Քառասուն օրեր առաջ մեզմէ առյաւէտ հեռացաւ Թորոս Աւետանեանը:

Զինք ճանչցողներուս համար չափազանց դժուար պիտի ըլլայ հաշտուիլ այն գաղափարին ու իրականութեան հետ, որ ընկեր Թորոսը այլեւս չկայ, եւ որ` մենք մեր կեանքը ստիպուած ենք շարունակելու առանց անոր բարի ներկայութեան: Վաղաժամ է այս բաժանումը, անսպասելի, անընդունելի:

Թորոս Աւետանեանը կը պատկանէր այն սերունդին, որ իր կեանքը կանուխ տարիքէն կապեց Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան ու մնաց ծառայութեան մէջ մինչեւ վերջ շունչ:

Դաշնակցական ընտանիքի զաւակ էր: Իր կարգին, պատանի տարիքէն անդամակցեցաւ ՀՅԴ «Նաւասարդեան» պատանեկան միութեան: Հոն է, որ իր մէջ ամրացան ապագայ ընկերասէր, ծառայասէր ու նուիրեալ դաշնակցականի նկարագրային գիծերը: Դաշնակցականի իր երդումը տալով` միացաւ անոր շարքերուն ու ամբողջ կեանք մը մնաց անոր ծառայութեան մէջ` «Սողոմոն Թեհլիրեան» կոմիտէութեան ճամբով ստանձնելով տարբեր պատասխանատուութիւններ ու պարտականութիւններ: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմին զինք տեսանք մեր թաղերու մէջ, մեր գոյութեան պաշտպան աննման տղոց շարքին: Այն տղոց, որոնք, հաւատարիմ իրենց դաշնակցականի երդումին` կեանքի գնով պատրաստ էին ապահով պահելու հայուն կեանքն ու պատիւը:

Կեանքի պայմաններու բերումով դպրոցական իր ուսումը կիսաւարտ ձգած ըլլալը արգելք չհանդիսացաւ, որ Թորոս Աւետանեանը երիտասարդ տարիքին նուիրուի նաեւ հայ դպրոցի ծառայութեան` իբրեւ անդամ Էհրամճեան վարժարանի խնամակալութեան:

Ծառայասէր էր, միշտ պատրաստ` փութալու օգնութեան:

Ընկերասէր էր բոլորին հանդէպ: Անոր ներկայութիւնն ու բարեկամութիւնը փնտռուած էին:

Կատակասէր էր իր նկարագիրով, միշտ` ժպտադէմ: Իսկ երբ պահը պահանջէր, լուրջ էր ու անշեղելի` իր գաղափարներէն ու համոզումներէն:

Կը պատկանէր այն տեսակին, որ կը ծառայէր հաւատարմութեամբ, առանց ցուցամոլութեան, առանց ակնկալութեան:

Կազմեց իր հայկական ընտանիքը, իր հարազատ հայկական օճախն ու ազգին պարգեւեց երեք տիպար զաւակներ: Նուիրուած ու հոգատար հայր ըլլալով` ապահովեց իր ընտանիքին ու զաւակներուն բոլոր կարիքները: Դաստիարակեց իր զաւակները հայկական միջավայրի մէջ ու ազգային շունչով: Եւ ահա, այսօր, մանաւանդ այսօր, երբ ընկեր Թորոս հրաժեշտ առած է այս կեանքէն, իր տղաքն է, որ կը շարունակեն իր գործը:

Նման իրենց հօր, հետեւելով անոր օրինակին, սորվելով անկէ` անոնք եւս բռնած են ծառայութեան ու նուիրումի նոյն ճամբան: Ընկեր Թորոս որքա՜ն հպարտ էր անոնց այս ընթացքէն:

Ու այսպէս, սիրելի՛ ընկեր Թորոս, կրնաս ննջել հանգիստ, գործը անկատար պիտի չմնայ:

ՀՅԴ «Ս. Թեհլիրեան» կոմիտէութեան բոլոր ընկերներուն անունով կ՛ըսենք` վարձքդ կատար, ընկե՛ր Թորոս: Մեր յիշողութեան մէջ յաւերժ կը մնաս իբրեւ դաշնակցական օրինակելի, ծառայասէր ու նուիրեալ ընկեր:

Հողը թեթեւ գայ վրադ:

ԸՆԿԵՐ ՄԸ

ԷԴԻԿ ԱՆԴՐԷԱՍԵԱՆ

Գնում ենք ԱԺ արտահերթ ընտրութիւնների: Այս ընտրութիւններով է ձեւաւորուելու ՀՀ առաջիկայ 5 տարիների իշխանութիւնը, որ պատասխանատուութիւն է կրելու երկրի արտաքին քաղաքականութեան, տնտեսական առաջընթացի, մարդկանց ընկերային խնդիրների լուծման, սերունդների համերաշխութեան ամրապնդման, ժողովրդավարութեան խորացման, օրէնքների գերակայութեան եւ, ի հարկէ, պետութեան եւ ժողովրդի անվտանգութեան համար:

Ո՞րն է այսօր ձեր պատկերացմամբ այն ուժը, որ կը կարողանայ միայնակ լուծել բոլոր հարցերը: Հայաստանում կա՞յ այդպիսի ուժ: Կարծում եմ` չկայ:

Նայենք քաղաքական դաշտի քարտէսին: Այսօր ընտրութիւնների գնացող գրեթէ բոլոր խմբերը ազատական ուժեր են: Նրանց համար առաջնայինը շուկայական յարաբերութիւններն են, իսկ մարդկանց ընկերային խնդիրները վերջին տեղում են (հմմտ. չեն սիրում աշխատել, դրա համար էլ խիյարը թարս է աճում, գնացէք` ոչխար պահէք, պետութիւնը չի կարող ձեզ պահել, նստած էք փոքրամասնութեան վզին եւ այլն): Սերունդների համերաշխութիւն ասուածը ազատականների համար օդեղէն մի բան է (անցում` կուտակային կենսաթոշակային համակարգի, աւագ սերնդի զանգուածային դուրսմղում գիտական, տնտեսական մշակութային կեանքից):

Դրամատունը ազատականների աստուածն է, փողն է, ըստ ազատականների, որոշում ամէն ինչ: Ազատականները նաեւ շատ գեղեցիկ ճառեր են ասում արդիւնքի արդար բաշխման մասին, բայց խիստ վիճելի պատկերացումներ ունեն արդարութեան մասին: Հայաստանում ազատական ուժերի այս առատութիւնը ցոյց է տալիս մեզանում համաշխարհային ֆինանսական կենտրոնների եւ զանազան այլ շրջանակների ազդեցութեան աստիճանը: Որքան աղքատ է երկիրը, այնքան շատ են ազատական ուժերը: Նշուած կենտրոնները, Հայաստանից զատ, ունեն շատ այլ ազդեցութեան գօտիներ, եւ, բնական է, աշխատում են, որ իրենց ֆինանսական ծրագրերը չվտանգուեն ազդեցութեան գօտիների միջեւ եղած հակասութիւնների պատճառով: Պատահական չէ, որ մեր արեւմտեան բարեկամները ցանկանում են արագ կարգաւորել Արցախի հարցը, թէկուզ` կողմերից մէկի հաշուին: Ինչո՞ւ են Հայաստանին աւելի շատ ճնշում: Պատասխանը յստակ է` Ազրպէյճանում աւելի մեծ ներդրումներ կան, որոնք պէտք չէ վտանգուեն: Հայաստանեան ազատական ուժերի համար այդ մեծ խաղի այլ կանոններ պարզապէս չկան:

Հայաստանում ազատականներին հակակշռող միակ ուժն այսօր ընկերվարական Դաշնակցութիւնն է: Դաշնակցութիւնն էլ ասում է արդար բաշխում: Բայց արդարութիւն չի կարող լինել մի տեղ, որտեղ առնուազն չի երաշխաւորւում նուազագոյն կենսապահովման զամբիւղը: Արդար չէ, երբ պետութիւնը աշխատատեղ չի ստեղծում, բայց մարդուց պահանջում է աշխատել: Արդար չէ, երբ պետութիւնը մասնաւոր պիզնեսի առաջ աշխատատեղ ստեղծելու նուազագոյն պահանջներ չի դնում: Արդար չէ, երբ պետութիւն կառավարող ազատական ուժն այդ երկրի քաղաքացիների համար աշխատաշուկայ հանդիսացող երկրների հետ յարաբերութիւնները ենթարկում է փորձութեան` յանուն ֆինանսական կենտրոնների հետ իր վտանգաւոր խաղի: Վերջապէս, արդար չէ, երբ որեւէ երկրում հարստանում են միայն դրամատները եւ մի խումբ մարդիկ, որոնք հասցրել են որոշակի դրամագլուխ կուտակել:

Ազգային հարցերում ազատականները հետեւողական չեն, թէեւ Հայաստանում չկայ մի ազատական ուժ, որ ասի` ես ազգային չեմ: Բայց ազատական «ազգայինն» աւարտւում է այնտեղ, որտեղ սկսւում է ֆինանսական շուկան` տնտեսութիւնը դեֆոլտից փրկելու ազատականների վերջին յոյսը: Ոչինչ, որ ազգի կէսը աղանդաւոր դառնայ, միայն թէ վարկ տան, ոչինչ, որ ԼԳԲՏ համայնքի գոյութիւնը քարոզուի եւ պաշտպանուի օրէնքով, միայն թէ դրամաշնորհային ծրագրեր իրականացուեն, ոչինչ որ ժողովրդավարութեան անուան տակ երկրում հազարաւոր կասկածելի ՀԿ-ներ գործեն, միայն թէ դրանցում ընդգրկուած զանգուածները ընտրութիւններում ձայն ապահովեն իրենց համար: Հեշտ է ասել` ես ազգային եմ եւ ջերմ ընդունելութեան արժանանալ սփիւռքահայ գաղթօճախներում: Իսկ ո՞ւր է այդ նոյն գաղթօճախի համար արածդ գործը: Ի՞նչ ազգային լինելու մասին է խօսքը, երբ պատրաստ ես հրաժարուել ազգային տարածքներից` յանուն խաղաղութիւն եւ Ազրպէյճանի ժողովրդի իրաւունքների:

Շուկայական յարաբերութիւնները, եթէ դրանք որեւէ կերպ չեն վերահսկւում պետութեան կողմից, կարող են պատճառ դառնալ կենտրոնի եւ ծայրամասերի, ինչպէս նաեւ տարբեր մարզերի անհամաչափ զարգացման: Հայաստանում մարած հարիւրաւոր գիւղերը, ծաղկուն արդիւնաբերական քաղաքների (Գիւմրի, Վանաձոր, Հրազդան, Չարենցաւան, Կապան) թուլացումը շուկայական տնտեսութեան մէջ պետութեան դերի անտեսման հետեւանք են:

Գնում ենք ԱԺ արտահերթ ընտրութիւնների ինչ-որ յեղափոխութեան ազդեցութեան տակ, որի արդիւնքում մի ազատական ուժը միւսից խլել է իշխանութիւնը եւ յայտարարում է, որ Հայաստանում բան է փոխուել: Նման բան չի կարող լինել, ֆինանսական շուկան պարզապէս թոյլ չի տայ: Այս իմաստով Հայաստանում տեղի ունեցածը գեղագիտական վիրահատութիւն է ընդամէնը, որի յաջող ելքի մասին դեռ վաղ է խօսելը:

Յստակ է, որ երկրում խախտուած է հաւասարակշռութիւնը: Բանավէճը, որ պէտք է տեղի ունենար ազատական եւ ընկերվարական գաղափարախօսութիւնների միջեւ, արհեստականօրէն տեղափոխուել է ազատական գաղափարախօսութեան դաշտ եւ, ըստ էութեան, վերածուել այդ դաշտի ուժերի միջեւ լեզուակռուի:

Գնում ենք ԱԺ արտահերթ ընտրութիւնների: Սա այն պատեհ առիթն է, որն օգտագործելով` մենք կարող ենք վերականգնել հաւասարակշռութիւնը ազատական եւ ընկերվարական գաղափարախօսութիւնների միջեւ: Ամբողջ աշխարհում չկայ մի երկիր, որի օրէնսդիր մարմնում ներկայացուած լինի մէկ գաղափարախօսութիւն, մէկ ուժ իր տարբեր դրսեւորումներով:

Ո՞րն էր ասուածի միտք բանին:

Թոյլ չտանք, որ Հայաստանում ազատական ուժերի ներքին պայմանաւորուածութիւնների եւ քարոզչական ճնշումների արդիւնքում ձեւաւորուի մի իշխանութիւն, որ նոյնիսկ ամենավեհ ձգտումներից խօսելով` կարող է խորացնել անարդարութիւնը, նպաստել աղքատութեան աճին, արտաքին նոր սպառնալիքներ ստեղծել պետութեան համար ու դառնալ համատարած արտագաղթի պատճառ:

ԳԷՈՐԳ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ

Պետութեան քաղաքական համակարգի ու քաղաքական մշակոյթի ձեւաւորումը տեւական գործընթաց է, որն ուղեկցւում է աստիճանական զարգացումներով ու փոխակերպումներով. մանաւանդ` նորանկախ պետութիւնների պարագայում, երբ, սովորաբար, ի դէմս կուսակցութիւնների, քաղաքական դաշտի դերակատարների մեծ մասը հաստատութենական  պատմութիւն չունեն: Այս պարագայում, կարեւոր խնդիրը թէկուզ դանդաղ, բայց որոշակի աշխուժութիւն ունեցող զարգացման շարունակականութեան ապահովումն է, եւ նաեւ, դաշտում արդէն գոյութիւն ունեցող հաստատութենականացուած ուժերի ներուժի գնահատումն ու օգտագործումը:

Կուսակցութեան հաստատութիւնը` որպէս քաղաքական համակարգի ամենաքաղաքականացուած կառոյց եւ ժողովրդի քաղաքական ընկերայնացումն ապահովող գործօն, պատշաճ ընկալում չունի Հայաստանի հասարակաքաղաքական զարգացումներում եւ հասարակութեան մէջ ընդհանրապէս, մինչդեռ պետութեան բազմակուսակցական համակարգի կայացուածութիւնն ու կայունութիւնը ազգային անվտանգային նշանակութեան գործօններ են:

Ապրիլ-մայիս ամիսներին Հայաստանում կատարուած իշխանափոխութիւնը ժողովրդի մի ստուար հատուածի մօտ յոյսեր ծնեց նաեւ գիտելիքահեն քաղաքական պայքարի, քաղաքական մշակոյթի ձեւաւորման եւ ընդհանրապէս կուսակցական գործունէութեան այնպիսի պայմանների ու բարոյահոգեբանական մթնոլորտի ստեղծման հետ կապուած, որը կը տարբերուէր անցեալի արատաւոր բարքերից ու կուսակցական մարդու ընկալումը ժողովրդի աչքում բոլորովին այլ կը լինէր: Սա իր հերթին հնարաւորութիւն պիտի տար, որ շատ ու շատ երիտասարդներ եւ ընդհանրապէս կարող քաղաքացիներ ինքնաիրացուէին քաղաքական պայքարի մէջ:

Ցաւօք սրտի յետգարնանային իրադարձութիւնները ակնյայտ դարձրեցին, որ գաղափարական հենքի վրայ բազմակուսակցական համակարգի կայացումը, կուսակցական լինելու հանրային ընկալումը, կուսակցութիւնների վարկի ու դերի բարձրացումը եւ ընդհանրապէս կայուն ու յարգալից քաղաքական պայքարը իրականութիւնից կտրուած սին յոյսեր էին: Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքական համակարգը ոչ միայն չկարողացաւ ազատուել «մարդ-կուսակցութիւնների» արատաւոր սինտրոմից` իրենից բխող ամենաբացասական երեւոյթներով, այլեւ յանգեցրեց «անհատի պաշտամունքի» տխրահռչակ դարաշրջանի մերօրեայ զաւեշտալի փոխակերպումների:

Քաղաքական համակարգի առողջացման յոյսը հիմնայատակ կոտրուեց հէնց առաջին քաղաքական մրցավազքում` Երեւանի աւագանու ընտրութիւններում, երբ իշխող ուժը հասարակութեանը եւ քաղաքական դաշտը ուղղակիօրէն բաժանեց սեւերի եւ սպիտակների: Այս պահից այլեւս ակնյայտ էր, որ Հայաստանի քաղաքական մշակոյթը ոչ միայն առողջացման ազդակներ ցոյց չի տալու, այլ նաեւ, յընթացս, ընկղմւում է ապահաստատութենականացման նոր ճահճի մէջ:

Հայաստանի քաղաքական համակարգի ախտաբանական յաջորդ ցուցիչը կուսակցափոխութեան երբեք չդադարող գործընթացն է, եւ դա` այն դէպքում, երբ դաշտի հիմնական դերակատար կուսակցութիւններից ոչ մէկի քաղաքական գաղափարախօսութիւնը չի կրկնում միւսին: Եւ երբ կուսակցափոխ են լինում պետական կառավարման համակարգի կարեւոր պաշտօններ զբաղեցնող անձինք, հասկանում ես, որ խնդիրն առաւել քան լուրջ է, իսկ քաղաքական բարոյականութեան չափանիշները` առաւել քան նուազ…

Հայաստանում կուսակցական մարդու հանրային ընկալումը չի առողջանում առաջին հերթին նրա համար, որ մարդը անդամագրւում է որեւէ կուսակցութեան` հաշուի առնելով ոչ թէ կուսակցութեան գաղափարախօսութիւնը, այլեւ` ժամանակավրէպ քաղաքական դիրքորոշումը: Մինչդեռ կուսակցական դառնալը նախ եւ առաջ նուիրում է գաղափարախօսութեանն ու նպատակներին, այն կրող ու փոխանցող մարդկանց, կազմակերպական ու քաղաքական խմբակին…

Խնդրի վտանգաւորութիւնը բազմապատկւում է, երբ խորհրդարանական պետութեան կառավարման ղեկին է մօտենում մի ուժ, որին խանդավառօրէն անդամագրւում են ե՛ւ ազատականը, ե՛ւ պահպանողականը, ե՛ւ ընկերվարականը, ե՛ւ ազգայնականը, բայց ամենավտանգաւորն այն է, որ շռնդալից կերպով «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցութեանն են անդամագրւում նաեւ քաղաքականապէս գաղափարազուրկները եւ ճամբարափոխները: Ընդ որում` այս գործընթացը ողջունւում է ամենաբարձր մակարդակով…

Հայաստանի ներքաղաքական զարգացումները միշտ էլ բնորոշուել են տարբեր տրամաչափի գործիչների պիջակների վրայ կուսակցական տարբերանշանների հերթապահ փոփոխութիւններով, բայց այդ իրավիճակի կրկնութիւնը, ներկայ քաղաքական զարգացումներում, մեղմ ասած, չի տեղաւորւում «նոր իրողութիւնների» պարունակում, չնայած, կրկնուենք` քաջալերւում է յեղափոխական առաջնորդների կողմից:

Կուսակցութիւնների կազմակերպական ամրութիւնն ուղիղ համեմատական է նրանց քաղաքական դրամագլխին, պատմական փորձին եւ ներքին մթնոլորտին, խաղի գրուած ու չգրուած կանոններին եւ կախուած է ներսում բոլորի համար ընդունելի արժեչափերից:

Հաստատութենական դարձած լինելու տեսանկիւնից Հայաստանի քաղաքական դաշտի առաջատարը անշուշտ Դաշնակցութիւնն է: Այստեղ երկու կարծիք չկայ նոյնիսկ կուսակցութեան ընդդիմադիրների շրջանում, եւ ամենեւին էլ պատահական չէ, որ կուսակցութիւնը, ներկազմակերպական առումով, յաջողութեամբ դիմագրաւում է ներքաղաքական ցնցումները եւ երբեք աչքի չի ընկել կուսակցականների ճամբարափոխութեամբ, որովհետեւ հաւաքական կառավարմամբ Դաշնակցութեան անդամը` որպէս դաշնակցական, երդուել է յանուն այլ արժէքների ու այլ նուիրումի, որը վեր է անձերից ու ժամանակավրէպ քաղաքական զարգացումներից…

Այսպիսով, Հայաստանի Հանրապետութիւնը պատրաստւում է խորհրդարանական ընտրութիւններ իրականացնել քաղաքական համակարգի գրեթէ փլուզման վիճակի պայմաններում, ինչը երբեք չի կարող յանգեցնել մրցակցային ընտրութիւնների եւ առարկայական  ընտրութեան արդիւնքում ձեւաւորուած խորհրդարանի: Նախորդ շրջանից մնացած արատաւոր բարքերի` յանուն պաշտօնի կամ ի տուրք ճնշումների ճամբարափոխութեան «յեղափոխական օրինականացումը» առաւել քան նախկինում, նսեմացնում են քաղաքական արժեչափերը ու ցրում քաղաքական համակարգի առողջացման հանրային սպասումներն ու յոյսերը:

Վերոգրեալի պարունակում կարող ենք եզրակացնել, որ առաջիկայ խորհրդարանական ընտրութիւնները ոչ միայն չեն նպաստելու Հայաստանում քաղաքական մշակոյթի զարգացմանն ու քաղաքական համակարգի առողջացմանը, այլեւ էականօրէն վտանգելու են հանրընկալելի եւ իրապէս քաղաքական գործընթացներ տեսնելու ժողովրդական սպասումների իրականացումը:

Պրիւքսել, 06.11.2018թ.

Պաշտօնական Երեւանը իր առջեւ դրած է առաջադրանք` 9 դեկտեմբերի արտահերթ խորհրդարանական ընտրութիւնները աննախադէպ կազմակերպելու եւ կայացնելու առումով: Աննախադէպ ո՛չ միայն Հայաստանի վերանկախ հանրապետութեան պատմութեան մէջ, այլ նաեւ պաշտօնապէս կը յայտարարէ, որ ընտրութիւնները պէտք է կատարուին միջազգային ամէնէն բարձր նշաձողերը նուաճելով:

Եթէ ներհայաստանեան մակարդակով Կեդրոնական ընտրական յանձնախումբի եզրակացութիւնը, բողոքարկումներու բացակայութիւնը, բայց մանաւանդ հասարակութեան համոզուածութիւնը բաւարար կը նկատուին ընտրութիւններու աննախընթացութիւնը արձանագրելու, ապա միջազգային մակարդակի վրայ հանրային կարծիքը եւ մանաւանդ դիտորդական առաքելութիւններու եզրակացութիւնները այլ արժեչափեր ունին բարձրագոյն նշաձողեր նուաճած ըլլալու գնահատականներ տալու համար:

Ներհայաստանեան ընտրական մշակոյթը առաւելաբար կը կեդրոնանայ ընտրութեան օրը, քուէարկութեան եղանակին, նկարահանման տեսախցիկներու աշխատելուն, օգտագործուած մելանի որակին, կրկնաքուէարկութիւններու բացառումին, աւանդութիւն դարձած կառուսելներուն, նկարելուն, ընտրակաշառքին, լցոնումներուն, ընտրազանգուածներու մէկ ընտրատեղամասէն միւս ընտրատեղամաս փոխադրուելուն, մահացածներու մասնակցութեան եւ նման մեքենականութիւններու եւ ուղղորդումներու բացառման հրամայականին վրայ` եզրակացնել կարենալու համար, որ արտահերթ խորհրդարանական ընտրութիւնները աննախադէպ էին իբրեւ ազատ, արդար եւ թափանցիկ:

Ընտրական առաջադրուած մշակոյթը սակայն, որ նաեւ միջազգային ընկալումներ ունի, չի սահմանափակուիր ընտրութեան օրը քուէարկութեան եղանակներուն վրայ: Քաղաքակիրթ ընդհանուր համակարգի մը մասին է խօսքը, որ կը սկսի նախընտրական արշաւներէն, նկատի կ՛ունենայ  անոնց ընթացքին հնչող հռետորութիւնը, օգտագործուած բառապաշարը, մրցակիցներու հանդէպ յայտարարուող մեղադրանքներու հիմնաւորեալ ըլլալը, բանավէճերու կազմակերպումը, բոլորին մասնակցութիւնն ու հաւասար կարելիութիւնները, ծրագիրները, այդ ծրագիրներու արհեստավարժ բնոյթն ու որակը եւ ընտրազանգուածին տեղեկացուածութեան ու մասնակցութեան համեմատութեան աստիճանաչափերը: Անշուշտ այս բոլորին վրայ` վերը նշուածները:

Երեւանի քաղաքապետական ընտրութիւնները որքան ալ անհամեմատելի եզրեր ունենան համապետական ընտրութիւններուն հետ, այսուհանդերձ կայացման եղանակի առումով կրնան համեմատուիլ 9 դեկտեմբերին տեղի ունենալիքին հետ. անոնք իրականացուցին առաջին բաժինը:

Երեւանի քաղաքապետական ընտրութիւններուն, երկրորդ բաժինի իրականացման մէջ չօգնեց նախընտրական արշաւներու ընթացքին օգտագործուած բառապաշարը, ոճը: Բացակայեցան ծրագիրներու ներկայացումներն ու բանավէճերու կազմակերպումը: Հնչեցին փոխադարձ սուր եւ ոչ հիմնաւորեալ մեղադրանքներ, Երեւանի հարցերու լուծման համար ներկայացուող առաջարկները չհամոզեցին անոնց մասնագիտական որակին նկատմամբ ընտրական իրադարձութիւններուն հետեւողը:

Այս բոլորով հանդերձ, քաղաքապետական ընտրութիւնները ինչպէս հայաստանեան բոլոր կողմերուն, նաեւ միջազգային դիտորդական առաքելութիւններուն կողմէ յայտարարուեցան ազատ, արդար եւ թափանցիկ: Իրաւամբ այդ ընտրութիւնները իրագործած էին ընտրական մշակոյթի առաջին բաժինը` քուէարկութեան եղանակի վերաբերող մասը:

Հիմա պաշտօնապէս բարձրացուած է ակնկալութեան առաստաղը` նաե՛ւ միջազգային նշաձողեր իրականացնելու հրամայականով: Այս կ՛ենթադրէ ամբողջ մշակոյթի շատ արագ կենսագործումը` նախընտրական արշաւի առաջին օրէն սկսեալ:

Ամբողջ հանրապետութիւնը  անցումի դժուար փորձը կատարելու իրականութեան առջեւ է արդէն: Շաբաթ մը ետք կը սկսին նախընտրական արշաւները: Մասնակից կուսակցութիւններու եւ դաշինքներու ներկայացուցիչները անհրաժեշտ է, որ ներկայանան խորհրդարանական հետագայ գործունէութեան ծրագիրներով, հաւասար կարելիութիւններով մասնակցին բանավէճերու, նոյն համահաւասարութեամբ հանդիպին ընտրազանգուածներու լսարաններուն հետ, կշռադատեն խօսքերը, հռետորութիւնը եւ խուսափին անհիմն մեղադրանքներէ իրար հանդէպ: Համակողմանի առաջադրանքի վերածել նաեւ ժողովուրդի մասնակցութեան համեմատութեան բարձրացումը:

Քաղաքական տրամաբանութեան մօտեցումներ կան, որ միջազգային ընտանիքը արդէն իսկ տրամադրուած է ընտրութիւններուն փայլուն գնահատականներ տալու: Ի վերջոյ նման գնահատականներ իրաւաքաղաքական են, աւելի քան զուտ իրաւական, չըսելու համար երբեմն զուտ  քաղաքական:

Այս բոլորով հանդերձ կարեւորագոյն առաջադրանքը պէտք է շարունակէ մնալ ժողովուրդի համոզուածութիւնը, ընտրուող խորհրդարանին` զինք ներկայացուցած ըլլալու: Խնդիրը միայն իշխանութիւններու օրինականութեան չի վերաբերիր, այլ իշխանութիւն-հասարակութիւն անջրպետի վերացման եւ դէպի համակարգային փոփոխութիւններ կարեւոր ճանապարհ հարթելուն:

Կրինփիս. «Ժունիէի Ելեկտրակայանը Գրաւեց 5-րդ Դիրքը Արաբական Երկիրներու Օդի Ապականումի Դասակարգումին Մէջ»

ԿԱՐՕ ԱՂԱԶԱՐԵԱՆ

Կենսոլորտի բաղադրիչները հիմնականօրէն կը կազմեն կենդանիներն ու բոյսերը: Մարդու ներգործութիւնը բնութեան վրայ միշտ չէ, որ դրական արդիւնք կը կազմէ: Պէտք է նախազգուշական միջոցառումներ ձեռնարկուին եւ քայլեր առնուին` այս գեղեցիկ բնութիւնը եւ առհասարակ կենսոլորտը մաքուր ու առողջ պահելու եւ օգտուելու անոր ընձեռած բարիքներէն: Փաստօրէն այսօր կենսոլորտի դէմ բացայայտ պատերազմ կայ նոյնինքն մարդուն կողմէ, որ կենդանի էակներու թագաւոր դասուած է իր բանականութեամբ եւ այս տիեզերքը ղեկավարելու բացառիկ կարողութեամբ: Այս պատերազմը վերջին շրջանին սաստկացած է, որուն պատճառով  բնութեան եւ մարդկային աղէտներ կ՛արձանագրուին:

Լիբանանի կենսոլորտը այս իմաստով իր պատմութեան մէջ մեծագոյն աղէտի դէմ յանդիման կը գտնուի: Ծով թափուող թոներով աղբերը, աղբերու հրկիզումը, օդի ապականումը, անոնց գարշահոտութիւնը եւ անոնց պատճառով յառաջացած թոքերու, քաղցկեղի հիւանդութիւնները կը վտանգեն լիբանանցի քաղաքացիին կեանքը: Կանաչապատ Լիբանան, մայրիներու երկիր անուանումը, որ զբօսաշրջիկներուն համար զբօսնելու եւ արձակուրդ անցընելու լաւագոյն վայրն է իր ծովեզերեայ դիրքով եւ հրաշալի բնութեամբ, այսօր արդէն կորսնցուցած է իր երբեմնի լաւագոյն երկիր ըլլալու առանձնայատուկ անունը: Վերջերս Լիթանի գետի Ազգային վարչութեան ընդհանուր տնօրէնը ահազանգ հնչեցուց Լիթանի գետին ապականման ու հիւանդութիւններու տարածման իմաստով: Իսկ «Կրինփիս» բնապահպանութեան կազմակերպութիւնը Զուքի ելեկտրակայանը դասեց արաբական երկիրներու օդի ապականման 5-րդն ու համաշխարհային առումով 23-րդը: Երեւոյթ մը, որ խոր մտահոգութեան կ՛առաջնորդէ լիբանանցի քաղաքացին եւ հարցական կը դարձնէ երկրի ղեկավարութեան ձեռնածալ մնալը` առանց դոյզն իսկ լուծման մասին մտածելու, վտանգի տակ դնելով նախ քաղաքացիին առողջութիւնը, ապա` բնութեան հասնելիք ահաւոր աղէտը:

Անցեալին Լիթանի Գետը Նախանձելի Իր Ջրառատութեամբ Եւ Մաքրութեամբ

Լիթանի գետը, որ կը գտնուի Պեքաայի դաշտին մէջ, կը բխի Պաալպեքի արեւմուտքէն, կը թափի Միջերկրական ծով եւ կը նկատուի Լիբանանի ամէնէն մեծ ու երկար գետերէն մէկը: Իր ջրային կարողութիւնը կը հասնի 750 միլիոնի: Քարաուն արհեստական լիճը կառուցուած է Լիթանիի ջրամբարին մօտ` առաւելագոյն չափով օգտուելու համար գետին ընձեռած բարիքներէն: Այս առումով, մնայուն ծրագիրներ կազմուած են ջուրը օգտագործելով ջրելեկտրականութիւն ունենալու եւ ոռոգման ջուր ապահովելու Պեքաայի դաշտին եւ հարաւի գիւղերուն համար: Իր ունեցած առաւելութիւնը նախանձելի է յատկապէս Լիբանանի սահմանակից երկիրներուն համար:

Ի՞նչ Ազդակներ Ջուրի Աղբիւրները Կ՛ապականեն

Լիթանի գետը, ինչպէս` այլ գետեր, կը դիմագրաւէ ջուրի աղբիւրներու ապականման հարց, որոնցմէ կարելի է յիշել հետեւեալները.

1.- Գիւղերէն եկած կոյուղիներու ջուրերը եւ բնակիչներուն աղբերը, որոնք կը թափին ջուրի հոսանքին մէջ,

2.- Պանիրի, մածունի արտադրութեան գործարաններուն մնացորդացը, որոնք դարձեալ կը թափին գետին ջուրերուն մէջ,

3.- Հողագործութեան մէջ գործածուող քիմիական պարարտացուցիչներն ու միջատասպան դեղերու չափազանցուած գործածութիւնը, որոնք ուղղակիօրէն կը բարձրացնեն ազոթի եւ ծանր մետաղներու կազմութեան համեմատութիւնը ստորերկրեայ ջուրերուն մէջ:

Լիթանի Գետը` Ապականած

Վերջին շրջանին հնչող Լիթանի գետին ապականման  յաջորդական յայտարարութիւնները իրենց գագաթնակէտին հասան, երբ Պաալպեքի Հաուշ Ռաֆքա գիւղը կորսնցուց իր 21-ամեայ երիտասարդը, որ պայքարելէ ետք գետի ապականման պատճառով տարածուած հիւանդութեան` քաղցկեղին դէմ, իր մահկանացուն կնքեց` խոր սուգի մատնելով գիւղի բնակիչները, որոնք նաեւ բողոքի մեծ ալիք մը բարձրացուցին, նկատի ունենալով, որ վերջին հինգ տարիներուն այս ապականման պատճառով յառաջացած քաղցկեղի հիւանդութեան 45-րդ զոհն էր: Երկրորդ իրարանցումը եւ բողոքը յառաջացաւ, երբ Լիթանի գետի ապականման հարցին համապարփակ ստուգումը կատարուեցաւ, եւ Լիթանի գետին Ազգային վարչութեան ընդհանուր տնօրէն Սամի Ալաուիէ յայտարարեց Լիթանի գետին ապականումի տարբեր տեսակներու հետ կապուած տարրալուծարանային քննութիւններուն արդիւնքները, որոնք եկան հաստատելու, որ գետին հոսող եւ ստորգետնեայ ջուրերը ապականած են: Այս առումով, պանիրի եւ մածունի արտադրութեան գործարաններէն պահանջուեցաւ դադրեցնել իրենց մնացորդացը թափել գետին մէջ` կանխելու համար վարակիչ հիւանդութիւնները, ինչպէս` քաղցկեղը, թիֆոյիտը եւ թունաւորումը, որոնք վերջին քանի մը տարիներուն զգալի աճ արձանագրած են Պեքաայի գիւղերուն մէջ:

Լեարդի Բորբոքումի Վարակումներ` Գետին Ջուրը Օգտագործելուն Պատճառով

Լեարդի «Ա.» վարակով հիւանդներու համեմատութեան պատկերը Պեքաայի մէջ` 2002-էն մինչեւ 2018

Սննդականոնէն թունաւորումի համեմատութեան պատկերը Պեքաայի մէջ` 2002-էն մինչեւ 2018

Վերջերս առողջապահութեան միջազգային նախարարութեան կողմէ կատարուած ուսումնասիրութեան համաձայն, 2018 յունուարէն մինչեւ հոկտեմբեր Պեքաայի (Զահլէ, Պաալպեք, Հերմել) մէջ 334 անձ վարակուած է լեարդի «Ա.» վարակով, մինչդեռ  2002-ին այս երեք շրջաններուն մէջ 91 հոգի վարակուած էր:

Վարակուած անասուններու արտադրութիւններուն սպառումը, ապականած ջուրով բանջարեղէններն ու պտուղները լուալը աւելցուցած են թունաւորումի համեմատութիւնը: 2016-ին արձանագրուած է 128 թունաւորումի պարագայ, 2017-ին` 245, իսկ 2018-ին` 138: Ըստ Պէյրութի ամերիկեան համալսարանին կատարած համապարփակ ուսումնասիրութեան (արդիւնքները յայտարարուած` 2008-ին)  Լիթանի գետին ջուրը կ՛օգտագործուի 350 հազար բնակիչներու կողմէ, եւ գետին ջուրին ապականումը արագացուցած է հիւանդութիւններու տարածումը, յատկապէս` փորհարութիւնն ու թիֆոյիտը, աւելի քան վեց հազար հոգի վարակուած է:

Ժողովրդային Պոռթկում Եւ Քաղաքական Կեցուածքներ

Երեսփոխան Ժեմիլ Սէյիտ յանդուգն յայտարարութեամբ մը հանդէս գալով` յայտնեց, որ Լիթանի գետին ջուրը վերածուած է կոյուղիի ջուրի. քաղցկեղի 45 զոհ` Լիթանի գետին ապականման պատճառով: Իր կարգին, առողջապահութեան նախարարը այս հարցին լուծումը տուաւ` մէկ ամիս պայմանաժամ ճշդելով պանիր եւ կաթնեղէն արտադրող գործարաններուն, որպէսզի դադրեցնեն իրենց մնացորդացը գետ թափել: Շրջանառութեան մէջ դրուեցան տարաձայնութիւններ, որ ապականած ջուրը պիտի գործածուի Պէյրութ մայրաքաղաքին մէջ: Մինչ Հաուշ Ռաֆքայի բնակիչները իրենց բողոքի ձայնը բարձրացուցին` բազմիցս փակելով գիւղի ճամբաները եւ սպասելով առողջապահութեան նախարարութեան արդար որոշումը ի նպաստ քաղաքացիին, որ միշտ կը մաքառի առողջութիւնը խաթարող երեւոյթներուն դէմ:

«Կրինփիս»-ը Պաշտօնապէս Յայտարարեց Զուքի Ելեկտրակայանի` Օդի Ապականման Ահաւոր Իրականութիւնը

Լիբանանի քաղաքացին իր տնտեսական, քաղաքական ճգնաժամին առընթեր, ներկայիս կը դիմագրաւէ նաեւ իր առողջութիւնը խաթարող այլ ազդակ մը: Զուքի ելեկտրակայանէն բարձրացող ծուխերը Լիբանանի եւ ի մասնաւորի Ժունիէի շրջանի ապականման բացարձակ գործօն է: Այս տուեալներուն իրազեկ դարձանք, երբ «Կրինփիս» բնապահպանման կազմակերպութիւնը իր արբանեակային հետաքննութեան ուսումնասիրութեան համաձայն (1 յունիսէն 31 օգոստոս), Զուքի ելեկտրակայանը դասեց արաբական երկիրներու 5-րդ եւ համաշխարհային` 23-րդ հորիզոնականներուն վրայ: Այս ապականումը յառաջ կու գայ կայանին արտադրած NO2-էն:  Ելեկտրակայանէն արտադրուած ծուխը եւ վնասակար կազը իրենց  կարգին կը յառաջացնեն թոքերու, շնչառական գործարաններու հիւանդութիւններ` բարձրացնելով մահուան համեմատութիւնները:

Ինչպէ՞ս կարելի է ձերբազատիլ այս թունաւոր կազէն:

Ելեկտրածին շարժակները փոխարինել արեւային վահանակներով եւ ելեկտրականութիւն տրամադրել քաղաքացիներուն, ինչպէս նաեւ` նուազացնել քարիւղով բանող ինքնաշարժներուն թիւը` անոր փոխարէն օգտագործելով ելեկտրականութեամբ գործող հանրային փոխադրամիջոցներ, ապականումը նուազեցնելու զարգացած երկիրներու օրինակին հետեւելով:

Ելեկտրականութեան Ընկերութիւնը Կը Հակազդէ

Ելեկտրականութեան ընկերութեան հակազդեցութիւնը չուշացաւ: Ան մէջբերեց կենսոլորտի նախարարութեան «2015-2030 օդի մաքրութեան ազգային քաղաքականութիւնը» ուսումնասիրութիւնը, ըստ որուն, Լիբանանի մէջ NO2-ի պատճառած օդի ապականման 52 առ հարիւրը յառաջ կու գայ փոխադրամիջոցներէն, իսկ ապականման մնացեալ 48  առ հարիւրը կը յառաջանայ երեք աղբիւրներէ`  գործարաններ, ելեկտրածին շարժակներ եւ ելեկտրականութեան ընկերութեան մէջ բանող ելեկտրակայանները, ուստի ելեկտրականութեան ընկերութիւնը չնչին համեմատութիւն կը կազմէ NO2-ի  արտադրութեան մէջ:

Ելեկտրականութեան ընկերութիւնը ինքնարդարացման որպէս փաստ` կը նշէ, որ արդէն շարք մը քայլերու ձեռնարկած է, որոնցմէ` Զուքի ելեկտրակայանի հին շարժակները փոխարինել նորով, ծուխի զտման նոր կայաններ հաստատել` հակակշռելու համար NO2-ը, ծուխի խտացումը չափելու մասնաւոր գործիք հաստատել` հետեւելու համար ելեկտրակայանէն արտադրուած սեւ ծուխին: Ան նաեւ նշեց, որ Զուքի ելեկտրակայանը կը համապատասխանէ Լիբանանի կենսոլորտի նախարարութեան չափանիշներուն, եւ գերմանական ընկերութիւն մը արդէն կ՛ուսումնասիրէ ելեկտրակայանին ապականման հարցը, իսկ զուիցերիական ընկերութիւն մը արդէն մօտ օրէն պիտի աւարտէ իր ուսումնասիրութիւնը, եւ ելեկտրականութեան ընկերութիւնը պիտի սերտէ զուիցերիական ընկերութեան առաջարկները:

Արդ, որո՞ւ պէտք է հաւատք ընծայել, «Կրինփիս» բնապահպանութեան կազմակերպութեա՞ն, թէ՞ ելեկտրականութեան ընկերութեան: Մէկ բան այս ուսումնասիրութենէն կարելի է հետեւցնել, որ Լիբանանի օդը ապականած է յատկապէս  NO2-ի գոյութեան պատճառով, եւ լիբանանցի քաղաքացին ամենաթանկագինը` իր կեանքը կը վտանգէ, իսկ երկրին պատասխանատուները ձեռնածալ կը դիտեն դանդաղ մահը ժողովուրդի մը, որ ժամանակին այս երկիրը քաղաքակրթութեան օրրանի վերածած էր եւ զբօսաշրջական նախանձելի դիրքի վրայ հաստատուած էր:

Լիբանանցիին կը մնայ դարձեալ յոյսով ապրիլ` սպասելով հիմնական փոփոխութիւններու, կենսոլորտի պահպանման նախաձեռնութիւններու եւ մաքրութեան անհրաժեշտութեան, ինչ որ պարտաւորութիւնն է երկրին ղեկավարութեան ու նախարարութիւններուն, իսկ քաղաքացիներուն պարտականութիւնն է հոգ տանիլ եւ աւելի աչալուրջ ըլլալ երկրի մաքրութեան, որպէսզի մեր զաւակները կարենան առողջ միջավայրի մէջ հասակ առնել:

Հայաստանը Թուրքիայէն բաժնող սահմանը ընդամէնը 50 մեթր է հեռու Կարսի Քիլիթթաշ գիւղէն,  կը գրէ թրքական Gazetekarinca-կայքը` նշելով, որ կարճ հեռաւորութիւնը իրականութեան մէջ ցոյց կու տայ երկու ժողովուրդներու համատեղութիւնը:

Հայոց ցեղասպանութենէն ետք լքուած հայկական տուները վերաբնակեցուած են հարեւան բնակավայրերէն բերուած քիւրտերով, որոնք ժամանակի ընթացքին դարձած են հայերու տուներու եւ անոնց եկեղեցիներու նոր տէրերը:

Քիւրտերը կը խոստովանին, որ հարիւր տարուան ընթացքին Քիլիթթաշի մէջ որեւէ նոր տուն չէ կառուցուած: «Մենք կը բնակինք հայերու ձգած տուներուն մէջ, մինչ օրս հայերու տանիքներու տակ կ՛ապրինք», պատմած են տեղի բնակիչները:

Կարսի Տիկոր շրջանը այսօրուան Հայաստանէն կը բաժնուի Արփաչայ գետով: Այս բնակավայրը ուշադրութիւն կը  գրաւէ իր իւրայատուկ գեղեցիկ բնութեամբ:

ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ

Տաթեւի վանքի ճոպանուղին, որ արժանապէս կոչուած է «Տաթեւեր», պէտք է ընդունիլ, որ աշխարհի ամէնէն թեւաւոր միտքերէն մէկն էր. մէկ սարէն միւսը` հինգ քիլոմեթր ճոպանի վրայ սլանալ… Մեր աշակերտները զարմանքով կը լսեն, որ վանքին անունն իսկ սերած է ճարտարապետի վերջին խօսքէն` «Տա՜յ թեւեր» ձայնարկութենէն:

–  Պարո՛ն, այս վանքը լերան կտուրին վրայ թառած թեւաւորի կը նմանի:

– Սուր աչք ունիս: Կը յիշե՞ս Չարենցը, ան, որ Կարս քաղաքի մենագրութիւնը գրած էր, «Երկիր Նայիրի»-ն: Ահա այդ վէպին մէջ Չարենցը քաղաքի Սուրբ Առաքելոց եկեղեցին կը նկարագրէ ճիշդ այնպէս, ինչպէս դուն դիտեցիր Տաթեւը. «Բերդից դէպի հիւսիս, վարը, բլուրի լանջին, ծուարել է Առաքելոց եկեղեցին` որպէս քարից շինած մոխրագոյն մի թռչուն»: Սարին, ինչպէս Առաքելոցն ու Տաթեւը,  թեւատարած կը հսկեն իրենց երկրամասերուն, նոյնպէս ալ «թեւ» բառը իր լայնաթեւ ներկայութեամբ հսկած է մեր մայրենիին: Քեզի այդ շնորհալի բառին վերելքները կը պատմեմ վաղը, երբ հասնինք Ծաղկաձոր: Հիմա դասընկերներուդ հետ Որոտանի կիրճի ահաւոր տեսարանը վայելէ:

… Ծաղկաձորի գիւղամէջի գողտրիկ հրապարակը, կիրակնօրեայ յետմիջօրէին, եռանիւ քշող երեխաներու, խաչբառ լուծող մեծ հայրերու եւ կիթառ նուագող ապագայ սիրահարներու հրապուրիչ հաւաքավայր է: Իսկ մենք որոշած ենք թեւատարած արծիւներու արձանի շուքին տակ, «Ծաղկաձոր» փորագրուած նստարաններու վրայ ժամ մը նստիլ, «ոչինչ» ընել ու հաճոյքով դիտել բոլորը:

–  Պարո՛ն, ելա՞կ, թէ՞ վանիլլա: Բոլորս պաղպաղակ առինք: Ձեզի ալ առինք:

–  Ելա՛կ: Սարի՛ն, նկատեցի՞ր, որ թեւատարած արծիւը պատկերուած էր նաեւ Արցախի զինանշանի վրայ… Բառեր կան, որոնք ազգերու բարձր միտքերուն եւ երազներուն թռիչք կու տան: Հայկեան տոհմի համար «թեւ» բառն է ան: Մենք սիրեցինք այս միավանկը ու անոր փափուկ փետուրներու վրայ սպասելիօրէն մեր երեւակայութիւնը առաւ թեւեր:

– Քանի՞ թեւ:

– Բազմաթիւ: Առաջինը` «միաթեւ», ածական մը, որ յարմար եկաւ ճարտարապետ Ճիմ Թորոսեանին` «Արծիւ Վասպուրականի» յուշակոթողը նկարագրելու համար. «Միաթեւ յուշակոթողն այնպիսին է, որ հեռուից նայելիս թւում է, թէ արծիւի այդ թեւն իր հովանու տակ է առել դիմահայեաց Արարատ լեռը»: «Միաթեւ»-ը նաեւ տուաւ երկու բառակապակցութիւն. «միաթեւ հրեշտակ» եւ «միաթեւ կամուրջ»: Ապա եկաւ «երկթեւ»-ը: Այս ածականը դիտելու համար պէտք է կրկին ճամբորդել Կարս ու դիտել Առաքելոց եկեղեցին` Չարենցի աչքով. «Վերը, գմբէթի ծայրին, խաչն է` պարզ, երկթեւ նայիրեան մի խաչ»: «Երկթեւ» են նաեւ բազմաթիւ տաճարներու տանիքները, ինչպէս` Նորավանքի թաղածածկ տանիքը: «Եռաթեւ»-ը քեզ պէտք է որ տանի 4511 տարի ետ, օգոստոսի 11-ին: Այդ օր իր «եռաթեւ նետով Բելին սպաննեց մեր անուանադիր նահապետը` աղեղնաւոր Հայկը:

– Պարո՛ն, ես գիտեմ եռաթեւ մը եւս: Թերթերը գրեցին, որ այլեւս լուսաւորուած պիտի ըլլայ Մերսետեսի «եռաթեւ աստղը»…

–  Յաջորդը «քառաթեւ»-ն է, Սարի՛ն: Անիկա բառակապակցութիւններ կազմելու լայն հնարաւորութիւններ տուաւ մեզի, ինչպէս` քառաթեւ շէնքեր, սլաքներ, քամիներ եւ արեւակներ: Գրիգոր Նարեկացին ունի լուսաւոր մէկ արտայայտութիւն` «քառաթեւ նշոյլ»: Իսկ հիներու համար «քառաթեւ»-ը խաչն էր: Կ՛արժէ նաեւ յիշել, որ սերովբէները «վեցթեւեան» են, աշտանակներ կան «եօթնաթեւ», եւ «ութաթեւ աստղը» հայոց պետականութեան եւ յաւերժութեան խորհրդանշանն է: Եւ կայ Պօղոս վարպետի 1291 թուականին փորագրած «ասեղնագործ» խաչքարը, որուն վրայ փորագրուած է «տասնաթեւ» աստղ: Իսկ օր մը յայտնուեցաւ երազկոտ բանաստեղծ մը` Յովհաննէս Շիրազը, ու «թեւ»-ին տուաւ հազար թեւ.

Հազար տարուայ կարօտ ունեմ,
իմ երազը հազարաթեւ:
Ա՜խ, թէկուզ լուռ, դեռ աւերակ,
տեսնեմ Անին ու նոր մեռնեմ…

Շիրազէն երեսուն տարի ետք հայրենի մէկ այլ բանաստեղծ` Ռոմիկ Սարդարեանը, հազար թեւով սաւառնող այդ ածականը նուիրեց չարաշուք գեղեցկուհիի մը. «Օ՜, խաւարի թագուհի, կրկին եկար ինձ այցի… Հազարադէմ տեսլացար.- հազարաթեւ փարուեցիր»: «Թեւ» արմատով սկսող բառերը երկու հարիւրի չափ են, ինչպէս` թեւաբեկ, թեւազուրկ, թեւածալ, թեւածածան եւ թեւամփոփ: Նոյնքան եւ աւելի պատկերալից են այն բառերը, որոնց երկրորդ բաղադրիչն է «թեւ». սպիտակաթեւ, ծանրաթեւ, երանաթեւ… Մեզ շատ տպաւորեցին Ռուբէն Զարդարեանի «մեղմաթեւ հովիկ»-ը, Մկրտիչ Պէշիկթաշլեանի «փափկաթեւ զեփիւռ»-ը, Նայիրի Զարեանի «երազաթեւ քամի»-ն, Վահան Տէրեանի «Սառնաթեւ մութ»-ը, Յովհաննէս Թումանեանի «Հրաթեւ հոգի»-ն, Գեղամ Սարեանի «Սեւաթեւ գիշեր»-ը եւ Մանուկ Մանուկեանի «Սիրաթեւ արցունքներ»-ը, որմով բանաստեղծը որոշած էր լուալ իր երազներու փունջը…

– Այսքան երազկոտ բառ մը պիտի տար, անկասկած, դարձուածքներ: Երբ անգործ նստիմ, մայրս կը սաստէ զիս ու կ՛ըսէ. «Նորէն թեւերդ ծալած` նստած ես»:

– Իսկ, Սարի՛ն, օր մը եթէ որոշես ներգաղթել, հայրենիքը քեզ «բաց թեւերով կ՛ընդունի»: Այո՛, դարձուածքները գեղեցիկ են, կ՛ամփոփեն կեանքի վիճակները: Անոնք, որոնք ուրախ են, հովանաւորուած կամ խրախուսուած` «թեւեր կ՛առնեն», երբեմն ընկեր ընկերոջ «թեւ կու տայ», կամ դաւաճանաբար «թեւերը կը կտրէ», իշխանութենէ կամ իրաւունքէ զրկուածները կը դառնան «թեւերը կախ», վհատողներուն եւ յուսահատներուն «թեւերը կը թուլնան», տիրակալներ ու ծաւալապաշտներ իրենց «թեւերը կը փռեն»… Սարի՛ն, դուն տեսա՞ծ ես մարդ մը, որ «երկու թեւերու մէջ ձմերուկ ունի»:

– Պտղավաճա՞ռը:

–  Չէ՜, չափազանց քաջալերուած գոռոզներու համար կը գործածուի այդ արտայայտութիւնը: Հազուագիւտ է: Մտքիդ մէջ պահէ, օր մը պէտք կ՛ունենաս… Բարինը եւ Տերեւը ո՞ւր են:

– Հոն են, թեւ-թեւի մտած` կը քալեն: Նարեկն ու Փաթիլն ալ բոլորիս համար կուտ առնելու գացին:

Ու դեռ չգիտցած, թէ ինչո՛ւ բոլորս քիչ մը հարբած ենք, ծոթրինաբոյր հովի՞կն էր յանցաւորը, թէ՞ մեր առջեւ երերող մարդկային գեղեցիկ տեսարանը, յանկարծ մեզ օրօրել կու գայ Խաչատուր Աւետիսեանի «Ծաղկած բալենի» երգը:

– Պարո՛ն, նուագողներու քով պիտի երթամ, ես այս երգը շատ կը սիրեմ…

Հարսի նման ճերմակ հագար,
Ծաղկած բալենի…
Ինձ առ ճերմակ թեւերիդ մէջ,
Իմ քոյր բալենի:

Կիրակնօրեայ յետմիջօրէին եռանիւ քշող երեխաներու, խաչբառ լուծող մեծ հայրերու եւ կիթառ նուագող ապագայ սիրահարներու սիրաթեւ հաւաքավայր է Ծաղկաձորի հրապարակը:

«Ակօս»

Ներկայիս Թուրքիոյ տարածքը գտնուող Բաղէշի (թրք. անուանումը` Պիթլիս) Անդենց գիւղի (թրք. անուանումը` Տէյիրմենալթը) աւելի քան 1400 տարուան պատմութիւն ունեցող հայկական Սուրբ Անանիա եկեղեցին կ՛օգտագործուի որպէս մարագ եւ յարդանոց: Այդ մասին, ըստ «Ակունք» կայքէջին, կը հաղորդէ «Իհլաս» թրքական լրատուական գործակալութիւնը:

Աղբիւրին յայտնելով, սոյն եկեղեցին 1993-ին արձանագրուած է Տիգրանակերտի մշակութային հարստութիւններու պահպանման շրջանային խորհուրդի կողմէ: Եկեղեցւոյ շուրջ առկայ են նաեւ 15-րդ դարու խաչքարեր, որոնց մէկ մասը դեռ կանգուն է, միւս մասը` ջարդուփշուր եղած:

Աղբիւրը նաեւ կը յայտնէ, որ եկեղեցին բաղկացած է երկու շինութիւններէ, որոնցմէ մէկը կառուցուած է 6-րդ կամ 7-րդ դարերուն: Գիւղի տարեց բնակիչները թրքական լրատուամիջոցին հաղորդած են, որ երբ իրենք մէկ այլ շրջանէն այստեղ տեղափոխուած են, եկեղեցին լիովին կանգուն վիճակի մէջ եղած է:

Կարինի (թրք. անուանումը` Էրզրում) Աթաթուրքի համալսարանի Գեղարուեստի հիմնարկի մագիստրոս եւ լուսանկարիչ Պուրհան Կիւնտողտուն լրատուամիջոցի թղթակիցին հետ զրոյցի ընթացքին նշած է, որ յիշեալ գիւղին մէջ լուսանկարներ առնելով` պատահաբար հանդիպած է այս եկեղեցիին: Ան նաեւ շեշտած է, որ հարկ է եկեղեցին արժեւորել թէ՛ մշակութային եւ թէ՛ տուեալ շրջանին զբօսաշրջութիւնը զարգացնելու առումներով ու` աւելցուցած. «Երբ ժամանակ կ՛ունենամ, լուսանկարչութեամբ կը զբաղիմ, որ նախասիրութիւն է ինծի համար: Այս հինաւուրց եկեղեցին, որուն անունը Սուրբ Անանիա է, պատկանած է հայերուն: Եկեղեցին ուսումնասիրելու ընթացքին հանդիպեցայ շատ էական պատմական արժէքներու, ինչպէս, օրինակ, հսկայական գերեզմանաքարերու եւ արձանագրութիւններու»:

Կիւնտողտուն նաեւ յայտնելով, որ եկեղեցւոյ լուսանկարները առած պահուն շատ տպաւորուած է, նշած է. «Քանզի այդ քարերու երկարութիւնը 5-6 մեթր է, եւ անոնց վրայ փորագրութիւններ առկայ են, որոնք կը պատկերեն քրիստոնէութեան առաջին ժամանակաշրջանը, ինչպէս նաեւ` այլ պատկերներ ու խաչի նշաններ: Խաչքարերու վրայի պատկերներուն մէկ մասը հասկնալի է, միւսը` ոչ: Խաչքարերուն մեծ մասը ցրուած է եկեղեցւոյ շուրջ: Քանի որ այդ տարածքը ներկայիս կը պատկանի անհատի, եկեղեցին կ՛օգտագործուի որպէս յարդանոց, եւ այնտեղ խոտ ու ծղօտ կը պահուի: Քանի որ, կը կարծենք, այս կառոյցը շատ կարեւոր է, ցանկացինք, որ մեր առած լուսանկարները հրապարակուին: Կը մտածենք, որ եկեղեցւոյ շնորհիւ` այս նահանգին մէջ կը զարգանայ զբօսաշրջութիւնը: Այդ պատճառով յոյսով ենք, որ շուտով կը սկսին եկեղեցւոյ վերականգնման աշխատանքները, որովհետեւ անիկա էապէս կը նպաստէ մեր Պիթլիսի եւ այս գեղեցիկ գիւղի զբօսաշրջութեան զարգացման: Երբ նկատի կ՛ունենանք, որ նման հարստութիւն մինչ այժմ կրցած է կանգուն մնալ, կ՛ըմբռնենք հնարաւորինս կարճ ժամանակահատուածին մէջ եկեղեցւոյ վերականգնման անհրաժեշտութիւնը»:

Յիշեցնենք, որ 1850-ական թուականներուն Անդենց գիւղն ունեցած է 54 հայ բնակիչ եւ երկու հայկական եկեղեցի` Ս. Անանիա եւ Ս. Մինաս անուններով:

https://www.sondakika.com/haber/haber-bin-400-yillik-kilise-ot-ve-saman-deposu-olarak-11431062/

Թարգմանեց՝ ՄԵԼԻՆԷ ԱՆՈՒՄԵԱՆ

Akunq.net 

ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ

Եղիշէ պատրիարք (Եղիվարդ)

Իմ մտքին մէջ տեղ գտած են, հինէն ի վեր, քանի մը մտերիմ սաղիմահայեր:

«Մտերիմ» բառը կը գործածեմ իր ոչ նիւթական` զգացական առումով միայն, որովհետեւ ես առ այսօր, իրական իմաստով, ո՛չ մէկ սաղիմահայ ճանչցեր եմ, ո՛չ մէկ սաղիմահայու հետ առնչութիւն կամ կապ ունեցեր եմ:

Իմ «մտերմութիւն»-ը բացառաբար գիրքերու ճամբով է, այլ խօսքով` գրականութեան ընդմէջէն: Եւ հաւատացէ՛ք ինծի, որ գրականութեան ճամբով հաստատուած կամուրջն ու մտերմութիւնը ամէնէն տոկունն է, ամէնէն վստահելին:

Ահա սկսեր են արդէն իմ մտքին մէջ տողանցել հայ գիրի ու գրականութեան աշխարհէն քանի մը դէմքեր, որոնք ինծի համար մի՛շտ ալ խորհրդանշած են Երուսաղէմը: Եւ այս դէմքերուն մէջ առաջին կարգի վրայ կու գայ ԵՂԻՎԱՐԴԸ:

Բոլոր անոնք, որոնք պիտի սերտեն սփիւռքահայ գրականութեան 40-ական թուականներէն մինչեւ 80-ականներ երկարող քառասնամեայ շրջանը, անպայման իրենց առջեւ պիտի գտնեն սքեմաւոր այս բանաստեղծը, որ, ինչպէս ըսի տեղ մը, ուրիշ մէկը չէ, եթէ ոչ` Երուսաղէմի հայոց նախկին պատրիարքներէն Եղիշէ արք. Տէրտէրեանը: «Եղիվարդ»-ը իր գրչանունն է, կազմուած` «Եղիշէ վարդապետ» անուանումին առաջին վանկերէն:

Դուրեան եւ Գուշակեան զմայլելի պատրիարքներէն ետք, Եղիվարդ մօտաւորապէս 50 տարի ամէնէն տիրական ու հեղինակաւոր անունը մնաց հայ Երուսաղէմին` թէ՛ վանքէն ներս ստանձնած իր պատասխանատու այլաբնոյթ պաշտօններով (Ժառանգաւորաց վարժարանի տեսուչ, լուսարարապետ, պատրիարքական տեղապահ, ապա պատրիարք), թէ՛ ալ իբրեւ հզօր շունչ ունեցող բեղուն բանաստեղծ ու վարպետ գրիչ: Ան իր անունը անխզելիօրէն կապեց նաեւ «Սիոն» ամսագրին` տասնամեակներ շարունակ զայն խմբագրելով ձեռնհասօրէն ու անոր էջերուն մէջ լոյս ընծայելով չափածոյ ու արձակ անհամար գրութիւններ, կուռ խմբագրականներ ու քարոզախօսական ընտիր էջեր, որոնք կը փայլին մանաւանդ իրենց պայծառ հայերէնով ու վերլուծական ճարտարութեամբ:

Եղիվարդի թէ՛ եկեղեցական ու թէ՛ գրական վաթսունամեայ կեանքը անցաւ արտակարգ փոթորիկներու ու պայքարներու մէջէն: Անոնք, որոնք պիտի փորձեն սերտել իր կենսագրութեան մանրամասնութիւնները, պիտի շշմին Եղիվարդը իրենց ծոցին մէջ առնող ահագնադղորդ դէպքերու ու եղելութիւններու տարողութեան դիմաց, պիտի զարմանան, թէ ան ինչպէ՛ս կուրծք տուաւ իր դէմ ցցուած լեռնակուտակ դժուարութիւններու, տոկաց զինք մաշեցնել ուզող ընդդիմութիւններու եւ մամուլի անուանարկիչ արշաւներու դիմաց, ի վերջոյ` ո՛չ թէ ընկճուելու կամ ճզմուելու համար անոնց վիթխարի ծանրութեան տակ, այլ անհաւատալի ճարպիկութեամբ յառնելու` ովսաննաներու  փառերգութեամբ…

Եղիվարդ` վասպուրականցի այս նախկին որբը, արտասովոր նկարագրի տէր հոգեւորական մըն էր, հակասութիւններու մարմնացում մարդ մը, դրականի ու ժխտականի խառնուրդ խմոր մը, մերթ անուշահամ «նուշ»-եր հրամցնող, մերթ ալ` թունաւոր «փուշ»-եր արձակող տիպար մը, որ իր գրական ու եկեղեցական երկարամեայ գործունէութեան ընթացքին շարունակ խօսիլ տուաւ իր մասին: 7 տարի պատրիարքական տեղապահ մնաց ան (1949-1956)` ճիշդ 30  տարի ալ իր ափին մէջ պահեց Երուսաղէմի պատրիարքական ասան (1960-1990)` խորհրդաւոր ու առանցքային դերեր ստանձնելով այդ շրջանի վանական ու արտավանական աղմկայարոյց բազմաթիւ տագնապներուն մէջ, որոնց լուծման մոգական բանալին, ի զարմանս շատերու, օր մը անպայման դուրս կ՛ելլէր իր պարեգօտին պզտիկ գրպանէն… Յիշենք, օրինակ, որ Վազգէն Ա. ու Կիլիկիոյ նորընտիր Խորէն Ա. կաթողիկոսներու «հաշտութիւն»-ը իրականացնողը ի՛նք եղաւ (երկու հայրապետներուն նշանաւոր ողջագուրումը Երուսաղէմի մէջ, 26 հոկտ. 1963): Կամ աւելի առաջ, 1956 մարտին, Անթիլիասի գանձատունէն Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի Աջին ու յարակից մասունքներու գողութեան պարագան, Զարեհ կաթողիկոսի ընտրութենէն ընդամէնը օրեր անց: Ամբողջ տարի մը մղձաւանջ ու շփոթ ստեղծուեցաւ հայ կեանքին մէջ այդ պատճառով: Ու յանկարծ Եղիվա՛րդն է, որ գողօնը «գտաւ» Ամմանի մէջ ու փութաց վերադարձնելու Անթիլիաս…

Եղիվարդ հին շրջանի մեր շարք մը եկեղեցականներուն նման (Խրիմեան, Սրուանձտեանց եւ այլն)` բնիկ վանեցի էր, Ռշտունեաց գաւառի Կայնիմիրան գիւղէն, ուր ծնած էր 1910-ին: Եղեռնի խորշակը զինք նետեց նախ Պարսկաստան (Սալմաստի մօտերը), այնուհետեւ` Միջագետք, ուր կրցաւ ապաստանիլ Պասրայի մօտիկ Նահր Օմարի հայկական որբանոցը: Յետոյ, Բարեգործականի օժանդակութեամբ, հարիւրաւոր երեխաներու հետ բերուեցաւ Երուսաղէմ 1922-ին ու երկու տարի ետք ալ սան դարձաւ Ժառանգաւորաց վարժարանին: Ուսման ընթացքը ութ տարի էր: Բախտն ունեցաւ աշակերտելու արմաշական երեք հռչակաւոր ուսուցիչներու` Դուրեանի, Կիւլէսէրեանի եւ Գուշակեանի, ինչպէս նաեւ` Աղաւնունիի:

Գուշակեան Թորգոմ պատրիարքին կողմէ ձեռնադրուած վարդապետներէն մէկն եղաւ ան, որ սքեմ ու վեղար ստացաւ 1932-ին:

Իր աստղը փայլիլ սկսաւ վանքին մէջ 1937-ին, երբ  տեսուչ նշանակուեցաւ Ժառանգաւորաց վարժարանին: Այս պաշտօնին մէջ մնաց մինչեւ 1945` մտերմօրէն գործակցելով Յ. Օշականի ու Շ. Պէրպէրեանի նման դաստիարակներու հետ: Դեռ այդ օրերէն իսկ կրցաւ դառնալ ամէնէն ազդեցիկը Երուսաղէմի երիտասարդ վարդապետներուն մէջ, անկասկած` շնորհիւ իր խօսելու ու գրելու բնածին եւ մշակեալ յատկութիւններուն, վարչական անվիճելի կարողութիւններուն, ինչպէս նաեւ` արտավանական անիմանալի կապերուն եւ յարաբերութիւններուն:

Կիւրեղ Բ. Իսրայէլեան պատրիարքի կարճատեւ գահակալութեան ամբողջ տեւողութեան (1944-1949) Եղիշէ վրդ. ստանձնեց լուսարարապետի պաշտօնը: Ու երբ վախճանեցաւ Կիւրեղ պատրիարք, Եղիվարդ դարձաւ վանքին թիւ մէկ դէմքը` թէ՛ պատրիարքական տեղապահ ընտրուելով, թէ՛ ալ զուգահեռաբար շարունակելով լուսարարապետի բարձր պաշտօնը, եօթը տարի: Փաստօրէն վանքին գրեթէ բոլոր լծակները առաւ իր ափերուն մէջ:

Այս շրջանին (1951) եպիսկոպոս ձեռնադրուեցաւ ան Ս. Էջմիածին, Գէորգ Զ. Չէօրէքճեան հայրապետէն` օծակից ունենալով ապագայ Վազգէն Ա. Ամենայն Հայոց հայրապետը:

Պատրիարքական աթոռին եօթը տարուան թափուր վիճակը, սակայն, յորդեցուց ոմանց համբերութիւնը 1956-ին: Քանի մը ազդեցիկ միաբաններ, գլխաւորութեամբ Տիրան Ներսոյեան ու Շնորհք Գալուստեան եպիսկոպոսներուն, օգտուելով տեղապահ Եղիշէ արքեպիսկոպոսին արտասահման ճամբորդութենէն, միաբանական ժողով մը գումարեցին ու պաշտօնազրկեցին զինք ի բացակայութեան: Յետոյ, ծանրակշիռ նոր քայլ մը առնելով, արտաքսեցին զինք միաբանութեան շարքերէն ալ, զանազան ամբաստանութիւններով: Եւ ի լրումն այս բոլորին` Վազգէն Ա. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին ստորագրութեամբ ալ փիլոնազուրկ հռչակեցին զինք եւ հոգեւոր գործունէութենէ առժամեայ կախակայեցին…

Պաշտօնազրկեալ տեղապահին փոխարէն` 1957 մարտին պատրիարք ընտրուեցաւ Ներսոյեան սրբազանը: Բայց թնճուկը չքակուեցաւ, որովհետեւ Յորդանանի  իշխանութիւնները ո՛չ միայն չվաւերացուցին ընտրեալ պատրիարքին պաշտօնը, այլեւ դատական որոշումով մը չեղեալ նկատեցին ընտրական ամբողջ  գործընթացն ու Երուսաղէմէն բռնի հեռացուցին Ներսոյեանը 1958 օգոստոսին…

Աւելի ուշ Երուսաղէմէն բռնի հեռացուեցաւ նաեւ Շնորհք սրբազանը, որ Թուրքիա անցնելով` պատրիարք ընտրուեցաւ Կ. Պոլսոյ աթոռին (1961):

* * *

Եղիշէ պատրիարք Վազգէն Ա. Կաթողիկոսին ու ՀԲԸՄ-ի նախագահ Ալեք Մանուկեանի հետ

Հայ Երուսաղէմը ահա այսպիսի փոթորկայոյզ տագնապ մը ապրեցաւ լման չորս տարի, 1956-1960:

Այս ամբողջ տագնապի ընթացքին Եղիվարդ մայրաքաղաք Ամման նստած` մնաց աներեր, առանց կարեւորութիւն տալու իր պատուազրկումներուն: Ան դատեր բացաւ զինք ամբաստանողներուն դէմ, տակաւ առ տակաւ չէզոքացուց իր ընդդիմադիրներն ու ի վերջոյ պետական նեցուկով դա՛րձեալ Երուսաղէմ վերադարձաւ ու «կանոնական» ընտրութեամբ բազմեցաւ պատրիարքական գահին վրայ, 8 յունիս 1960-ին: Անմիջապէս Ամենայն Հայոց կաթողիկոսն ալ  յարմար դատեց բեկանել փիլոնազրկումի նախկին պատիժը ու հայրապետական ճանաչում շնորհեց Երուսաղէմի նորընտիր պատրիարքին…

Եղիվարդ հանգիստ շունչ մը քաշեց այդ թուականէն ետք ու ինքզինք նուիրեց Հայ Երուսաղէմի ծաղկումին: Թէեւ իր յախուռն ու քինայոյզ նկարագրին պատճառով նորանոր տագնապներ անպակաս եղան վանքին մէջ, իրեն ոչ համակիր հոգեւորականներ արտաքսուեցան միաբանութենէն, յաճախ աղմուկ բարձրացաւ իր անունին ու գործելաոճին շուրջ: Օրինակ, վանապատկան ձեռագիրներու գողութեան ու վաճառքի գայթակղութիւնը (1967) մէկն էր ատոնցմէ, որ խորապէս յուզեց հայ աշխարհը երկար ամիսներ:

Այսպիսի դէպքեր չէին կրնար ստուեր չթողուլ իր անունին ու համբաւին վրայ:

Բայց իրողութիւնն այն է, որ Գրիգոր Պարոնտէրէն ու Շղթայակիրէն ետք ինք ամէնէն երկարատեւ գահակալը եղաւ Երուսաղէմի աթոռին վրայ:

Ու ճակատագրին անիմանալի մէկ խաղն էր կ՛երեւի, որ «Երուսաղէմի տագնապ»-ին երեք գլխաւոր դերակատարները իրենց մահկանացուն կնքէին գրեթէ վեց ամսուան նման կարճ ժամանակամիջոցի մը մէջ` իրերայաջորդ կերպով. Ներսոյեան սրբազան` 1989 սեպտեմբերին, Եղիշէ պատրիարք` 1 փետրուար 1990-ին, իսկ Շնորհք պատրիարք` 7 մարտ 1990-ին: Եւ «Սիոն», որուն հին հաւաքածոներուն մէջ թաղուած կը մնային այդ տխուր տագնապին բոլոր մանրամասնութիւնները, վախճանեալ երեք հակընդդէմ հոգեւորականներուն լուսանկարներն ու մահագրականները կը ստիպուէր դնել կողք-կողքի, միեւնոյն թիւին մէջ…

* * *

Եղիվարդի եկեղեցական փոթորկոտ կեանքը ժամանակի անհունութեան մէջ հակամէտ է մոռցուելու: Բայց ատոր դիմաց ապրելու եւ գոյատեւելու լուրջ երաշխիքներ կու տայ իր գրականութիւնը:

Ժամանակակիցները կը վկայեն, որ Եղիվարդ պերճախօս քարոզիչ մըն էր, մտերիմ շրջանակներու մէջ ալ` կատակաբան ու սրամիտ:

Պերճախօսութիւնը ինքզինք ցոյց կու տայ իր քերթողութեան ու արձակին մէջ եւս: Իր լեզուական շնորհը անուրանալի է: Վարժ է բանաստեղծական արդիաշունչ գիւտեր կատարելու կամ իմացական խորասուզումներու անձնատուր ըլլալու: Կը սիրէ ներշնչուիլ սուրբգրային աւանդութիւններէ ու զանոնք պատմել չափածոյ տողերով: Մանաւանդ ունի բաւական վայելուչ ինքնատիպ ոճ մը, որ ուրիշինը չէ՛, ի՛րն է բացառաբար:

Եղիվարդի բանաստեղծական առջինեկ հատորը կը կոչուէր «Մագդաղինէն մեղրամոմէ», լոյս ընծայուած` 1941-ին: Անոր յաջորդեցին` «Խորտակման գիշերներ»-ը (1943), «Անցորդը» (1946), «Ակեղդամա»-ն (1948): Աւելի ուշ արձակ ու չափածոյ տասնեակ հատորներ հրատարակուեցան իրմէ, մի՛շտ Երուսաղէմի մէջ. «Լերան վրայէն երանիներ» (1945), «Վարդանանք» (թատերախաղ, 1951), «Նարեկը հայ գրականութեան մէջ»,  «Հայաստանեայց եկեղեցին երէկ եւ այսօր» (1948), «Սուրբ Մեսրոպ» (1962), «Օտարականը» (արձակ էջեր Յիսուսի կեանքէն, 1966), «Կարմիր զօրավար» (Մեծ եղեռնի ձօնուած պոէմ, 1975), «Հեթանոսաց առաքեալը» (Պօղոս առաքեալի ձօնուած, 1975), «Լուսամատեան» (աստուածաշնչական պատումներ, 1980), «Հայրենականք տոհմականք» (1983), «Լուսաւորիչը» (1987) եւ այլն: Ինչպէս կը տեսնուի, քանակով ուշագրաւ վաստակ մըն է, ուր չի պակսիր նաեւ որակը: Բոլորին մէջ ալ կրօնական ու ազգային տաքուկ շունչ մը կայ միշտ, որ ինքզինք  կը զգացնէ անայլայլ:

Բայց ինծի կը թուի, որ Եղիվարդի գրականութիւնը հարկ եղած ուշադրութեան չէ արժանացած ընդհանրապէս:  Հայաստանի մէջ ծանօ՞թ են իրեն: Հայկական Սով. Հանրագիտարանը իր նեղ սիւնակին մէջ հազիւ 15 տողով տուած է անոր կենսագրականը: Իսկ «Ով ով է» կենսագրական բառարանը բոլորովին մոռցած է զայն:

Ինծի ծանօթ սփիւռքահայ դասագիրքերու մէջ ալ չեմ հանդիպած Եղիվարդի անունին: Բայց գոնէ Մինաս Թէօլէօլեան ու Ճանաշեան Մեսրոպ վարդապետ տեղ տուած են իրեն` իրենց գրական ժողովածուներուն մէջ, նմուշ-քերթուածներով միասին: Թէօլէօլեան դրական կ՛արտայայտուի, իսկ հայր Ճանաշեան համոզում կը յայտնէ, որ անոր ստորագրած էջերուն մէջ «կը պակսի ներշնչումն ու ճշմարիտ բանաստեղծութիւնը»: Ըստ Մխիթարեան վարդապետին, Եղիվարդի բանաստեղծութիւնները թէեւ մերթ ունին գունաւոր եւ ուժեղ պատկերներ, բայց անոնք վիրաւոր են «միամիտ պատմելու եղանակ»-ով…

Տարիներ առաջ, Եղիվարդի վախճանումին առթիւ գրի առնուած մահագրականի մը մէջ սաղիմահայ նորընծայ վանական մը համարձակութիւնը ունեցեր էր գրելու, որ ողբացեալ պատրիարքին մօտ «աղօթելու սէրը պակաս էր»…: Կրնա՛յ ըլլալ: Մ. Թէօլէօլեանն ալ 1947-ին «Նայիրի»-ի մէջ մատնանշեր էր Եղիվարդի «վանականի խմոր» չունենալը… Բայց ատոր փոխարէն` Եղիվարդ ուրիշներէ շա՛տ աւելի քաջածանօթ էր Հայ եկեղեցւոյ պատմութեան եւ դաւանական ըմբռնումներուն: Նաեւ արթուն պահակն էր ատոնց: Այս առնչութեամբ, անմոռանալի կը մնան իր ընդարձակ հերքումները կարտինալ Աղաճանեանի («Սիոն», 1950) ու հ. Սահակ Կոգեանի («Սիոն», 1962) թիւր ու շինծու «փաստարկում»-ներուն դէմ, Հայ եկեղեցւոյ դաւանութեան կամ «մոլորութիւններ»-ուն մասին:

Ահա՛ նմուշ մը` Եղիվարդի հրապարակագրական «խածնող» ոճէն: Գրութիւնը թիրախ ունի Պէյրութի «Մասիս» շաբաթաթերթին մէջ հայ կաթողիկէ հոգեւորականի մը` Վարդան վրդ. Թէքէեանի մէկ յօդուածը, որ գրի առնուած էր ի պաշտպանութիւն Կոգեանի (օտար շրջանակներու մէջ ծանօթ` Լորենցօ Կոգի անունով) «Հայոց եկեղեցին» ձախաւեր հատորին, եւ որ, ինչպէս ծանօթ է, հրատարակուեցաւ Պէյրութ, 1961-ին, նպատակ ունենալով ծայրէ-ծայր ջրել Օրմանեան սրբազանի յիսուն տարի առաջ պատրաստած համանուն յայտնի գործը.

– Այդ գիրքը,- կը գրէր Եղիվարդ,- սուտի եւ չարութեան խառնարան մըն է լոկ, ապացոյց` Լորենցոյի հոգիի ամայութեան եւ անհայութեան: Մարդ ուղեղի տեղ մաղձամաշկ  եւ մարմնի փոխարէն խանձած ոսկրակոյտ մը պէտք է ունեցած ըլլայ նման գործ մը փսխել կարենալու համար: Ոչ մէկ ատեն հայ կաթողիկէ գրող մը չէ եղած այնքան առատ իր հոգիին աղբովը, որքան Լորենցոն` իր այս ստապատումին մէջ: Լորենցոն հանգուցեալ Օրմանեան սրբազանի  եւ Հայ եկեղեցիին դէմ իր հսկայ նախանձէն` գլխատուած հաւու մը պէս կը չարչարուի, առանց մեռնիլ կարենալու: Իր ստապատումը գիտական մեթոտ եւ պատմական գործ ըլլալէ աւելի` Հայ եկեղեցւոյ դէմ նետուած թուք մըն է, եւ Թէքէեան վարդապետը այդ թուքն է, որ կը լզէ մեղր ըմբոշխնողի ախորժակով եւ թշուառ մեղսակցութեամբ («Սիոն», նոյ.-դեկտ. 1962, էջ 324):

Աւելի քան 55 տարի անցեր է վերի գրութեան թուականէն:

Մեր օրերուն այսպիսի ոճով կը համարձակի՞նք գրել:

(Հալէպ)

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Հոգեխոցի Վկայութիւն Մը Եւ Աղէտներ

Մամուլով եւ բեմերէ, Նիւ Եորք եւ Աթէնք, յիշեցի յոյն գրող Տիմիթրիոս Վիքելասի «Լուքիս Քարաս» գիրքէն արտագրուած պարբերութիւն մը: Ամէն անգամ որ կը կարդամ Տիմիթրիոս Վիքելասի տողերը, կ’ունենամ այն զգացումը, որ նոր կը հանդիպիմ անոնց, ամէն անգամ նոր բան կը թելադրեն անոնք, կամ հայրենահանուածներու սփիւռքի գիտակցուած կամ անգիտակից հոգեխոցը (trauma) կը տեսնեմ:

Հայրենահանուածներու սփիւռքը իր խորքով, պատճառներով, հոլովոյթով, արտայայտութիւններով պէտք չէ շփոթել աղէտ-արտագաղթի պատճառով արտասահմանի մէջ կազմուող-կազմուած կամաւոր գաղթականութեան հետ: Անոնք ո՛չ նոյն պատճառականութիւնը ունին, ո՛չ նոյն նպատակները:

Այնքա՜ն պարզ է եւ միաժամանակ այնքան խոր` յոյն գրողին խօսքը ՍՓԻՒՌՔԻ ԵՒ անոր ծննդոցի պատճառ ՀՈՂԱԶՐԿՄԱՆ մասին:

Եթէ հայը, ուր որ ալ գտնուի ան, Հայաստան եւ բազմանուն եւ բազմագոյն սփիւռքներ, պահ մը փորձէ բաժնել յոյն գրողին զգացումները, նորոյթ է ըսել` empathie ունենալ, մեր անհատական եւ հաւաքական կեանքը, յարաբերութիւնները, մեր պատմութիւնը եւ ներկայ կացութիւնը տեսնելու եղանակները արմատական փոփոխութիւն կը կրեն, իրաւազրկուածը կը ձգտի իր իրաւունքի վերականգնման, կը մերժէ պարտուածներու յատուկ կատարուած իրողութեան անինինքնութեան առաջնորդող խայտառակ անհեթեթութիւնը:

Հարցը պարբերութեան մը ընթերցման չի վերաբերիր, այլ` ժամանակի եւ տիեզերքի մէջ մեր տեղին, դերին եւ իմաստին, որոնք չեն սեղմուիր եսապաշտութեան եւ գործնապաշտութեան սեղմիրանին մէջ: Ինքզինքս կրկնելու մեղադրանքը նախ ես է, որ կ’ուղղեմ ինքզինքիս, բայց զգացումները բաժնելու ընթացքը սպառողական ապրանք չէ, շապիկ, կամ` բաժակ մը գարեջուր: Ինչո՞ւ չենք մոռնար մեր առաջին սէրը նոյնիսկ մեր յառաջացեալ տարիքին: Այդպէս ալ իրաւ գիտակցութիւն եւ իրաւ զգացումներ մեզի կ’ընկերանան մեր ամբողջ կեանքի ընթացքին:

Կրկին պէտք է կարդալ Տիմիթրիոս Վիքելասի* տողերը, լսել անոնց արձագանգը.

1879

«Այս մատրան մէջ ամուսնացած են ծնողքս, անոնց բաղձանքն էր հոն թաղուիլ, իրարու կողքին, եկեղեցիի նախամուտի սալաքարերուն տակ: Բայց ո՛չ ծնողներս հոն գտան իրենց հանգիստը, ո՛չ ալ իմ ոսկորներս պիտի կարենան փոշի ըլլալ հայրենիքիս այդ սիրելի անկիւնը: Այսօր կ’ապրինք եւ պիտի մեռնինք մէկս հոս, միւսը անդին, կեանքի մէջ թափառողներ, աքսորուած մահուան մէջ, սփիւռքի փոթորիկը ցնցած է եւ ջարդած է սրբազան կապերը, որոնք կը միացնէին զաւակներու սրտերը նախնիներու հողին»:

Այս խորապէս զգացական եւ երեւութապէս պարզ խօսքերը իր կացութեան իրաւ գիտակցութիւնը ունեցող հայրենահանուածը, ոչ` կամաւոր գաղթականը, կը մղէ մտածելու ոչ միայն իր այսօրուան, այլ նաեւ վաղուան մասին. հաւատարմութիւն, շարունակութիւն, ինքնութիւն, ուրացում, անհետացում: Պէտք է միշտ խորհիլ հողի եւ ինքնութեան, ինքնահաստատման եւ մշակոյթի, շարունակութեան եւ սեփական որակի մասին, որոնք բնական կերպով կային հայրենահանուածներու առաջին սերունդի մարդոց հոգիի եւ միտքի հորիզոնին վրայ: Մենք մեզի հետ անկեղծութեան եւ ճշմարտութեան պահու մը, կրնա՞նք պատասխանել այն հարցումին, թէ անոնք կա՞ն երկրորդ, երրորդ եւ արդէն չորրորդ սերունդին մօտ, երբ յիշողութիւն եւ աշխարհագրական հեռաւորութիւն հոգեկան-իմացական օտարումի կը տանին, հաւաքական յիշողութիւնը հետզհետէ կը դառնայ դատարկ բառ կամ արուեստագէտի խաղ եւ գիծ:

Անկողմնացոյց Թափառումներ

Սփիւռք կազմած հաւաքականութիւնները կը տարուբերին երկու վերաբերումներու միջեւ: Իրենց կայք հաստատած երկիրներուն մէջ կը ստեղծեն խորհրդանիշներ` շարունակութիւն պահելու միտումով, ինչպէս` յուշարձաններ, գրականութիւն, արուեստ, կը ստեղծեն նաեւ խորհրդանշական-երեւակայական կապեր` միշտ շարունակութիւն պահելու միտումով, երգ, պար, եկեղեցի, խոհանոց, կամ` ուխտի երթալու պէս այցելութիւններ, որոնք ժամանակի ընթացքին կը կորսնցնեն իրենց խորքային իմաստը եւ կը վերածուին հետաքրքրասիրութեան եւ զբօսաշրջութեան: Հուսկ, յաջորդական պատշաճեցումներով, «ծագման հայրենիք»-ի վերջնական կորուստին հետ կը հաշտուին` միշտ պահելով այն համոզումը, որ յուշերով, մշակութային, լեզուական եւ կրօնական ազդակներով շարունակութիւն պիտի ապահովեն:

Հայրենահանման առաջին շրջանին, դէպքերու եւ կացութիւններու ճնշման ներքեւ, գաղթակայանները մանրանկար հայրենիքի պէս էին, հոն բնակողներու իրենց հետ բերած բարքերով, ընտանեկան կապերով, սպասման վիճակի մէջ անգամ շարունակութիւն ըլլալու զգացում կար: Այս կացութեան ըմբռնումը արտայայտեց պաղեստինեան շարժման ղեկավար Եասեր Արաֆաթ, երբ ըսաւ, որ ինք իր ժողովուրդին խնայեց հայերու ճակատագիրը` զայն պահելով գաղթակայաններու մէջ: Արդարեւ, հայրենահանուած գաղթական զանգուածները նօսրացան` տարտղնուելով նոյն երկրին մէջ եւ մոլորակի տարբեր երկիրները: «Հայրենիքի պէս»-ի զգացողութիւնը նուազեցաւ, երբ գաղթականութիւնները աստիճանաբար դարձան նոր ինքնութեամբ քաղաքացիներ եւ սփիւռք:

Զաւակներու սրտերը նախնիներու հողին միացնելը դարձած է սոսկ գրական պատկեր, կամ` կարգ մը թոշակառուներու բացառութեան կարգով զգացումներու բաւարարման մենաւոր հաճոյք, որ ո՛չ պատմական եւ ո՛չ ալ քաղաքական նշանակութիւն ունի: Ազգի հարցը բացառութեան կարգով ըմբռնել`  կը նշանակէ կատարուած իրողութիւնները ընդունիլ եւ սպասել, որ ժամանակը վերացնէ անհարթութիւնները, տարբերութիւնները, յիշատակները, իրաւունքները: Պարզօրէն ըսուած խօսքին պէտք է հետեւիլ. «Այսօր կ’ապրինք եւ պիտի մեռնինք մէկս հոս, միւսը անդին, կեանքի մէջ թափառողներ, աքսորուած մահուան մէջ, սփիւռքի փոթորիկը ցնցած է եւ ջարդած է սրբազան կապերը, որոնք կը միացնէին զաւակներու սրտերը նախնիներու հողին»:

Հող: Միացում: Մէկութիւն: Կարծէք` անցեալի մշուշներուն մէջ աքսորուած խորհրդանշական, կախարդական բառեր են: Ներկային վրայ բացուող «Բացուի՛ր Սեզամ», երբ այլեւս ո՛չ բացուող-բացուելիք կայ եւ ո՛չ ալ Սեզամ-ի դռնէն մտնելու թեկնածու:

Մեր պարագային, հնարած ենք ցաւազերծող դեղ-դարմաններ` մեր գոյութեան իմաստներ տալու եւ այդ գոյութիւնը երկարաձգելու համար, գիտնալով հանդերձ, որ այդ գոյութիւնը կարելի է միայն, ինչպէս ըսած է Տիմիթրիոս Վիքելաս, հայրենիքիս այդ սիրելի անկիւնը: Անկիւն, որ ինծի կը պատկանի եւ չի պատկանիր, խլուած է: Այս պարզ ըմբռնումներով պէտք է գնահատել հայկական սփիւռքներու մէջ արտայայտուող գիտական համարուող բառերով մեր կացութիւնը ըմբռնելու մտային մարզանքները. օրինակելի համարկում (intégration exemplaire), հարիւր տոկոսով հայ հարիւր տոկոսով ֆրանսացի, ամերիկացի, արաբ (ինչո՞ւ ոչ, նաեւ` թուրք, Թուրքիոյ մէջ ալ հայեր կան), սփիւռքը պիտի մնայ, ան յաւերժական է: Եւ կարելի պիտի ըլլայ եզրակացնել` ֆրանսախօս հայ ազգ, անգլիախօս հայ ազգ, իտալախօս հայ ազգ, սպանախօս հայ ազգ, գերմանախօս հայ ազգ, թրքախօս հայ ազգ, հնդկախօս հայ ազգ, չինախօս հայ ազգ…

Ի հարկէ դժուար է ըսել, որ այսօր սփիւռք համարուող հայ զանգուածները պիտի չըլլան որպէս այդպիսին, պիտի ըլլան ծագումով հայեր` այս կամ այն ազգի անդամ դարձած: Յոռետեսութի՞ւն, թէ՞ իրատեսութիւն:

Անկարելի Հարազատութիւնը

Սփիւռք(ներ)ը, ուր որ ալ ըլլան անոնք, կ’ուզեն, կը փորձեն իրենց ինքնուրոյնութիւնը պահելու համար ստեղծել զանազան բնոյթի կառոյցներ` դպրոց, եկեղեցի, ակումբ, թերթ, տպարան, թատրոն, յուշարձան, ուխտատեղի եւ այլն, բայց անոնք, ժամանակի ընթացքին, շրջապատէն բխող անհրաժեշտութիւններու պատճառով, իրենց ծագումնային-սկզբնական նկարագիրը կը փոխեն: Դպրոցները կը դառնան տիրական կերպով շրջապատի պահանջներուն հետեւող դպրոց, թերթերը աստիճանաբար կը դառնան մասամբ կամ ամբողջովին օտարալեզու, եկեղեցիներու մէջ կ’աղօթեն մասամբ կամ ամբողջովին տեղական լեզուներով, նոյնիսկ` ընտանեկան յարկի տակ, ուր արտաքին ազդեցութիւնները կրնան նուազագոյն չափով թափանցել (սկզբունքով), տեղի կ’ունենայ պատշաճեցում, արագ կամ դանդաղ, ըստ քաղաքակրթական գօտիներու: Այս ձեւով հայրերու հողին հետ հաղորդութեան կորուստին կը հետեւի հոգեւոր հաղորդութեան կորուստը: Համագումա՞ր… օտարում, aliénation:

Այս հաստատումներու լոյսին տակ կրնա՞նք հոգեպարար խօսք ըսել եւ եզրակացնել, որ սփիւռքը պիտի ըլլայ եւ պիտի տեւէ: Այս պարագային պէտք է ըսել, թէ ի՞նչ պէտք է ընել, որ տեւէ, ինչպէ՞ս: Միշտ կրկնելով` մինչեւ ե՞րբ, եւ շարունակել հիմնական հարցումով` ինչո՞ւ: Երբ հարցը կը վերաբերի սփիւռքի, միշտ նկատի պէտք է ունենալ ՀԵՌԱՆԿԱՐ-ը` անկախաբար պահու առթած կամ առթելիք յուզումներէն, որպէսզի չտարուինք ինքնախաբէութեամբ:

Հայրենահանուածներու սփիւռքը կարենալ գոյատեւելու համար յիշողութենէ-յուշագրութիւններէ առաջ միշտ նկատի պիտի ունենայ, որ ինք կայ, քանի որ եղած է հող-հայրենիքի կորուստ: Հայաստանէն արտագաղթողները իրենք զիրենք կը համարեն Հայաստանի շարունակութիւն, բայց շարունակութիւն ըլլալու համար չեն արտագաղթած: Կացութեան ընկերա-բարոյա-հոգեբանական վերլուծումը չէ փորձուած մարդորսական (prosélytisme) պատճառներով: Միշտ պէտք է ի մտի ունենալ Հայաստանի նախագահներէն մէկուն բացատրութիւնը, ըստ որուն, գացողները կը պահեն մնացողները:

Մինչեւ այն ատեն որ սուր կերպով կը պահուի կորսուած-բռնագրաւուած հայրենիքի ցաւցնող յիշողութիւնը, հայրենահանուած սփիւռքը կրնայ գոյատեւել որպէս ազգի բեկոր, կը պահէ աւանդութիւններ, լեզու եւ մշակոյթ, այդ նպատակին կը ծառայեն` եկեղեցիները, դպրոցները, միութիւնները, ակումբները, որոնց միջոցով կը պահուին յիշողութիւնը եւ վերականգնումի կամքը: Այսինքն` արմատախիլ եղածի գիտակցութիւնը: Եթէ նոր արմատաւորումը ինքզինք պարտադրէ,  տնտեսական, մշակութային, քաղաքական, ընկերային, կենցաղային, բարքերու, խորհրդանիշներու, սփիւռքը որպէս այդպիսին կը դադրի գոյութիւն ունենալէ: Ժամանակ մըն ալ յիշողութիւնը կը մնայ որպէս շաբաթավերջի զբաղում եւ ժամանց, յետոյ կ’ըլլայ անէութիւն, նորի սկիզբ, ոչ շարունակութիւն:

Շարունակութիւնը հայրերու հողն է, որ ՀԱՅՐԵՆԻՔ է:

Իսկ սփիւռքի ծննդոցը հաւաքականութեան իր հայրենի հողէն անջատումն է, մարդիկ, որոնք հաւաքաբար արմատախիլ եղած են: Պէտք է գիտակցիլ բնական պարզ օրէնքի մը. մարդը եւ ընկերութիւնը ջերմոցի բոյսեր չեն: Սփիւռքը որքան ալ բազմամարդ ըլլայ, որքան ալ կազմակերպուած, ջերմոց է: Ինչպէս յաճախ ըսած եմ, ԱՐՄԱՒԵՆԻ Չ’ԱՃԻՐ ԻՍԼԱՆՏԱՅԻ ՄԷՋ, որպէս նմուշ կրնան աճեցնել ջերմոցի մէջ: Ազգը իրապէս կրնայ գոյատեւել հայրերու հողին վրայ, ինչ որ ամենայն պարզութեամբ ըսած է յոյն գրողը. «Սրբազան կապերը, որոնք կը միացնէին զաւակներու սրտերը նախնիներու հողին»: Այս ըմբռնումով, ներկայ Հայաստանի Հանրապետութիւնը չի լուծեր արմատախիլ-հայրենահանուածներու սփիւռքի հարցը, բայց տեսականօրէն եւ ընդհանրացումով հայրերու հող է, հայրենիք, ուր պէտք է վերադառնալ հայրենատէրի հզօր գիտակցութեամբ` միշտ վառ պահելով Վանի, Մուշի, Խարբերդի, Սեբաստիոյ, Կարսի, Այնթապի, Ատանայի եւ միւս վայրերու յիշողութիւնը:

Մեր խօսակիցները, բարեկամներ եւ նուազ բարեկամները, կրնան խորհիլ, որ այս վերաբերումը տեսակ մը հայկական կայսերապաշտութիւն է, հայկական impérialisme, կամ` յապաղած եւ ժամանակավրէպ ազգայնականութիւն: Ազգը արօտավայր տարուող ոչխարի եւ այծի հօտ չէ, հայրենիքն ալ արօտավայր չէ, ուր օր մը կ’արածին ոչխարները, ուրիշ օր մը` կովերը: Մարդը կապ ունի հողին հետ, ազգը` հող-հայրենիքին: Այս ձեւով է, որ շարունակութիւն կ’ըլլան ազգերը, որ սփիւռքի գոյութեան առանցքն է, աւանդութիւններով եւ մշակոյթով, ժամանակի գիծին վրայ ձգուող պատմութեամբ, գրուած` հայրերու կողմէ:

Ինչպէ՞ս արմատախիլ եղած են եւ կ’ըլլան ժողովուրդները: Երէկ եւ այսօր:

Ներկայիս բնական աղէտներու պատճառով բնակչութիւններ ստիպուած կը հեռանան իրենց երկիրներէն. օրինակ, ջերմութեան բարձրացման պատճառով Խաղաղականի կղզիներ ջուրի տակ կը մնան, մնացին, եւ բնակիչները ապասան գտան Նոր Զելանտա: Ափրիկէէն երաշտի եւ գործազրկութեան պատճառով զանգուածային գաղթեր կան: Անցեալին պատերազմներ արմատախիլ կը դարձնէին բնիկ ժողովուրդը, կամ բռնի կը տեղափոխէին այլ տեղ: Հայերը բռնագաղթի ենթարկուած են Շահ Աբասի կողմէ եւ տարուած են Պարսկաստան, իսկ իսկական աղէտ եղած է 1915-ին եւ անոր յաջորդող տարիներուն` հայոց հայրենահանումը: Մարդիկ կրնան արմատախիլ ըլլալ իրենց հողին վրայ մնալով, երբ պարտադրուած կ’ըլլան փոխելու իրենց կրօնը, աւանդութիւնները եւ կենսաձեւը, կ’օտարանան այն տիպարին նկատմամբ, որ էին: Արմատական ձեւը հաւաքականութիւն մը արմատախիլ ընելու` ցեղասպանութիւն-բռնագաղթն է: Այդ աղէտներուն ենթարկուած զանգուածները կը վերապրին եւ իրենց ինքնութիւնը կը յաջողին պահել` կառչելով իրենց  հաւաքական յիշողութեան. վայրեր, անուններ, պատումներ, դրուագներ, որոնք համագումար հայրերու երկրին պատկերը կը կազմեն: Մեր պարագային, յատկանշական կերպով, Վան, Մուշ, Սասուն, Զէյթուն, Աղթամար… Ապա նաեւ` տօներ, հանդիսութիւններ, ինչպէս` Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան միւռոնօրհնութիւնը, մուսալեռցիներու ամէն սեպտեմբերին Խաչի օրը, հերոսներու յիշատակին կազմակերպուած հարիսայի հանդիսութիւնը…

Կը պահուին նաեւ նշխարներ, ինչպէս` Ս. Կարապետ վանքի դուռը, որ ամբողջ պատմութիւն մը կը խտացնէ: Աւելցնենք` նկարները, ալպոմները, ժապաւէնները, երգերը, կոթողները եւ հիմա համացանցով հասանելի` թերթերը, հայրենիքի եւ սփիւռքի այլ շրջաններու իրադարձութիւնները, որոնք տեւաբար կը յիշեցնեն արմատները եւ ցրուած հաւաքականութիւններու, հակառակ տկարացնող խոչընդոտներու, տեւող մէկութիւնը:

Ի հարկէ կայ գրականութեան պարագան, որ լեզու է, կը փոխանցէ գաղափարներ, հոգեխառնութիւն: Բայց ժամանակակից ընկերութիւնը կ’ընէ այնպէս, որ քիչ կը կարդանք ընդհանրապէս, լեզուին չենք տիրապետեր կամ պարզապէս չենք խօսիր, չենք հասկնար, եւ արմատներուն հետ կամրջուիլը կը դժուարանայ:

Իրատեսութեան Լուսաւոր Պահը` Մենք Մենք Ըլլալ

Բայց…

Երբեք բաւարար չափով չենք ըսեր, որ ժամանակի եւ աշխարհագրական հեռաւորութիւնները, շրջապատի մշակոյթները, կենցաղը եւ բարքերը, սփիւռքեան հաւաքականութիւնները կը հեռացնեն արմատներէ:

Այս բոլորը թուելէ եւ գիտնալէ ետք մենք մեզի պէտք է հարց տանք.

Յետոյ ի՞նչ… եւ մինչեւ ե՞րբ…

Ի հարկէ սփիւռքը իր ինքնութիւնը պէտք է շարունակէ պահել իր կառոյցներով` դպրոց եւ ընտանիք, ուր կարելի է պահել լեզուն` դիմադրելով արտաքին ազդակներու ճնշման, եկեղեցին` որպէս ոչ միայն աղօթքի, այլ նաեւ համախմբումի վայր, ուր անցեալի հետ հաղորդութեան մթնոլորտ կարելի է ստեղծել, թերթեր, media-ներ, հայրենիքի հետ պահելով կենդանի կապ: Բայց պէտք է կրկնել հարցումը.

Յետոյ ի՞նչ… եւ մինչեւ ե՞րբ…

Մինչեւ ե՞րբ շրջապատէն ստացուող նոր ինքնութիւնը եւ արմատներու ինքնութիւնը կրնան գոյակցիլ: Ի՞նչ կ’ըսէ սփիւռքի հոլովոյթի պատկերը, երբ միաժամանակ կը դիտենք բաժակի դատարկ եւ լեցուն մասը, մանաւանդ եթէ հնարաւորութիւն ունենանք հնգամեակէ հնգամեակ ազգի ինքնութիւն պահող ազդակներու պատկերացման համար վիճակագրութիւն կազմելու եւ լսելու թիւերու խօսքը:

Պարզ ողջախոհութիւնը կը թելադրէ այն միտքը, որ սփիւռքը հետզհետէ ծնունդ պիտի տայ նոր կացութիւններու, ըսենք` նորի սկիզբի, բայց հետզհետէ նուազ` նախկինի շարունակութեան:

Այս հասկացողութեան մակարդակին ազգային գաղափարախօսութիւնը ինքզինք պէտք է պարտադրէ եւ ըսէ, որ շարունակութիւնը հայրերու սեփական հողին վրայ կ’ըլլայ, պիտի ըլլայ, միջին ճանապարհ չկայ:

Խօսքը չի վերաբերիր այս կամ այն քաղաքական ուժին, այլ` հաւաքականութեան դիմող ազգային գաղափարախօսութեան, որուն մէջ իւրաքանչիւր անձ ինքզինք պէտք է տեսնէ, ինքզինք համարէ մասնակից, դերակատար, պատասխանատու:

Այսինքն այդ գաղափարախօսութիւնը պիտի ըլլայ ՎԵՐԱԴԱՐՁԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹԵԱՆ ԿՐՈՂ-ը, զոր ընդունիլ եւ կենսագործել աւելի եւ աւելի դժուար պիտի ըլլայ քանի հեռաւորութիւնը շեշտուի ժամանակի գիծին վրայ, եւ տարտղնումով նօսրացումը անվերադարձի կացութիւն ստեղծէ:

Այս հարցը վերկուսակցական, վերհատուածական, վերդասակարգային, վերյարանուանական, վերմրցակցական եւ վերէսթեպլիշմընթային է եւ պէտք չէ հպատակեցնել այլ նկատումներու. դիրքի, փառքի, ընչաքաղցութեան:

Ազգը եւ հայրենիքը կը գտնուին սփիւռքի գոյութենական խնդրի առանցքին: Սփիւռքի հարցը համայն ազգի հարց է: Եթէ կ’ուզէք, այս հարցը համապարփակ է, պատահական նախաձեռնութիւնները եւ homéopathique մատներու ծայրով փորձուած դարմանները ոչինչ կը խոստանան:

Պիտի կարենա՞նք սփիւռքը դարձնել հայրենատէր եւ իրականացնել վերադարձը:

Նորի սկիզբով մենք մենք պիտի չըլլանք:

Ընել այնպէս, որ շարունակութիւն ըլլանք:

Հայրերու շարունակութիւն, հողին վրայ եւ հողին հետ, որպէսզի սիրտերը միանան:

Այս ազգի խնդիր է, ո՛չ ապահովութիւն, ո՛չ ուր հաց, հո՛ն կաց…

5 նոյեմբեր 2018, Նուազի-լը-Կրան

* Տիմիթրիոս Վիքելաս (1835-1908), գործարար եւ գրող, եղած է առաջին նախագահը Ողիմպիական միջազգային կոմիտէին:

ԿԱՐՕ ԱՂԱԶԱՐԵԱՆ

Վերջերս լոյս տեսաւ Լիբանանահայ օգնութեան խաչի Շրջանային վարչութեան  պատկերազարդ եւ մշակութային արժէք ներկայացնող 2019-ի օրացոյցը:

Օրացոյցին կողքը եւ իւրաքանչիւր ամսուան էջերը կը ներկայացնեն Արեւմտեան Հայաստանի վայրերը եւ իւրաքանչիւր գաւառի կամ շրջանի աւանդական տարազները: Այսպէս, կարգ մը ամիսներու էջերուն վրայ պատկերուած են` Սեբաստիոյ, Տարօնի, Մուշ – Տարօնի, Արաբկիրի, Շապին Գարահիսարի, Վան-Վասպուրականի, Զէյթունի, Մուշի, Վանի տարազները, որոնք մեր նախահայրերուն ժառանգն են: Իսկ մնացեալ ամիսներու էջերուն կ՛երեւին Արեւմտեան Հայաստանի մեր բռնագրաւեալ հողերը, ինչպէս` Անիի քարայրները, Սիսի բերդը, Բալուի մօտ Արածանի գետը, Հողափքալէ բերդը, Անաւարզայի բերդը, Տայքի շրջանը եւ Ճորոխ գետը, Ընկըզէքը: Այս պատմական նկարներէն բացի` ամիսներու էջերուն վրայ կը կարդանք ԼՕԽ-ի Շրջանային վարչութեան եւ մեր յայտնի մտաւորականներուն եւ գրողներուն` Սիմոն Վրացեանի, Հրաչ Տասնապետեանի, Մուշեղ Իշխանի, Պօղոս Սնապեանի, Շահանդուխտի, Արամ Սահակեանի, տոքթ. Բենիամին Գուլաքեանի, Բերկրուհի Առաքելեանի, Սոնա Զէյթլեանի, Երուանդ Տարօնեանի եւ Տիրուհի Շ. Միսաքեանի կարծիքները` ԼՕԽ-ի մարդասիրական մեծ առաքելութեան մասին:

Օրացոյցին վերջընթեր էջը յատկացուած է հանրայայտ լուսանկարիչ Հրայր Բազէ Խաչերեանին կենսագրութեան եւ աշխատանքներուն` ի մասնաւորի հայկական պատմական յուշարձաններ եւ աշխարհասփիւռ հայկական եկեղեցիներ լուսանկարելու կոթողական աշխատութիւններուն, որուն լուսանկարիչի ոսպնեակէն դիտուած պատմական նկարները գեղեցկացուցած  եւ արժեւորած են ԼՕԽ-ի օրացոյցին էջերը:

Օրացոյցին վերջին էջը յատկացուած է հայկական ամիսներու եւ շաբթուան օրերու անուններուն ծագման, իմաստին, ստուգաբանման: Հետաքրքրական է կարդալ այդ ամիսներուն անուններուն առնչութիւնը յունական ու հռոմէական դիցաբանութեան եւ քրիստոնէութեան հետ: Իսկ շաբթուան օրերը կապուած են արեգակնային համակարգին մէջ գտնուող անուններուն հետ, որոնք հետագային քրիստոնէութեան տարածումով փոխարինուեցան եբրայեցիներու որդեգրած անուններով:

Կասկածէ վեր է, որ ԼՕԽ-ի Շրջանային վարչութեան հայկական մշակութային արժէք ներկայացնող այս օրացոյցի մտայղացումը մնայուն յուշարար է հայ տուներուն, դպրոցներուն, միութիւններուն, խանութներուն մէջ` կառչած մնալու մեր արմատներուն եւ տէր կանգնելու մեր հայրերուն կտակած դարաւոր մշակութային հարստութեան:

ԷԴԻԿ ԱՆԴՐԷԱՍԵԱՆ

«Մենք չենք պատրաստւում քոալիսիոն կազմել մի քաղաքական ուժի հետ, որտեղ մեր ձայնը վճռորոշ չի լինի: Մենք այլեւս այդպիսի քոալիսիոնների մէջ չենք լինի, որտեղ առանց Դաշնակցութեան կարող են որոշումներ ընդունուել, սա մեր անցած ճանապարհի գլխաւոր գնահատականն է, որը տալիս ենք մեր ամբողջ ճանապարհը վերլուծելով: Մենք մնացել ենք այն պատասխանատուութեան տակ, որի համար ՀՅԴ-ն պատասխանատու չէ, քանի որ չի եղել ամբողջական իշխանութիւն, բայց ընկալուել է որպէս այդպիսին», ՀՅԴ Բիւրոյի քաղաքական ներկայացուցիչ, ԱԺ ՀՅԴ խմբակցութեան ղեկավար Արմէն Ռուստամեանի այս խօսքերը ոմանց մօտ թիւր կարծիք են առաջացրել, թէ այսկերպ ՀՅԴ-ն փորձում է տարանջատուել վերջին տասնամեակների իր պատմութիւնից եւ խուսափել պատասխանատուութիւնից: Այդ մարդկանց խորհուրդ կը տայի եւս մի քանի անգամ կարդալ Արմէն Ռուստամեանի յայտարարութիւնը, որպէսզի կարողանան վերջապէս ինքնաքննադատութիւն ասուածը տարբերել ժողովրդին «քցել-թռնելուց», ինչի անգերազանցելի վարպետներն են իրենք:

«Այս երեք ուժերը (ՀՀԿ, ԲՀԿ, ՀՅԴ, Էդ. ԱՅ.) պէտք է յիշեն հետեւեալը. նրանք լիարժէք ու հաւասար պատասխանատուութիւն են կրում պետական յանցագործութեան` սահմանադրական կարգի ոչնչացման եւ իշխանութեան իւրացման համար: Նման յանցագործութիւնը չունի վաղեմութեան ժամկէտ: Պատասխանատուութիւնը արժանապատիւ ստանձնելու փոխարէն` չքմեղանալու այդ ողորմելի փորձերը կարող են հետագայում օգտագործուել իրենց իսկ դէմ», Արմէն Ռուստամեանի յայտարարութեան կապակցութեամբ գրել է Lragir.am կայքը` չբացայայտելով հրապարակման հեղինակին: Բայց, չնայած այդ դաւադրութեան, ողջ աշխարհի ծաղրի առարկայ դարձած «սահմանադրական կարգի ոչնչացման եւ իշխանութեան իւրացման համար» ձեւակերպումն ինքնին խօսուն է եւ յստակ մատնացոյց է անում այն «որջը», որտեղ թխուել է խնդրոյ առարկայ յօդուածը: Հասկանալի է, մարդիկ խայտառակուել են «սահմանադրական կարգը տապալելու եւ իշխանութիւնը իւրացնելու» մէջ ակնյայտօրէն քաղաքական մեղադրանքի համար, մարտի 1-ի գործը լղոզելով, անորոշութեան մատնելով, եւ այդքանից յետոյ ստիպուած են ինչ-որ կերպ արդարանալ ու «պետական յանցագործներ» գտնել բոլորովին այլ տեղերում, միայն թէ` ոչ իրենց մէջ:

Չէինք անդրադառնայ այս տափակ հրապարակմանը, եթէ սա չհամարէինք առաջիկայ խորհրդարանական ընտրութիւնների նախաշեմին Դաշնակցութեան դէմ հակաքարոզչութիւն ծաւալելու էժանագին փորձ: Բարեկամաբար խորհուրդ կը տայի չգնալ այդ ճանապարհով: Քննադատէք Դաշնակցութեանն` ինչքան կարող էք, բայց մի՛ փորձէք 128-ամեայ կուսակցութեանը վերագրել բաներ, որոնք ուղղակի չեն կարող կապուել նրա հետ: Յիշողութիւնը ջուր չի դառնում: Մարտի 1-ից 10 տարի է անցել, բայց այսօր էլ բոլորը յիշում են, թէ այդ օրերին ի՛նչ էր ասում Դաշնակցութիւնը, եւ ինչպէ՛ս էր հակամարտող ուժերի գրասենեակների մօտ պահանջում չգնալ առճակատման եւ զերծ մնալ բախումներից: Ո՞վ էր յանուն խաղաղ հանգուցալուծման, այդ գրասենեակների առաջ, աղաւնիներ թռցնում երկինք։ 2008թ. նախագահական ընտրութիւնների քարոզարշաւի օրերին ՀՅԴ թեկնածուն իր ելոյթներում նախազգուշացնում էր` ամէն ինչ չբաժանել սեւի եւ սպիտակի, խուսափել հնարաւոր արիւնահեղութիւնից:

Ո՞վ լսեց…

Սեփական պատասխանատուութիւնը չտեսնել ցանկացողի համար հեշտ է այլ պատասխանատուների մատնանշելը: Բայց, ինչպէս միշտ, նման դէպքերում խօսում են փաստերը` ձայնագրութիւններ, տեսագրութիւններ, հեռախօսային խօսակցութիւնների գաղտնալսումներ: Եւ յանկարծ պարզւում է, որ հրեշտակի թեւերով ներկայացողներն են եղել խժդժութիւնների մղելու եւ բախումների հրահրման հիմնական դերակատարները: Եւ այդ ժամանակ, պատկերացրէք, հարց է առաջանում` իսկ ո՞վ պէտք է պատասխան տայ 10 զոհի պատճառ դառնալուց յետոյ իշխանութիւնների հետ երկխօսութիւն սկսած «հրեշտակների» յանցագործութիւնների համար:

Կախուածի տանը պարանից խօսելը ճիշդ չէ: Այսօր էլ գնում ենք ընտրութիւնների, որոնք կարող են վճռորոշ լինել երկրի համար, առաջին հերթին` հէնց «թաւշեայ յեղափոխութեան» արդիւնքում տապալուած պետական կարգի վերականգնման իմաստով: Զգուշաւորութիւնն այս դէպքում չէր խանգարի մեզ: Հետեւաբար կարիք չկայ իշխանութեան եկած քաղաքական ուժի (ուժերի) գաղափարական սնանկութիւնը քողարկելու նպատակով բոլոր ԶԼՄ-ներն ուղղել դասական առումով միակ քաղաքական ուժի «սեւացմանն» ու ժամանակավրէպ հացկատակների ստեղծած խմբաւորումների հետ այդ ուժի նոյնացմանը: Կարճ ասած` ձեր եփած հին ու նոր ճաշերը Դաշնակցութիւնից հեռու կերէք, եթէ կարելի է, եւ հաստատ իմացէք, որ սեփական պատասխանատուութեան գիտակցման հարցերում էլ Դաշնակցութեանը չէք հասնի:

ՍԵԴՕ ՊՈՅԱՃԵԱՆ

Ով ինչ ուզում է ասի, մեր ժողովուրդը միշտ լաւն է ու այդպէս էլ պիտի լինի: Սա այսպէս է, որովհետեւ մեր ժողովուրդը մեր ուժի, մտքի, աշխատանքի եւ ստեղծագործութեան միակ աղբիւրն է: Սա այսպէս է, որովհետեւ ժողովուրդը մեր անցեալի, ներկայի ու ապագայի թէ՛ ներշնչարանն է եւ թէ՛ ապաւէնը: Եւ լինենք անկեղծ ու խոստովանենք, որ այս համոզումն ու հաւատքը հետեւողականապէս ունեցել է եւ ունի միայն Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը:

Ցաւն այն է, որ պոլշեւիկեան օրերից մինչեւ ՀՀՇ-ականները, եւ մինչեւ ՀՀԿ-ականները, ղեկավարները մեղադրել են մեր ժողովրդին: Նրանք բոլորն էլ ասել են, թէ ղեկավարները լաւն են, լաւն են անում ու գործում, բայց ժողովուրդն է որ չի օգնում, որպէսզի լաւ գործ լինի:

Հիմա ժողովրդին մեղադրելու յանկերգին սկսել են միանալ հայրենիքի «յեղափոխական» ղեկավարները: Վեց ամիսներէ ի վեր կառավարութեան կողմից ոչ մի տեղաշարժ չի արձանագրուել տնտեսական թէ ընկերային բնագաւառներում: Վիճակը մինչեւ իսկ նախկինից աւելի է վատթարացել: Կառավարութիւնը որդեգրել է որոշումներ եւ Ազգային ժողովում ընդունել տուել է օրինագծեր, որոնք դոյզն իսկ չափով չեն նպաստի ժողովրդի բարօրութեանը: Մինչեւ իսկ որոշում են կայացրել աշխատաւորի աշխատավարձը չաւելացնել:

Այս բոլորի հետ, վարչապետի պաշտօնակատարը Ասթանայում հանդիպում է Ղազախստանի հայ համայնքի ներկայացուցիչների հետ եւ խօսում հայրենի ժողովրդի վիճակի մասին:

Հանդիպման ընթացքում նա ասել է, որ գործ կայ երկրում, բայց ժողովուրդը չի գալիս աշխատելու, աւելացնելով. «Ինչի՞ չեն գալիս աշխատելու, որովհետեւ աղքատութեան նպաստ են ստանում, որովհետեւ մտածում են` երբ որ աշխատեն, էդ աղքատութեան նպաստից կը զրկուեն: Մարդիկ իրենց կովերին մորթում են, որ աղքատութեան նպաստ ստանան: Հեռուստացոյց չեն առնում, որ աղքատութեան նպաստ ստանան»:

Ապա նա բողոքել է` ասելով. «Արդէն բաւական է, հասկանում էք, պետութիւնը ի վիճակի չէ բոլորի ընկերային խնդիրները լուծել: Մարդ եթէ ուզում է լաւ ապրել, պէտք է աշխատի: Եթէ առաւօտից երեկոյ նա պատրաստ չէ աշխատելու, ուրեմն միշտ վատ է ապրելու, միշտ նախանձելու է ուրիշին, միշտ բամբասանքներն առաջին տեղն է դնելու եւ իրեն թուալու է, որ ամբողջ Հայաստանում բոլորը գող են, ու միայն ինքը գող չէ, դրա համար վատ է ապրում»:

Պարզ ասած` մեր ընկերային-տնտեսական հարցերի, դժուարութիւնների աղբիւրը, ըստ վարչապետի պաշտօնակատարին, մեր ժողովուրդն է: Աւելի պարզ ասած, ըստ իրեն, մեր ժողովուրդը չի ուզում աշխատել, որովհետեւ ծոյլ է: Է՛լ աւելի պարզ ասած, ըստ իրեն, մեր ժողովուրդը նախընտրում է նպաստ ստանալ, ուրեմն մակաբոյծ է:

Ժողովրդին թիրախաւորելով` վարչապետի պաշտօնակատարը մոռանում է իր գլխաւորած կառավարութեան մեծ թէ միջակ պաշտօնակատարներին, որոնք մինչեւ հիմա սեփական պաշտօնները առանց գործելու զբաղեցնելուց բացի` ուրիշ բան չեն արել: Իմացե՞լ ենք, թէ ի՛նչ են անում մեր նախարարներն ու փոխ նախարարները: Այո՛, տեսել ենք նրանց նկարները մամուլի մէջ եւ սելֆիները` համացանցի վրայ: Նկարներէն անդին` ո՞ւր են նրանց կատարած գործերը: Չկա՛ն: Վաւերացուած ծոյլերին, անատակներին ու մակաբոյծներին պէտք է փնտռել նրանց շարքերում, ոչ թէ` ժողովրդի մէջ:

Վատ ղեկավարութիւն է, երբ ղեկավարը սեփական ձախողութեան համար այպանում է ժողովրդին: Վատ առաջնորդ է նա, ով պատասխանատուութիւնը բարդում է սեփական ժողովրդի ուսերին:

Այսօր ներկայի իշխանաւորների կողմից մեր ժողովուրդը արժանանում է նոյն մեղադրանքին, ինչը կատարւում էր անցեալում:

Այսօր ներկայի իշխանաւորները` միանում են անցեալի իշխանաւորներին` ապահովելու համար իրանց տիրութեան գոյատեւումը:

Իսկ այս բոլորի մէջ նրանք մեղաւոր են փնտռում ժողովրդի շարքերում:

Մեր ժողովրդի մէջ լաւն ու բարին վեր հանելու փոխարէն` նրանք վար են իջեցնում մեր ժողովրդին: Մեր ժողովրդի ազնուութիւնը եւ զոհաբերութեան ոգին տոգորելու փոխարէն` նրանք ճգնում են սատանայութիւններ որոնել մեր ժողովրդի մէջ:

Պարզ ասած` նրանք արհամարհում են մեր ժողովրդի ո՛չ միայն արժանապատուութիւնը, այլեւ` նրա համբերութիւնը:

Պէտք է հաւատալ, որ մեր ժողովուրդը անդրադառնում է իշխանաւորների այս խաղերին: Պէտք է յուսալ, որ նա իր արդար վճիռը կ՛արձակի Ազգային ժողովի յառաջիկայ արտահերթ ընտրութիւններում:

Ամիսներ առաջ փողոցներում կատարուած յեղափոխութիւնը մեր ժողովուրդը իր աւարտին պէտք է հասցնի դեկտեմբերի արտահերթ ընտրութիւններում` իշխանութիւնից դուրս շպրտելով բոլոր նրանց, ովքեր տասնամեակներ ի վեր փորձում են տիրող նոմենկլատուրան իշխանութեան վրայ պահել` պոլշեւիկեան, ՀՀՇ-ական, ՀՀԿ-ական կամ «յեղափոխական» պիտակներով:

Այս բոլորի դէմ կա՛յ այլընտրանք: Այդ այլընտրանքը Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնն է` իր վաւերական գործով, բարեկարգումների ծրագրով եւ ատակ անձնակազմերով:

Ի տարբերութիւն միւսների` միայն ՀՅ  Դաշնակցութիւնն է, որ ժողովրդից է, ժողովրդի հետ է եւ ժողովրդի համար է:

Լոս Անճելըս

Վ. ԱՒԱԳԵԱՆ

Երկրի մը մէջ, ուր քաղաքական անորոշութիւնն ու տնտեսական տագնապը հաւաքական որեւէ նախաձեռնութիւն ի սկզբանէ կրնան ձախողութեան մատնել:

Համայնքի մը մէջ, ուր ազգային-միութենական կառոյցները ինքնապահպանման դաժան կռիւ կը մղեն ամէն օր ու ամէն ճակատի վրայ:

Մէկ շաբթուան ընթացքին մշակութային բարձրորակ երեք ձեռնարկ փայլուն յաջողութեամբ կազմակերպելը, իսկապէս, արժանի է գնահատանքի եւ դրուատիքի:

Կրնայ առարկուիլ, որ մեր միութիւններէն իւրաքանչիւրը իր պարտականութիւնն է, որ կը կատարէ, եւ պարտականութեան մը համար կարիքը չկայ դրուատական խօսքի:

Առարկութիւնը կրնայ ճիշդ ըլլալ: Բայց երբ կատարուածը պարտականութեան մը սահմաններէն անդին կ՛անցնի, երկրի եւ համայնքի արտակարգ պայմաններուն մէջ կ՛իրագործուի, կ՛արժէ անպայման խորհրդածել եւ կանգ առնել պարզուած երեւոյթին դիմաց:

Ակնարկութիւնը կը վերաբերի 8-16 նոյեմբեր երկարող շաբթուան ընթացքին, Համազգային հայ կրթական եւ մշակութային միութեան Լիբանանի շրջանին կազմակերպած երեք մեծ ձեռնարկներուն. Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան տրամաթիքական պետական թատրոնի վեց ելոյթներ` հինգ օրուան ընթացքին, ապա` յաջորդական երկու օր, դոկտ. Հրանդ Մարգարեանի «Խրիմեան Հայրիկ» մենաներկայացումի ելոյթներ Այնճարի եւ Պուրճ Համուտի մէջ եւ, վերջապէս, Ազնաւուրի ձօնուած` «Քեզի՛ համար, Ազնաւո՛ւր» համերգները, Լիբանանի պետական երաժշտանոցին հետ գործակցաբար, Լիբանանի նախագահին հովանաւորութեամբ, երկու օր շարունակ, Էշրեֆիէի Սեն Ժոզեֆ եկեղեցւոյ մէջ:

Իբրեւ մտայղացում, ծրագրում եւ կազմակերպում երեք ձեռնարկներն ալ ողջունելի էին իրենց ձեւին եւ տարողութեան մէջ, մանաւանդ որ անոնք կ՛իրագործուէին մշակութային գործակցութեան բարձրագոյն մակարդակներով: Արդարեւ, Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան տրամաթիքական պետական թատրոնը կը յաջողէր լիբանանահայութիւնը հաղորդակից դարձնել Հայաստանի «արուեստներու եւ արհեստներու քաղաք»-ին մշակութային շունչին եւ թատերական ճաշակին, ինչ որ նշանակալից թարմութիւն մը կը բերէր լիբանանահայ արուեստին ընդհանրապէս եւ թատրոնին յատկապէս:

Դոկտ. Հրանդ Մարգարեան, իբրեւ Համազգայինի Նիւ Եորքի մասնաճիւղի երկար տարիներու բեմադրիչը, սփիւռքեան այլ համայնքի մը փորձառութիւնը կը փոխանցէր լիբանանահայ դժուարահաճ հանրութեան: Մարգարեանի հեղինակած, բեմադրած եւ խաղացած մենաներկայացման նիւթը, ժամանակակից իր պատգամներով, ընդհանրական հարցերու եւ տագնապներու շուրջ հասարակ յայտարարներ կը գտնէր թէ՛ ամերիկահայ եւ թէ՛ լիբանանահայ թատերասէրներու համար, որոնք շատ բան ունէին սորվելիք Խրիմեան մարդուն, գրագէտին եւ հոգեւորականին երբեք չհինցող մտածումներէն:

«Քեզի՛ համար, Ազնաւո՛ւր» ձեռնարկին յաջողութիւնը, ի շարս այլոց, պայմանաւորուած էր միաժամանակ երեք մասնակիցներու ներկայութեամբ: Ձեռնարկին կը մասնակցէին թէ՛ Համազգայինի «Կարկաչ» երգչախումբը, թէ՛ լիբանանցի հանրածանօթ երգիչներ եւ թէ՛ յատկապէս Հայաստանէն հրաւիրուած տաղանդաւոր երգիչ Հայկ Պետրոսեան: Երեքին միատեղ ներկայութիւնը եւ համազգայնական, լիբանանեան ու հայրենի երեք փորձառութիւններու միաձուլումը իրարու, ներդաշնակ եւ հոյակապ կերպով, գեղարուեստասէր հանրութեան կը պարգեւէին մշակութային վայելքի եզակի երեկոներ:

Համազգայինի Լիբանանի շրջանի պատասխանատուները իրենց ընտրութեան մէջ բնաւ չէին սխալած, երբ իրենց կազմակերպած ելոյթներուն նկատի առած էին մշակութային այնպիսի յարգարժան գործիչներ, որոնք անպայման նորութիւն մը կրնային փոխանցել: Մարդիկ, որոնք նոր խօսք ունէին ըսելիք եւ կամ` ծանօթ խօսքերը նոր ձեւով փոխանցելու հմտութիւնն ու կարողութիւնը ունէին: Այդ պատճառով ալ, բոլոր ձեռնարկներու ներկաներն ալ սրահներէն բաժնուեցան անջնջելի տպաւորութիւններով, հոգեմտաւոր իրենց աշխարհը հարստացուցած ըլլալու մեծ գոհունակութեամբ:

Եւ դեռ, Համազգայինի պատասխանատուները, ուղղակի թէ անուղղակի կերպով, իրենց ձեռնարկները հասցէագրած էին տարբեր թիրախներու, անոր համար ալ անոնք յաջողեցան մէկ շաբթուան մէջ ներգրաւել աւելի քան հինգ հազար հանդիսատեսներ: Ինքնին երեւոյթ մը: Արդարեւ, թատրոնի հանդիսականներուն մէջ նկատառելի թիւ կը կազմէին երիտասարդները, որոնք մէկէ աւելի անգամներ կ՛ըմբոշխնէին «Հարսանիք թիկունքում» հայրենասիրական թատերախաղը, իր մատուցման արդիական ոճով եւ բեմադրական նորարարութիւններով: Դոկտ. Հրանդ Մարգարեանի պարագային, հանդիսատես խաւը լիբանանահայ դասական խաւն էր, համեմատաբար  տարեցներն էին, որոնք մէկուկէս ժամուան մենաներկայացում մը դիտելու վարժութիւնն ու… համբերութիւնը ունէին: Ազնաւուրի ձեռնարկին պարագային, երեւոյթը բոլորովին այլ էր, մեծ թիւով լիբանանցիներ, բարձրորակ արուեստի սիրահարներ, սրահ փութացած էին մեծ հայուն միջազգային երգարուեստի գոհարները վայելելու համար: Անոնք երբեք յուսախաբ չեղան, ընդհակառակն` «Քեզի՛ համար, Ազնաւո՛ւր» համերգներով անոնք փոխան մէկի ծափահարեցին հայկական ակունքներէ սնած երե՛ք մեծատաղանդ դէմքերու` անմահ Ազնաւուրի, Ազնաւուրի երգերու անզուգական մեկնաբան, հայրենի երգիչ Հայկ Պետրոսեանի եւ զոյգ համերգները Լիբանանի պետական սինֆոնիկ երգչախումբին հետ փայլեցուցած, խմբավար մայեսթրօ Յարութ Ֆազլեանին:

Անկասկած, մէկ շաբթուան ընթացքին երեք նման ձեռնարկներու իրականացումը կը պահանջէ կազմակերպչական, քարոզչական, յարաբերական եւ պիւտճէական հաւասարակշռումի հսկայական աշխատանք, որուն համար երախտապարտ պէտք է ըլլալ Համազգայինի պատասխանատուներուն եւ բոլոր անոնց, որոնք Համազգայինի առաքելութեան հաւատալով` իրենց անսակարկ մասնակցութիւնը բերին ձեռնարկներու յաջողութեան:

«Կամենալը կարենալ է» իմաստութիւնը այս պարագային իր լաւագոյն արտայայտութիւնը ունեցաւ լիբանանեան արտակարգ պայմաններու մէջ գործող միութեան մը համար, որ անցնող 90 տարիներուն տեւական փաստը տուած է ինքզինք գերազանցելու եւ կատարելագործելու աննկուն ճիգին ու կարողութեան:

Ու հաւանաբար, 90-ամեակի լաւագոյն նուէրն է այս Համազգայինի Լիբանանի ընտանիքին կողմէ լիբանանահայութեան: Արժէքաւոր նուէր մը, որ շատ աւելին կ՛արժէ, քան 90-ամեակի առիթով յաւուր պատշաճի կազմակերպուելիք հանդիսութիւններն ու ճաշկերոյթները:

Նուէր մը, որուն համար շնորհակալ պէտք է ըլլալ անպայմա՛ն:

ԱՆԻ ԲՐԴՈՅԵԱՆ-ՂԱԶԱՐԵԱՆ

Պապն ու թոռը կողք-կողքի են, թոռը ակնապիշ կը հետեւի պապիկին ձեռքի շարժումներուն, որ այնքան զգուշօրէն կը հարուածէ` մանրադիտակէն դիտելով իր քանդակը, բան մը, որ անկարելի է անզէն աչքերով տեսնել… Ու այդ պահէն ի վեր փոխանցում մը տեղի կ՛ունենայ, արեան ու ծինին ճամբով փոխանցուածն է, որ կեանք կ՛առնէ, ջերմ ու մտերմիկ ցանկութիւն մը կը գծէ մանուկին ներաշխարհին մէջ, ցանկութիւն` նոյնին նմանը ստեղծելու, նոյն ձեւով ստեղծագործելու: Ահա այդ ցանկութիւնն է, որ մէկիկ-մէկիկ վարպետին` պապիկին օգնութեամբ, արուեստին գաղտնիքները կը բացայայտէ ու թոռան կեանքի անբաժան մէկ մասնիկը կը դառնայ: Ահաւասիկ պապիկին արուեստն է, որ կը շարունակէ ան, ու, ամենաէականը, անոր տենչն է` պապիկին կիսատ թողած գործը կատարելութեան հասցնել: Կուտակուած փորձին ու գիտելիքներուն նորովի նայելու կարողութեամբ, ան կը ջանայ շարժական միքրոքանդակներու ստեղծման գաղափարին նիւթեղէն տարազ մը հագցնել:

***

Փոքր ցուցասրահ մըն է ընդամէնը, պզտիկ սենեակ մը միայն, ուր կողք-կողքի տեղադրուած են ապակեայ սարքեր` մանրադիտակներով օժտուած: Հո՞ս պիտի տեսնեմ քանի մը օր առաջ Դիմատետրի էջերուն վրայ տեղադրուած յայտարարութեան պատկերները. միայն հո՞ս, այս փոքր տարածութեան մէ՞ջ, կը խորհիս ներս մտած պահուդ ու կը յառաջանաս արուեստին ձգողականութեան անսալով:

Արուեստ: Ի՛նչ տարօրինակ դրսեւորումներ ունիս, մէկուն պատկերին միջոցով, միւսին` մեղեդիներուն, ուրիշի մը` ձայնին, խօսքին, գիրին…, տիեզերական բարի ընծայ մըն ես, որ համամարդկային լեզու մը կը գծէ: Ո՛չ այբբենարան կ՛ուզէ, ո՛չ ալ թարգմանիչ հասանելի է բոլորին տեսողութեան, լսողութեան… բայց այս մէկը, ա՛յս մէկը իրապէս իւրայատուկ է:

Որքան խորունկ է մարդկային կարողութիւնը, ունակութիւնը, մանաւա՛նդ կամքը: Կամքն է, որ կը կաթկթի շնորհքին վրայ, ցոյց կու տայ գեղեցկութիւնը աշխատանքին, արգասիքը, ու կը հասուննայ աշխատասիրութիւնը անհատին մէջ` տեսած գեղեցկութիւնը փայլեցնելու, ձեւափոխելու, արդիականացնելու…

Կանգ կ՛առնեմ առաջին մանրադիտակին առջեւ` «Կիսաթանկարժէք քարերու փոշեհատիկի վրայ փորագրուած խաչքար», կը կարդամ մանրադիտակին վերը` պատին տեղադրուած բացատրութիւնը: Ամիսներու աշխատանք է դէմս ցուցադրուած փորագրութիւնը, եւ ի՜նչ փորագրութիւն, բոլոր մանրամասնութիւններով հայկական խաչքար մը կայ մանրադիտակին ետին թաքնուած, այո՛, թաքնուած ու ինչպէ՛ս չըլլայ… Այսքան մանրազնին աշխատանքին միայն պէտք է գուրգուրալ, հիանալ, պահել զայն…

Կողքի մանրադիտակը դարձեալ խաչքարեր կը պատկերէ, մազի թելի հասակին փորաքրուած քանի մը իրերայաջորդ ոսկեզօծ խաչքարեր են անոնք. ոսկեթել մազ մը, բայց որքա՜ն արժէքաւոր:

Մանրադիտակները դիտելով` կը յառաջանաս, աշխարհի բոլոր ցամաքամասերէն արքաներ բազմած են հոն: Ծովէ ծով հայրենիքին քարտէսը կ՛ուրուագծուի մտքիդ մէջ, երբ արքայից արքայ Մեծն Տիգրանի մանրաքանդակը կ՛երեւի:

«Եթէ նպատակիդ հասնիլ կ՛ուզես, ապա պէտք է ամէն օր, նոյնիսկ` շատ կարճ ժամանակ, քայլ առնել դէպի այդ նպատակը», կը փսփսայ ականջիդ աշխարհի հզօրագոյն ղեկավարներէն Նափոլէոնը, երբ ոսկեգոյն կիսանդրին կ՛երեւի մանրադիտակին ետին: Միացեալ Նահանգներու Ազատութեան յուշարձանը իր բոլոր մանրամասնութիւններով, արծաթափայլ հպարտ կեցուածքով ցցուած է մանրադիտակին ետին…: Հոն մանուկ մը կը հիանայ իր հերոսին` Փոքրիկ Իշխանին մանրաքանդակով, Փոքրիկ Իշխանը կը սաւառնի աստղազարդ երկնային հմայագեղ կապոյտ երանգներուն մէջ պտտելով, ի՜նչ հաճելի:

Համաշխարհային խորհրդանիշներ եւս կը ցուցադրուին` փիղերու եւ ուղտերու կարաւաններ, արքայական սայլեր, հոն եղնիկ մը խոտազարդ ժայռի մը վրայ հպարտօրէն կանգնած է, որուն եղջիւրները երկնային կապոյտին մէջ ոլորուն մթագոյն ջիղեր կը հիւսեն:

«Երբ ես զիս սիրեցի, դադրեցայ անցեալով ապրելէն եւ ապագայով մտահոգուելէն:

Այսօր կ՛ապրիմ միայն ներկայով եւ զայն կը կոչեմ «Բաւարարուածութիւն»…», կը շշնջայ Չարլի Չեպլինը իր խորախորհուրդ փիլիսոփայութենէն միտքեր, երբ մանրաքանդակը դիտող աչք մը ըլլայ:

Բրինձի ու ցորենի հատիկներու, կիսաթանկարժէք քարերու, ոսկիի փոշեհատիկներու, մազի թելերու օգտագործմամբ, ստեղծագործութիւններ քանդակուած են` աշխարհի բոլոր ցամաքամասերը ներկայացնող:

Քրտնաջան աշխատանք մըն է, ամիսներու, տարիներու… Յայտարարութենէ մը կը տեղեկանանք, որ կրտսեր Եդուարդ Տէր Ղազարեանը 2009-էն ի վեր կը զբաղի այս արուեստով նախ պապիկին հետ խորհրդակցաբար, ապա` առանձին: Ցուցադրութիւնը, աշխատանք մը ըլլալէ աւելի, շարունակականութեան խորհուրդը, արժէքը կը կրէ իր մէջ: Պապին ու թոռան միատեղ հաղորդակցութեան արդիւնքն է, որ տեսաանելի է արար աշխարհին` «Պահպանել, զարգացնել եւ փոխանցել յաջորդ սերունդներին», ցանկութեան բացայայտ արտայայտութիւնն էր պապին, որ թոռը, ահաւասիկ, կը շարունակէ ո՛չ միայն պապին ցանկութիւնը, այլ իր` Եդուարդ Տէր Ղազարեան կրտսերի մէջ դրոշմուած պաշտելի աշխատանքին շողն է տեսանելի:

Հրաշագեղ մոլորակէ մը դուրս ելածի տպաւորութեամբ, աչքդ փոքր ցուցասրահին դրան սեւեռած կը մնաս պահ մը, տպաւորութիւն մը, որ անջնջելի կը մնայ…

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր

6 նոյեմբեր 2018-ին տեղի ունեցած միջանկեալ ընտրութիւնները զգալիօրէն կը սահմանափակեն նախագահ Թրամփի` Միացեալ Նահանգներու ղեկավարումը որպէս բռնապետութիւն:

Իր նախագահութեան առաջին երկու տարիներուն ընթացքին Թրամփ յաճախ չարաշահած է իր լիազօրութիւնները` ստորագրելով հրահանգներ եւ վերահսկելով Միացեալ Նահանգներու ինչպէս գործադիր, նոյնպէս ալ օրէնսդիր իշխանութեան մարմինները` Ամերիկայի Ներկայացուցիչներու տան եւ ծերակոյտի հանրապետական մեծամասնութեան շնորհիւ: Այդ ընթացքին Թրամփ վիրաւորական բազմաթիւ յայտարարութիւններ կատարած է եւ գործած է, ինչպէս ինք բարեհաճած է` անտեսելով քաղաքական, իրաւական եւ բարոյական որեւէ վարքագիծ:

Սակայն նախագահին սանձարձակ գործունէութիւնը հասաւ իր աւարտին… Ներկայացուցիչներու տան մէջ դեմոկրատական նորընտիր մեծամասնութեամբ Թրամփ այլեւս չի կրնար ընել այն, ինչ որ կ՛ուզէ: Ան չի կրնար առաջարկել որեւէ օրինագիծ` առանց ստանալու համաձայնութիւնը Ներկայացուցիչներու տան դեմոկրատներուն, որոնք կը հետապնդեն նախագահին եւ անոր կառավարութեան անդամներու անօրինական գործողութիւնները, ինչպէս նաեւ կը պաշտպանեն յատուկ դատախազի` Ռուսիոյ հետ գաղտնի համաձայնութեան մը քննութիւնը, որ տեղի ունեցաւ Միացեալ Նահանգներու 2016 թուականի նախագահական ընտրութիւններուն: Ներկայացուցիչներու տան նորընտիր դեմոկրատական մեծամասնութիւնը կրնայ դատարան կանչել Թրամփի ընտրարշաւի գործընկերները, բան մը, որ հանրապետական նախորդ մեծամասնութիւնը արգելափակած էր, ու նաեւ պահանջել` հրապարակ հանել նախագահի հարկային յայտարարագիրները, զորս Թրամփ կտրականապէս մերժած էր հրապարակել` թաքցնելով իր գործարքները օտարերկրեայ երկիրներու մէջ:

Այս նոր իրավիճակը պիտի ունենայ յստակ երկու հետեւանքներ: Յառաջիկայ երկու տարիներուն ընթացքին Միացեալ Նահանգներու կառավարութիւնը պիտի յայտնուի փակուղիի մէջ: Դժուար թէ Թրամփի նախաձեռնած որեւէ օրինագիծ հաստատուի Ներկայացուցիչներու տան կողմէ: Երկրորդ` հիասթափուելով իր գործողութիւններուն արգելափակմամբ, Թրամփ, բաղդատած նախկինին, յաւելեալ կոպտութեամբ պիտի յարձակի դեմոկրատներու վրայ: Նախագահը արդէն յայտարարած է, որ եթէ դեմոկրատները հետապնդեն զինք, ապա իր հերթին կը հետապնդէ զանոնք… Սա կը նշանակէ, որ նախագահ Թրամփի զայրոյթը եւ թշնամանքը կը հասնին նոր բարձունքներու` դրդելով զինք վիրաւորական նոր թուիթներ ուղարկել եւ շատ աւելի վիրաւորական ելոյթներ ունենալ իր քաղաքական հանրահաւաքներու ընթացքին:

Յառաջիկայ երկու տարիներուն Թրամփ այնքան զբաղած կ՛ըլլայ իր քաղաքական հակառակորդները հարուածելով, որ չի կրնար լիարժէք ուշադրութիւն դարձնել ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեան վրայ: Յոյսով ենք, որ այսպէս ալ կը սահմանափակուի անոր հասցուցած վնասը` Միացեալ Նահանգներուն եւ ամբողջ աշխարհին…

Ամերիկահայ թեկնածուները` միջանկեալ ընտրութիւններուն

Դրական կողմը այն էր, որ 2018 նոյեմբեր 6-ի միջանկեալ ընտրութիւններուն առնուազն  ութ ամերիկահայեր յաղթեցին տեղական, պետական եւ դաշնակցային քաղաքական պաշտօններու համար:

Ամերիկահայ Աննա Էշու (դեմոկրատ, Քալիֆորնիա) վերընտրուած է Ներկայացուցիչներու տան մէջ, Քալիֆորնիայէն դեմոկրատ Ճեքի Կանչելեան Սփիրի հետ միասին:  Ամերիկահայ Էնթընի Պրինտիս (դեմոկրատ, Նիւ Եորք) 1293 ձայնով կը գերազանցէր գործող հանրապետական քոնկրեսական Քլաուտիա Թենիի ընտրութիւններու գիշերը` տակաւին սպասելով հազարաւոր ձայներու հաշուարկին: Եթէ Պրինտիս յաղթէ, ան կը դառնայ Միացեալ Նահանգներու Ներկայացուցիչներու տան մէջ գործող երրորդ ամերիկահայը:

Միացեալ Նահանգներու պատմութեան մէջ եղած են Միացեալ Նահանգներու Ներկայացուցիչներու տան մէջ ընտրուած միայն եօթը ամերիկահայեր: Անոնք են.

– Թոմաս Քորվին (1831-1840, 1859-1861), հանրապետական, Օհայօ:
– Սթիւըն Տէրունեան (1953-1965), հանրապետական, Նիւ Եորք:
– Ատամ Պենիամին (1977-1982), դեմոկրատ, Ինտիանա:
– Չարլզ Փաշայեան (1979-1991), հանրապետական, Քալիֆորնիա:
– Աննա Էշու (1993-այժմ), դեմոկրատ, Քալիֆորնիա:
– Ճոն Սուինի (1999-2007), հանրապետական, Նիւ Եորք:
– Ճեքի Սփիր (2008-այժմ), դեմոկրատ, Քալիֆորնիա:

Անհաւատալիօրէն, հայ եւ հունգարական ծագում ունեցող Թոմաս Քորվին եղած է բարձրակարգ քաղաքական գործիչ, դիւանագէտ եւ միակ ամերիկահայը, որ 1845-1850 դարձաւ Միացեալ Նահանգներու ծերակուտական  (հանրապետական, Օհայօ): Բացի Ներկայացուցիչներու տունէն ներս եւ ծերակոյտի մէջ ունեցած ծառայութենէն` ան Օհայոյի նահանգապետն էր (1840-1842) եւ Միացեալ Նահանգներու ելեւմուտքի նախարարը (1850-1853): Ան նաեւ եղած է Ամերիկայի դեսպանը Մեքսիքայի մէջ (1861-1864):

Քոնկրեսի հանրապետական թեկնածու Տենի Թարխանեանը, Նեւատայէն, պարտուած է նոյեմբեր 6-ի ընտրութիւններուն` ի դիմաց դեմոկրատ Սիւզի Լիի, հաւաքելով ձայներու 43,4 տոկոսը,  ընդդէմ` Լիի 51,4 տոկոսին:

Քոնկրեսի հանրապետական թեկնածու Ճոնի Նալպանտեանը (Կլենտէյլ) պարտուած է ի դիմաց գործող դեմոկրատ քոնկրեսական Էտըմ Շիֆի: Նալպանտեանը հաւաքած է 23,5 տոկոս քուէ, իսկ Շիֆը` 76 առ հարիւր:

Լոս Անճելըսի Սան Ֆեռնանտօ Հովիտի շրջանի դեմոկրատ Ատրին Նազարեանը վերընտրութեամբ յաղթած է հանրապետական իր մրցակիցին` Ռոքսանա Հոկին, Քալիֆորնիոյ նահանգային պալատէն ներս: Նազարեան հաւաքած է 77,9 առ հարիւր քուէ, իսկ Հոկը` 22,1 առ հարիւր:

Էլիզապէթ Ուորըն (չշփոթել Միացեալ Նահանգներու ծերակուտական Էլիզապէթ Ուորընի հետ)` Հայոց ցեղասպանութեան վերապրածներու ծոռնուհին, Քալիֆորնիոյ նահանգային պալատի ընտրութիւններուն պարտուած է ի դիմաց դեմոկրատ Թաշէ Պոնըր Հորուաթի:

Հանրապետական Ռիթա Թոփալեանը նահանգային ծերակոյտի ընտրութիւններուն պարտուած է դեմոկրատ Պապ Արխելեթայի դիմաց, որ յաղթած է քուէներու 65 առ հարիւրով:

Քալիֆորնիայէն դուրս, Միշիկընի նահանգային խորհուրդի 26 տարեկան դեմոկրատ թեկնածու Մարի Մանուկեանը յաղթած է իր հակառակորդին` Միշիկընի Հանրապետական կուսակցութեան նախկին նախագահ Տէյվիտ Վոլքինսընին` ձայներու 57 տոկոսով, ընդդէմ` Վոլքինսընին 43 տոկոսին: Մանուկեանին կը զօրակցէին նախագահ Պարաք Օպաման, ծերակուտական Կերի Փեթըրս եւ ընտրուած նահանգապետ Կրեչըն Ուիթմըրը:

Ուրիշ ամերիկահայ թեկնածու մը` Մէյնի նահանգային պալատի դեմոկրատ ներկայացուցիչ Սառա Կիտէոն, վերընտրուած է:

Աննա Աստուածատրեան-Թուրքոթը վերընտրուած է Westbrook, Մէյնի քաղաքային խորհուրդի մէջ: Պաքուէն գաղթական Թուրքոթ Արցախի անկախութեան եռանդուն պաշտպաններէն է:

Վերջապէս, Լորիկ Չարխուտեանը, Մերիլենտի նահանգային օրէնսդիր մարմնի դեմոկրատ թեկնածուն, ընտրուած է` դառնալով Մերիլենտի խորհրդարանի առաջին ամերիկահայ ներկայացուցիչը:

Ամերիկահայերուն մեծ մասը, որ նոյեմբեր 6-ին պայքարած է քաղաքական պաշտօններու համար, յաղթեց: Նոյնը կը վերաբերի նաեւ ամերիկահայ համայնքի օտարազգի աջակիցներուն: Ամերիկայի Հայ դատի յանձնախումբը հաղորդած է, որ իր զօրակցութիւնը վայելող քոնկրեսական թեկնածուներուն 92 տոկոսը յաղթած է: Ասիկա հրաշալի լուր է…

Միւս կողմէ` ամերիկահայերը գոհ են, որ Քոնկրեսի մէջ Թուրքիոյ զօրակցող խումբի համանախագահ, քոնկրեսական Փիթ Սեշնսը (հանրապետական, Թեքսաս) չկրցաւ վերընտրուիլ` հակառակ թրքամէտ հովանաւորներու նուիրատուութիւններուն…

Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ

Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵԱՆ

Վիգէն Դարբինեան Փարիզէն վերադարձած է Լոս Անճելըս` երգահանդէսով մը ներկայացնելու իր «Վերադարձ» խտասկաւառակը:

Կիրակի,  28 հոկտեմբեր 2018:

Կը հասնինք Հոլիվուտի «Լիթըլ Արմինիա» (Փոքրիկ Հայաստան) թաղամասի, գեղատեսիլ անտառի մը մէջ գտնուող «Պարնստոլ կալըրի թիեթըր» վայելելու Վիգէնին նախապէս եւ նոր ձայնագրուած երգերը:

Ներկաներուն մէջ նկատելի է երիտասարդներու եւ պատանիներու բացակայութիւնը: Բոլորս միջին տարիքը անց, սակայն հայ արուեստի հանդէպ սիրոյ զգացումներով լեցուն,հոգիով «երիտասարդներ» ենք:

Մտած ենք սրահ: Բեմը ամբողջութեամբ մթութեան մէջ է, այսինքն վարագոյրը տակաւին «գոց է»:

Սկսելիք ժամուն բեմը կը լուսաւորուի: Կը նշանակէ` վարագոյրը բացուած է:

Արդիական մօտեցում:

Բեմին մէկ անկիւնը կը նշմարենք աթոռ մը եւ սեղան մը, որուն վրայ շարուած են  քանի մը շիշ ջուր, շիշ մը գինի եւ կարմիր գինիով լեցուն բաժակ մը:

Կարճ ժամանակի մը համար կ՛ունենանք այն տպաւորութիւնը, թէ ներկայ պիտի գտնուինք թատերական  ներկայացումի մը: Նոյն վայրկեանին բեմ կը մտնէ երգիչ Վիգէն Դարբինեանը, որ բոլորիս ծանօթ է նաեւ իբրեւ դերասան:

Բեմին վրայ առանձին է: Նուագախումբ գոյութիւն չունի: Կը սկսի երգել ընկերակցութեամբ իր ձայնագրուած երաժշտութեան եւ առանց միջնադադարի, իրարու կը յաջորդեն մեծամասնութեամբ ծանօթ երգեր, ինչպէս նաեւ քանի մը նոր երգեր` վերջերս ձայնագրուած «Վերադարձ» ալպոմէն, որոնք նախապէս ունկնդրելու առիթը չէինք ունեցած:

Յաջող երգահանդէս մըն էր: Կը բաւարարուիմ այս մէ՛կ հատիկ նախադասութեամբ: Կարիքը չեմ զգար քլիշէ դարձած խօսքերով յիշելու երգացանկին անունները: Կը բաւարարուիմ` յիշելով քանի մը հատը, որոնք շատ աւելի տպաւորեցին զիս: Իր աղջկան նուիրուած երգը, երբ վերջինս կը հեռանայ հօրենական տունէն` կազմելու համար նոր բոյն մը, ինչպէս նաեւ զգացական երգ մը` նուիրուած իր դասընկերներէն «Սասունցի Խաչիկին»:

«Պատմած եմ յաճախ, Խաչիկի մասին,
Տակաւին կ՛ապրիմ յուշերը պահած …»

Շատեր բանաստեղծ-երգահան անուանած են զինք, սակայն ինք համեստօրէն չ՛ընդունիր այդ տիտղոսը:

«Ես ո՛չ բանաստեղծ եմ, ոչ ալ երգահան, պարզապէս երգ գրող եւ մեկնաբանող եմ:»

Իւրայատուկ երգահանդէս մըն էր, որուն ընթացքին երգ եւ դերասանութիւն մէկտեղուած են: Վիգէնին իւրաքանչիւր շարժուձեւը նշանակութիւն մը ունի եւ կը յարմարի իր մեկնաբանած երգերուն: Չմոռնանք, որ նախապէս եղած էր յաջող դերասան:

Սեղանին վրայի գինիի շիշն ու բաժակը որպէս բեմական տեքոր չեն դրուած: Յաճախ կը բարձրացնէ բաժակը` խմելու ներկաներուն կենացը:

Երգահանդէսը հասած է իր աւարտին: Գրեթէ բոլոր ներկաները Վիգէնին մօտէն ծանօթ են եւ կը փափաքին տեսնուիլ իրեն հետ: Դասընկերներ, հայ թատրոնի ծառայողներ, ազգականներ, ընկերներ ու բարեկամներ: Անծանօթ մարդ գրեթէ չկայ սրահին մէջ: Վիգէնը շրջապատուած է: Հոս դասընկեր մը, անդին` ազգական մը, ծանօթ մը, թատերասէր մը: Յիշատակի նկարներ, սելֆիներ, մինչեւ որ սրահին տնօրէնութիւնը կը ստիպուի մարել լոյսերը, եւ իրարու հետ հեռաձայնի թիւեր փոխանակելէ ետք, կը մեկնինք հանդիսասրահէն` յաջորդող օրերուն տեսնուելու խոստումներով:

Կինս առաջին անգամն է, որ Վիգէնը բեմի վրայ կը տեսնէ որպէս երգիչ: Պէյրութի մէջ բազմիցս տեսած է զինք թատերական բեմերու վրայ, իսկ իմ եւ Վիգէնին բարեկամութիւնը կ՛երթայ շատ հեռու:

Տուն վերադարձի ճամբուն բնականաբար կը խօսինք երգահանդէսին մասին եւ, վերյիշելով հին օրերը, կնոջս կը պատմեմ Վիգէնի պատանեկութեան տարիներէն մինչեւ ներկան:

* * *

Տակաւին Հայ աւետարանական քոլեճի աշակերտ` Լիբանանի հեռատեսիլի արաբական բաժնէն ելոյթ ունեցած է երկու արաբերէն երգերով, սակայն այդ տարիներուն արեւմտեան երաժշտութիւնը կը գերադասէր արաբերէն եւ հայերէն երգերէն: Պատանի ու երիտասարդ` բոլորս հմայուած էինք արեւմտեան երաժշտութեամբ, փաստ` Պէյրութի բազմաթիւ նուագախումբերն ու երգիչները:

Վիգէն, երաժշտութեան կողքին, կը սիրէ նաեւ հայ թատրոնը:

1972-1975 մաս կը կազմէ Վարուժան Խտըշեանի «Թատրոն 67»-ին, եւ իրեն կը վստահուին գլխաւոր դերեր:

«Թատրոն 67»-ը եղաւ իմ առաջին թատերական դպրոցս: Շատ բան սորվեցայ Վարուժանէն», կը պատմէ Վիգէն:

Խտըշեանը թատրոն ուսանած է Լոնտոնի մէջ եւ հոն կատարած իր յաջող բեմադրութիւններուն պատճառով առաջարկած են մնալ հոն` մաս կազմելու անգլիական թատերախումբերու: Մերժած ու վերադարձած է Լիբանան: Երբ իրեն հարց տուած են Լիբանան վերադառնալու պատճառին մասին, պատասխանած է. «Հոն մնալովս, ի՞նչ պիտի աւելցնէի Անգլիոյ մշակոյթին վրայ: Լիբանան վերադարձովս, կարելիութեանս սահմաններուն մէջ, երիտասարդ ուժերով նորութիւններ աւելցուցինք լիբանանահայ թատրոնին մէջ»:

Այո՛, լիբանանահայ թատրոնը շահեցաւ երիտասարդ ուժերով շրջապատուած, նորութիւններով լեցուն դերասան-բեմադրիչ մը:

Միեւնոյնն է պարագան Վիգէնին: Այդ տարիներուն, ինչպէս ամէն պատանի, ինք եւս հմայուած էր արեւմտեան երաժշտութեամբ եւ սիրողական նուագախումբ մը կազմած` քանի մը դասընկերներով, որ դժբախտաբար շատ երկար կեանք չունեցաւ եւ տարիներ ետք, արեւմտեան երգացանկով նուաճումներ կատարելէ ետքն անգամ, չուզեց շարունակել եւ նուիրուեցաւ հայ երգարուեստին:

1975-ին Վիգէն կը մասնակցի Լիբանանի մէջ ֆրանսական ORTF հեռատեսիլի «Toute La Ville Chante» յայտագիրի երգիչներու մրցումին ու կը կը խլէ առաջնութիւնը: Իբրեւ նուէր կը ստանայ Պէյրութ-Փարիզ օդանաւի երթուդարձի տոմս մը:

Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը սկսած էր:

Կը մեկնի Փարիզ, սակայն պատռելով վերադարձի տոմսը` կը մնայ հոն: Այդ վերադարձի տոմսին փոխարէն` 40 տարիներ ետք կը ձայնագրէ «Վերադարձ» խտասկաւառակը:

Փարիզի մէջ կը հանդիպի լիբանանահայ իր հին բարեկամին` կիթառահար-երգիչ Յարութ Պեզճեանին, եւ միասնաբար կ՛երգեն ֆրանսական ճաշարաններու մէջ` մեկնաբանելով` օտար լեզուներով երգեր:

«Յիշեցի մեծ վարպետիս` Վարուժան Խտըշեանի խօսքը,- կ՛ըսէ Վիգէն,- օտար երգեր մեկնաբանելով` ի՞նչ պիտի աւելցնէինք ֆրանսական մշակոյթին»:

Յարութ եւ Վիգէն կը ձեռնարկեն հրատարակել հայերէն երգացանկով ձայնասկաւառակ  մը` ծանօթ ժողովրդական երգերը վերարտադրելով բոլորովին նոր ոճով մը:

1978-ին, երկար ամիսներու աշխատանքէ ետք, հրապարակ կ՛իջնէ Յարդարի հիանալի ձայնապնակը: Զուգերգներ են, մեկնաբանուած` Վիգէնին եւ Յարութին կողմէ:

«Յարդար»` սկզբնատառերն են «Յար»ութին եւ «Դար»բինեանին:

Վիգէն եւ Յարութ կարօտը ունին իրենց ծննդավայր` Լիբանանին եւ հայ երգին, ու կ՛երգեն` «Կարօտ», «Սարի սիրուն եար», «Հինգալլա», «Արմէնեան հողը», «Զարթիր, որդեա՛կ» եւ տարբեր ծանօթ ժողովրդական երգեր:

Փարիզի «Երեւան» ճաշարանին մէջ երգած ժամանակ, երեկոյ մը մուտք կը գործեն հայ նշանաւոր երգիչ Շարլ Ազնաւուր եւ երգահան Ժորժ Կարվառենց, որոնք հմայուած Յարդարի սքանչելի հայերէն զուգերգներէն, անոնց կ՛առաջարկեն Շարլ Ազնաւուրին նուիրուած յայտագիրին մաս կազմել, եւ 1980-ին Փարիզի ֆրանսական հեռատեսիլէն ելոյթ կ՛ունենայ Յարդարը, որուն ընթացքին Շարլ Ազնաւուր կ՛անդրադառնայ հայ երգերու եւ հայ արուեստագէտներու:

Յարդարի մէկ հատիկ ձայնապնակը այդ տարիներուն մեծ աղմուկ բարձրացուց: Հայկական երաժշտութեան մէջ նորութիւն մըն էր: Այդ սքանչելի զուգերգները կատարելութիւն են, ուր կ՛իշխէ Յարութի կիթառի անուշ «արփեժ»-ները, սակայն կարգ մը մարդիկ վարժուած չեն նորութիւններու եւ կը փորձեն քննադատել` պատճառաբանելով, որ «ազդուած» են արեւմտեան երաժշտութենէն, մինչ Վիգէն տարբեր ձեւով կը մօտենայ հարցին`«Արդիականացնելը, հինցածը նորոգել է»:

Դժբախտաբար երկար կեանք չ՛ունենար Յարդարը: Յարդարէն ետք Վիգէն այս ուղին կը շարունակէ առանձինը, կը հրապարակէ «Երազ», «Բարեւ», «Կարօտ» սկաւառակները (վինիլի վրայ), անկէ ետք խտասալիկի վրայ` «Կարօտ»-ը, «Ժպիտ եւ արցունքներ»-ը, «Ձայն եւ դաշնակ»-ը, «Նոր դար»-ը եւ վերջինը` «Վերադարձ»-ը:

Վիգէն նոյն շրջանին կը ծանօթանայ ֆրանսացի համբաւաւոր երաժիշտ, դաշնակահար Փաթրիս Փէյրիերասին հետ եւ 1983-ին ելոյթ կ՛ունենայ Փարիզի ամենանշանաւոր «Օլիմփիա» հանդիսասրահին մէջ: Միասին շրջապտոյտներ կ՛ունենան զանազան երկիրներ` Պելճիքա, Անգլիա, Հոլանտա, Յունաստան, Եգիպտոս, Լիբանան, իսկ աւելի ուշ առանձինը բազմիցս կ՛այցելէ Լոս Անճելըս:

«Կարօտ» երգը Վիգէնին նախասիրած երգերէն մէկն է եւ տարբեր ձայնապնակներու մէջ տարբեր դաշնաւորումով մեկնաբանած է այդ սքանչելի երգը: «Կարօտ»: Վիգէն կարօտը ունի իր ծննդավայրին, իր դպրոցին, իր դասընկերներուն, լիբանանահայ թատրոնին:

* * *

Երգահանդէսին յաջորդ օրը Վիգէնին հետ տեսնուեցանք: Ուրախ էր, որ երգահանդէսի աւարտին բազմաթիւ բարեկամներու հանդիպած էր, սակայն կը դժգոհէր, որ զգալի էր երիտասարդութեան բացակայութիւնը: Երիտասարդութիւնը մի՛շտ բացակայ է նման գեղարուեստական յայտագիրներէ: Սփիւռքահայութեան մէջ ընդհանրացած դժբախտութիւն մըն է այդ մէկը:

Պատճառը յստակ է: Վիգէնը կերուխումի, խրախճանքի կամ պարահանդէսի երգիչ չէ: Ունկնդրութեան վայելքը ստանալու եւ փոխանցելու մեկնաբանող է:

Կը նախընտրէ մտերմիկ եւ տաքուկ մթնոլորտի մէջ, փոքր սրահներու մէջ երգել: Կարգ մը «նշանաւոր» եւ «հանրածանօթ» հայ երգիչներու նման, քանի մը հազար հանդիսատեսներով լեցուն գեղատեսիլ հանդիսասրահներու մէջ ելոյթներ ունենալը պայման չէ իրեն համար:

Ի վերջոյ, ի՞նչն է կարեւոր, որա՞կը, թէ՞… քանակը:

Լոս Անճելըս, 2018

ՍԵՐԺ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ

Սեպտեմբեր 29-ին որոշեցինք ընտանիքով մէկ օրուան համար Թիֆլիս երթալ` պտոյտի:

Նախքան ճամբայ ելլելը` խորհրդակցեցանք, թէ ո՛ւր պիտի հանգրուանինք: Ես անմիջապէս առաջարկեցի Հաւլաբարը` հին հայկական թաղամասը, հիմնաւորելով, որ լաւ դիրք ունի, շատ տեսարժան վայրեր կան շուրջը եւ վերջ ի վերջոյ հայահոծ վայր մըն է օտար հողի վրայ: Ծնողքս առարկութիւն չըրին, անոնք ալ ուզեցին վրացահայութեան սիրտը տեսնել, մանաւանդ որ հայրս կ’ըսէր, թէ խորհրդային տարիներուն Հաւլաբարի հայութիւնը հարիւր յիսուն հազարէ աւելի կը հաշուէր: Լա՛ւ, գացինք:

Վլատիկաւկազ քաղաքէն ճամբայ ելանք եւ երեք ժամէն հասանք Թիֆլիս: Հոս հարկ է նշել, որ քաղաքը մտնելով` բաւական ատեն մոլորածներուն պէս փողոցները կտրեցինք-անցանք, քանի որ քաղաքը չգիտնալով` ստիպուած եղանք ուղղութիւնը հարցնել: Սակայն ամէն մարդ տարբեր ձեւով բացատրեց Հաւլաբարի ուղղութիւնը, եւ եթէ մէկը այդ պահուն մեզ դիտէր, անպայման պիտի ծիծաղէր` տեսնելով, թէ ինչպէ՛ս երկու անգամ մեր «նպատակ»-ին քովէն անցանք, չանդրադառնալով, որ հասած ենք:

Ճամբաները լայն են, երթեւեկութիւնը` շատ աշխուժ, բոլորը արագ կը քշեն, աջէն ձախէն կը խոյանան, եւ պէտք է խոստովանիմ, որ, գաւառացի ըլլալով` սկիզբը քիչ մը շուարեցայ եւ որոշ չափով ալ ջղայնացայ այս իրարանցումէն, սակայն կրցայ ինքնաշարժը վարել, թէեւ` լարուած վիճակի մէջ:

Վերջապէս հասանք: Հաւլաբարի մէկ փողոցէն մտանք ու իտալական դեսպանատունէն քանի մը տասնեակ քայլ անդին կանգնեցուցինք մեր ինքնաշարժը եւ որոշեցինք նախ եւ առաջ վարձու բնակարան մը գտնել` մեր գիշերելու վայրը ապահովելու համար: Հազիւ մեր փնտռտուքը սկսած` տունէ մը ծեր հայ կին մը դուրս եկաւ եւ մեզի նայելով` հարցուց.

– Վարձու բնակարա՞ն կը փնտռէք:

– Այ՛ո,- ըսինք:

– Հա՞յ էք,- հարցուց կինը:

– Այո՛, հայ ենք,- ըսինք:

– Հոս եկէք, բնակարանս նայեցէք, ձեզի կու տամ:

Մտանք, երկու սենեակնոց տուն էր մեր տեսածը, հայրս ճամբորդութենէն յոգնած ըլլալով եւ չուզելով ժամանակը կորսնցնել` ըսաւ.

– Ա՛լ չերթանք ուրիշ տեղ մը նայելու, հոս լաւ է, պիտի մնանք:

Այդպէս ալ եղաւ, հօրս կամքին համաձայն, տեղաւորուեցանք եւ մեր բոլոր գոյքերը դասաւորելէ ետք տունէն ելանք եւ գացինք Հաւլաբարին եւ Թիֆլիսին ծանօթանալու:

Հոս սկսաւ յուսախաբութիւնս: Ակնկալուած Հաւլաբարը չտեսայ, հայ գիրքերուն մէջ իմ կարդացած Թիֆլիսս չկայ այլեւս: Ո՞ւր է հայութիւնը: Ո՞ւր են հայ դպրոցները, ո՞ւր են հայ եկեղեցիները, միութիւնները կամ ակումբները: Կարելի է ըսել, որ արեւելահայութեան երբեմնի կեդրոնը, քարուքանդ վիճակի մէջ է այսօր` կազմակերպական (մշակութային, կրթական, հոգեւոր, կուսակցական) առումով: Տանտիրուհի մամիկին հարցուցի.

– Մայրի՛կ հայկական եկեղեցի կ՛ուզենք երթալ, հեռո՞ւ է:

– Ո՛չ, տղա՛ս,- ըսաւ,- Նոր Էջմիածին եւ Սուրբ Գէորգ եկեղեցիները մօտ են, քալելով կը հասնիք:

– Քանի՞ եկեղեցի կայ Թիֆլիսի մէջ,- հարցուցի միամտաբար:

– Ասոնցմէ զատ` ուրիշներ չկան, երկու հատ մնացած են միայն:

Շշմեցայ: Ինչպէ՞ս կրնայ ըլլալ, որ երկու տասնեակէ աւելի եկեղեցիներէն երկու հատ մնացած են այսօր:

– Ի՞նչ եղան, ինչո՞ւ չկան,- հարցուցի:

–  Կա՛մ քանդուեցան, կա՛մ ալ վրացիներուն յանձնուեցան եւ վրացական եկեղեցիներու վերածուեցան,- պատասխանեց կինը:

Ի՜նչ ոճիր: Հին սերունդները արիւն քրտինք մտած, մեծ զոհողութիւններով կառուցեցին եւ շէնցուցին այս եկեղեցիները, իսկ այսօր անոնք կա՛մ աւերակ դարձան, կա՛մ ալ կանգուն մնալով` ուրիշին տրուեցան, ուր Մաշտոցի գրաբարը խորանէն դէպի երկինք չի բարձրանար այլեւս, այլ մեր ականջներուն խորթ եւ անհասկնալի լեզու մը կը հնչէ հոն:

Կիրակի էր: Երկու եկեղեցիներն ալ գացինք: Սակայն նորէն զարմացայ ս. պատարագի ատեն հաւատացեալներու շատ փոքր թիւին ի տես: Տուն վերադառնալուս պէս մամիկը հարցուց.

– Եկեղեցի գացի՞ք:

– Այո՛, գացինք, սակայն ժողովուրդը քիչ էր:

– Տղա՛ս, այս է մեր այսօրուան իրականութիւնը: «Շատ ցաւալի է», մտածեցի ես:

– Իսկ հայկական դպրոցներ կա՞ն,- հարցուցի` այս անգամ կասկած ունենալով դրական պատասխան ստանալու:

– Մէկ դպրոց մնացած է միայն, անոր ապագան ալ յստակ չէ:

Ո՜վ հայ մարդ, ինչպէ՞ս կրնայ ըլլալ, որ անցեալին մեծ թիւով գրողներ, բանաստեղծներ, վիպագիրներ, հասարակական-քաղաքական գործիչներ, մէկ խօսքով` մտաւորականներ ազգին տուած Թիֆլիսը այսօր մէկ հատիկ հայկական վարժարան ունի: Թիֆլիսի անցեալը գիտցող հայը դիւրութեամբ կրնա՞յ հաւատալ նման իրականութեան կամ ալ հանգիստ սրտով կրնա՞յ ընկալել այսօրուան դառն վիճակը: Կուսակցական կամ միութենական ակումբներուն մասին հարց տալու համարձակութիւն չունեցայ այլեւս: Աւելորդ չէր վերապահութիւնս, եթէ եկեղեցիները կը քանդուին կամ կը յանձնուին, դպրոցները կը գոցուին, գաղափարական եւ մշակութային դաստիարակութիւն ջամբող ամրոցները` ակումբները կրնա՞ն կեանք ունենալ: Այս ընդհանուր նահանջին վրայ կ՛աւելնայ նաեւ հայ մականուններուն սիրայօժար փոփոխութիւնը: Հաւլաբարի մէջ հայերէն գրութիւն մը չտեսայ, ամէնէն պարզ խանութէն սկսեալ մինչեւ դրամատունը` ամէն ինչ վրացերէնով գրուած է:

Վրդոված սրտով հարց կու տամ. Ինչո՞ւ ՀՅԴ-ի ծննդավայրի մէջ արիւնոտ դրօշը չտեսայ, ինչո՞ւ Թումանեանի եւ Րաֆֆիի բնակավայրին մէջ հայ մշակոյթի կարճ շունչ մը իսկ չզգացի, ո՞ւր է հայոց Թիֆլիսը: Արդեօք Վրաստանի իշխանութեանց այլասերիչ քաղաքականութիւնը աւելի խի՞ստ է, քան` սուլթանականը կամ ցարականը, որուն միջոցով կ՛ուզեն արգելք ըլլալ հայ գաղութի միաւորման եւ ծաղկումին, թէ՞ մեր ազգային ջիղը կտրուեցաւ: Դեռ որքա՞ն պիտի ծուլանանք եւ թերանանք մեր գոյութենական պայքարին մէջ: Դեռ որքա՞ն թուրքին անսահման հրճուանք պիտի պարգեւենք` մեր գոյատեւման կռուանները կորսնցնելով: Չըլլա՞յ` յանձնուեցանք: Վա՜յ մեզի, եթէ որոշեցինք նստիլ, ձեռքերը ծալել եւ հանգիստ դիտել, թէ ինչպէ՛ս մեր հին սերունդներուն արեամբ եւ քրտինքով վաստկած-կերտուածը կը քանդուի եւ հովին կը տրուի: Չեմ կրնար գործնական լուծում մը առաջարկել, քանի որ աւելի աննպաստ եւ խղճալի միջավայրէ կու գամ, ուր հայութիւնը թիւ է միայն: Սիրտս կ՛այրի իրավիճակը դէպի լաւը շրջելու անզօրութենէն եւ բողոքս շարունակելը աւելորդ կը համարեմ: Գոնէ ազգային արժանապատուութիւնը փրկելու նախանձախնդրութիւնը եւ գաղութը կերտած երախտաւորներուն հանդէպ յարգանքը ստիպեն թիֆլիսահայութեան, որ անդրադառնայ իր խեղճ կացութեան եւ կասեցնէ գահավէժ ընթացքը, եթէ ուշ չէ անշուշտ:

Կը նայիմ Թիֆլիսին եւ դարձեալ երանի կու տամ հին ժամանակներուն, երբ ջարդերուն, սովի եւ թշուառութեան տարիներուն կը բանէր հայութեան ստեղծագործ միտքը եւ կ՛արարէր հայու բազուկը, երբ ազգի դէմ ամէն դաւադրութիւն, քաղաքականութիւն եւ «բիւրաւոր աննպաստ պայմաններ», որոնց ետին պահուըտելով` այսօր կը փորձենք խոյս տալ մեր ցուցաբերած անհոգութեան պատասխանատուութենէն, անկարող էին կասեցնելու նահատակուած եւ յարութիւն առած հայ ժողովուրդի յաւերժական երթը:

ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ

Ֆրանսան ճանչցուած է դիւանագիտական արարողակարգը (փրոթոգոլ) յարգող երկիր: 11 նոյեմբեր 2018-ին Փարիզի մէջ տեղի ունեցած 11 նոյեմբեր 1918-ի Համաշխարհային Ա. պատերազմի աւարտին100-ամեակը ոգեկոչող հանդիսութեան ընթացքին դիւանագիտական արարողակարգը եւ հանդիսութեան մասնակից պետութիւններու ներկայացուցիչներուն պատմական-խորհրդանշական դասաւորումը չէր յարգուած:

Համաշխարհային Ա. պատերազմի աւարտի 100-ամեակի նշումի Փարիզի պաշտօնական հանդիսութեան պատուոյ հիւրերուն դասաւորումը:
Առաջին շարքին նստած է Իսրայէլի վարչապետը, անպատշաճ կերպով ոտքը ոտքին դրած, Ցեղասպանութեան ենթարկուած հայ ժողովուրդին ներկայացուցիչը նստած է երրորդ շարքին:

Առաջին շարքին նստած է 1918-ին գոյութիւն չունեցող երկրի մը` Իսրայէլի վարչապետը, անպատշաճ կերպով ոտքը ոտքին դրած, կօշիկին տակը ուղղելով իր աջին նստողներուն, իսկ այդ պատերազմին ընթացքին ցեղասպանութեան ենթարկուած եւ յաղթական կողմին օժանդակած հայ ժողովուրդին ներկայացուցիչը նստած է անոր ետեւը` երրորդ շարքին:

Պատշաճութիւն եւ դիւանագիտական աչալրջութիւն կը պահանջուին Հայաստանը եւ հայ ժողովուրդը ներկայացնողներէն` որեւէ միջազգային հանդիսութեան ընդհանրապէս եւ այսպիսի պատմական դէպքեր նշող հանդիսութիւններուն` յատկապէս:

13 նոյեմբեր 2018

ԱՐԹՈՒՐ ՄԿՐՏՉԵԱՆ

Հերթական ընտրութիւններն են անկախ Հայաստանի պատմութեան մէջ, եւ ինչպէս բոլոր ընտրութիւններից առաջ, սկսուել է Դաշնակցութեան դէմ հակաքարոզչութիւնը… Քաղաքական պայքարի տեսակէտից գուցէ տարօրինակ բան չկայ, ցաւալին այն է, որ Դաշնակցութեանը մերժելու մտասեւեռումը մղում է նսեմացնել մեր ազգային արժէքները, ոչ հեռաւոր անցեալի պատմութիւնն ու հերոսական էջերը` վերջին 100 տարուայ ազգային ձեռքբերումները, առանց որոնց, որպէս ազգային-պետական հաւաքականութիւն, այսօր չէինք լինի: Քանի որ անհնար է զատել Դաշնակցութիւնը ազգ-հայրենիք-պետութիւն գաղափարից, սկսում են կռիւ մղել այդ գաղափարի դէմ: Ցաւալիօրէն մեր պատմութեան ընթացքում յաճախ են այդպէս վարուել, երբ միմեանց մերժելու, նեղ խմբային շահերն առաջ մղելու մոլուցքով տարուած` մերժել են մեծագոյն գաղափարները, արհամարհուել է ազգային շահը: Նաեւ սա է պատճառ դարձել, որ կորցրել ենք պետականութիւնը, յետոյ` աղէտ աղէտի յետեւից… Դաշնակցութիւնը ծնուել է շտկելու համար հայոց ողբերգութեան հետեւանքները: Ոտնատակ տրուած գաղափարը դարձրել է դրօշ ու ծրագիր, դռնէ դուռ ընկած` համոզել է ոտքի կանգնել, ուղղել կորացած մէջքը, սպաննել մեր մէջ նստած ստրուկին, յեղափոխուել, փրկել` ազգ, հայրենիք, արժանապատուութիւն: Դաշնակցութիւնը մեր քուն մտած ազգային ոգու արթնացումն է եղել…

Դաշնակցութեան երդուեալները այսօր էլ ջանում են, որ ազգային գաղափարը մտնի ամէն հայի հոգու մէջ, որ նա` լինի սփիւռքում, թէ հայրենիքում, իրեն զգայ լիարժէք հայ, տէրն իր երկրի, պատմութեան ու մշակոյթի… Եւ վերջապէս` տէրը հզօր ապագայի: Դաշնակցութեան այս գործի, մօտեցման ու գաղափարի դէմ կռուելն անհնար է ու անմիտ (դա նոյնն է, թէ մերժես ազգն ու հայրենիքը, հայ ու հայութիւն, թէեւ մեր ճանապարհին դրա փորձն էլ եղաւ):

Հիմա ինչ, 100 տարին մէկ պարտադի՞ր է նոյն սխալը գործել… Հնարաւոր չէ՞ քաղաքական ճանապարհ հարթել առանց ազգային արժէքների ու գաղափարների հետ հակադրուելու, աղմկելու, թէ էլի՛ «մեղաւոր է Դաշնակցութիւնը»: Փորձում են համոզել այն ժողովրդին, ում համար ստեղծուել ու ապրում է Դաշնակցութիւնը, նրան, ով որ իբրեւ փրկութեան փարոս ու ազատութեան ճիչ ծնել է Դաշնակցութեանը… Ու երանի թէ այդ երկունքը հայ ժողովրդի կեանքում շուտ եղած լիներ…

Պէտք է հասկանալ, որ Դաշնակցութիւնը նախ գաղափար է, յետոյ` դրա վրայ յենուած կազմակերպական մարմին ու ուժ: Նա իր ծննդեան օրից փորձել է գաղափարը տեղ հասցնել, առաջնորդել դէպի ազատ ու անկախ հայրենիք, դէպի պայծառ գալիք ( մի բանում անվերապահ յաղթել է. հիմա այդ գաղափարներից խօսում են բոլորը):

Իսկ այդ ճանապարհին ինչ չստացուէր, մեղաւոր էր Դաշնակցութիւնը: Մեղաւոր էր, որ յաճախ մենակ էր, ինքն էր ու իր մաշուած հագուստով հայդուկը, անվերարկու պաշտօնեան, իր չափից շատ ժողովրդավար վարչապետն ու անվերապահ հաւատը մեծ գաղափարին, որի հետ վերջում էլի մենակ էր մնալու: Մենակ, թափառական, բայց` ոչ մի օր գաղափարին չդաւաճանող ու անտէր չթողնող, քանզի գիտէր, որ դա է իր առաքելութիւնը, գիտէր, որ երբ դաւել ենք մեր ազգային գաղափարաբանութեանը, ստրկացել ենք, լքել ազգ ու հայրենիք, դարձել օտարամոլ, կտակել Անին Բիւզանդիային… Մինչեւ այն ժամ, երբ նորից մէկը գոռացել է` «Մահ կամ ազատութիւն… Եղաւ թէ՛ մահ, թէ՛ ազատութիւն, թէ՛ 1915 եւ թէ 1918… 15-թիւ եղաւ, որովհետեւ ազգովի չորդեգրեցինք զէնքի գաղափարը ու բանակ չդարձանք…18 թիւ եղաւ, որովհետեւ էլ փախուստի տեղ չկար, «Մահ կամ ազատութիւն» կարգախօսի անբեկանելիութեանը չհաւատալու իրաւունք չկար… Կային Արամ ու Դրօ, կամաւոր երդուեալների մի քաջարի բանակ… Դաշնակցութիւնն այդ ժամանակ մենակ չէր, ազգը նրա կողքին էր… Յետոյ` մեծ շահեր, փոքր ժողովուրդ, անտէր մնացած Սեւրի պայմանգիր, հային խաբող թուրք ռուս ու եւրոպացի, քարոզչութեան գերի հայ պոլշեւիկ, ու եղաւ պետականութեան կորուստ… տարագիր Դաշնակցութիւն, գերուած հայրենիք, մահ ու անազատութիւն… Կար ժողովուրդ, բայց` ոչ ազգ, ու կար մի վախ, որի մտրակող կարգախօսն էր` «մեղաւոր է Դաշնակցութիւն»…

Դաշնակցութեան «մեղքը» խորհրդային կարգերի վերացման հետ չսրբուեց… Դաշնակցութեանը մեղաւոր էր պիտակաւորուելու նաեւ նորանկախ Հայաստանում, որովհետեւ չէր կարող անձերին կուռք ընդունել` ստորադասելով իր գաղափարական սկզբունքայնութիւնը, չէր կարող անտեսել քաղաքական փորձն ու իմաստնութիւնը, աչք փակել ապազգային դիրքորոշումների ու գործերի վրայ: Դաշնակցութիւնը, անկախ Հայաստանի գրեթէ 30-ամեայ պատմութեան մէջ, ոչ մի օր չի դադարել լինել ազգային ու գաղափարական, պետականամէտ ու պետակաշէն կուսակցութիւն: Թէեւ որդեգրած ծրագրերի իրագործումը ամբողջովին դեռ չի յաջողել… Չի յաջողել, որովհետեւ մանր ու մեծ խաբեբաները բազում ձեւերով մոլորեցրել են ժողովրդին` շեղել նրա ուշադրութիւնը:

Ազգային մտածողութիւնը սպաննելու համար, 70 տարի, համայնավար քարոզիչները զբաղուած էին Դաշնակցութեան խարազանմամբ: Դաշնակցականները ազգի <թշնամիներ էին>, երբ նոյն ժամանակ «ազգի թշնամիները» հայրենիքից դուրս ազգի հայրենազուրկ բեկորները փրկում էին ուծացումից, նրա հոգում վառ էին պահում երկիր վերադառնալու հաւատն ու հայրենիք ունենալու հպարտութիւնը: Այս մեծ գործի մէջ խրուած Դաշնակցութիւնը համոզուած էր. «Կաշառւում են պատմաբանները, պատմութիւնը` երբեք»: Կարեւորը գործն էր, ազգային ճեմարան ու մշակութային միութիւն հիմնելը, նուիրումը ազգին, եռագոյնը ծոցում տաք պահելը… Կարեւորը հային հայ պահելն էր: Առաքելութիւն, որ այսօր էլ Դաշնակցութեան համար չի աւարտուել…

Սպասուած զօրաշարժը եղաւ 1988-ին: Հայաստանում հնչեց ազատութեան շեփորն ու նորից հայոց արեւի տակ շողարձակեց եռագոյնը: Նորից մեր հայրենիք, նորից առիւծ ու արծիւ, նորից միացում ու նորից մի հարց` ո՞ւր է Դաշնակցութիւնը: Իսկ Դաշնակցութիւնն արդէն վերադարձել էր… Վերադարձել էր սկզբում որպէս գաղափար ու նպատակ, իսկ յետոյ` որպէս կամք եւ կենդանի գործ: Մենք այդ ժամանակ դաշնակցական էինք ու դա օգնեց անկախութեան հռչակման ու յաղթանակ կերտելու գործում… Որպէս կազմակերպուած, կարգապահ ուժ եւ զինեալ պայքարի փորձառութիւն ունեցող կառոյց` Դաշնակցութիւնը անգերազանցելի էր մարտի դաշտում: Պետական ու քաղաքական կեանքի կայացման, ճիշդ որոշումների ընդունման մէջ նոյնպէս մեծ էր նրա դերը, գիտելիքն ու հմտութիւնը… Կամաց-կամաց ազգային գաղափարներին ու արժէքներին իշխանութիւնները հակադրեցին նեղ անձնական ու խմբային շահերը… Դաշնակցութիւնը չէր ընդունում կենդրոնաձիգ կառավարումը (ի սկզբանէ առաջարկում էր խորհրդարանական մոտել): Կուռքեր ստեղծելը համարում էր վտանգաւոր` առաջնային պէտք էր լինէր գաղափարը, ազնիւ կառավարումը` յենուած յստակ ազգային ուղեգծի վրայ… Սկսուեց անհաշտ պայքար, պայքար` գաղափարների ու արժէքների, ազգային շահի ու կուսակցականութեան միջեւ: Ընդդիմադիր Դաշնակցութեան դէմ ծաւալուեց անհաշտ պայքար, քանզի նա համարձակուել էր լինել այլընտրանք, ձեւաւորել հակադիր բեւեռ, իսկ նորընծայ կուռքերը, որոնք հասցրել էին զգալ իշխանութեան համը, չէին կարող չվախենալ դրանից:

Քաղաքական կեանքից դուրս մղելու համար 94-ի դեկտեմբերին բազմակուսակցական եւ ժողովրդավարական հռչակուած անկախ Հայաստանում կասեցուեց ազգային կուսակցութեան գործունէութիւնը:

քաղաքական դաշտն ամլանում էր, որի հետեւանքները առաւել ծանր էին լինելու: Իշխանութիւնն ամբողջովին իր ձեռքում կեդրոնացրած ուժը չկարողացաւ երկիրը տանել զարգացման ճանապարհով, փոխարէնը` վաստակեց անվստահութեան ու հակակրանք, ինչը ծանր դրսեւորում ստացաւ 1996թ.-ի նախագահական ընտրութիւններից յետոյ: Երկիրը կանգնած էր քաղաքացիական առճակատման շեմին:

1996թ. նախագահական ընտրութիւններից յետոյ տեղի ունեցած յայտնի դէպքերից յետոյ Հայաստանի քաղաքական կեանքն առողջացնել հնարաւոր չեղաւ: Քաղաքական աճպարարութիւնը դարձաւ վարքագիծ: Հետագայ համապետական ընտրութիւնների ժամանակ, փրկչի դիմակ հագած նորայայտ կուսակցութիւներն ու մի գիշերում կուսակցութիւն փոխած գործիչները հետեւողական շարունակեցին մոլորեցնել ժողովրդին: Չզգացուեց բարեգործի դիմակ հագած իմաստուն շաղակրատողների պակաս, ծաղկեց ընտրողների ձայների առեւտուրը: Հասարակութեան մէկ հատուածը որդեգրեց կրաւորական դիրքորոշում…

Անկախ ամէն ինչից` Դաշնակցութիւնը մնաց քաղաքականպէս գործօն քաղաքական պայքարի մէջ բիրտ ուժին, փողին ու քաղաքական ամբոխավարութեանը հակադրեց արդար ու ծրագրային-գաղափարական ընտրապայքար: Փակուղուց դուրս գալու եւ արդիւնաւէտ կառավարում իրականացնելու ուղիներից մէկը Դաշնակցութիւնը համարում էր անցումը խորհրդարանական կառավարման: Դժուարութեամբ, բայց յաջողուեց օրուայ իշխանութիւններին մղել գնալու այդ ճանապարհով` սկզբունքային պայքարը պսակուեց յաջողութեամբ:

Դաշնակցութեան ցանած սերմերը երբեմն ուշ, բայց միշտ պտուղներ են տուել: Բազում գաղափարներ, սկզբունքներ, օրէնքներ ու բազմապիսի ծրագրեր, որոնք կեանքի են կոչուել անցնող տարիներին, տուել են ու դեռ պիտի տան ցանկալի արդիւնք: Շատ յաճախ, առաջին հայեացքից դրանք տեսանելի չեն եղել կամ չեն ընկալուել խորութեամբ:

Ազգային-պետական արժէքների ու աւանդոյթների ամրապնդման գործում անգնահատելի ներդրում է ունեցել Դաշնակցութիւնը: Նա դարձել է երկրի կայունութիւնը ապահովող ուժերից մէկը: Երբեք կշեռքի նժարին պետութեան անվտանգութեան հարցը չի դրել, երբեք չի գնացել ամբոխվարական սին խոստումներով ժողովրդին հաճոյանալու ու շահաբաժին կորզելու ճանապարհով` քաջ գիտակցելով, որ մի օր գալու է հաշուետուութեան ժամը:

Սթափ լինելու դէպքում կ՛արձանագրէինք, որ Դաշնակցութեան թեկնածուները գիտելիքով ու անցած ճանապարհով միշտ տարբերուել են մրցակիցներից: Բայց մենք ե՞րբ ենք այդ արժանիքները հաշուի առնելով ընտրութիւն կատարել… Չենք արել, դրա համար Դաշնակցութիւնը մենակ է մնացել, յետոյ մեր աչքին դարձել մեղաւոր… Մեզ մի օր հարց տուինք` ինչո՞ւ դաշնակցական ոեւէ հրամանատար ու կռուած տղայ, յետոյ չդարձաւ օլիկարխ ու ինքնակոչ զօրավար, չյոխորտաց, թէ ես կռուել եմ, դու` չէ… Ինձ կարելի է ամէն ինչ, քեզ` ոչինչ. ինձ պիտի ընտրես պատգամաւոր… Բայց այդ անգաղափար ջրոտբերաններն աւելի շատ քուէ են հաւաքել, քան` մտաւորական որեւէ դաշնակցական: Կարեւոր չէ, թէ ինչո՛ւ եւ ի՛նչ դրդապատճառներով ենք ուրիշին ընտրել` կարեւորն այն է, որ նրանց, որոնք կարող էին գալ ու մեր կեանքը փոխել, չենք օգնել ու չենք վստահել անհրաժեշտ քուէով…

Բայց երկիրը բարեփոխելու Դաշնակցութեան ձգտումը երբեք չի մարել: Նպատակին հասնելու ուղիներից մէկն էլ Դաշնակցութիւնը դիտարկել է քոալիսիոն համագործակցութեամբ, իշխանութեան որոշակի բեռ ուսերին վերցնելու միջոցը: Ի դէպ, ՀՀ պատմութեան մէջ առաջին քոալիսիոն համագործակցութեան սկզբունքը որդեգրողը հէնց Դաշնակցութիւնն է եղել: ՀՅԴ-ն 1918-20թթ. լինելով իշխող կուսակցութիւն` երկու անգամ քոալիսիոն կառավարութիւն է կազմել խորհրդարանական այլ ուժերի հետ: Մեղադրել ՀՅԴ-ին իշխանութեան հետ համագործակցելու համար արդար չէ… Մանաւանդ որ քոալիսիոն գործընկերութիւնը երբեք չի կաշկանդել նրան: ՀՅԴ-ն շարունակել է մնալ ինքնուրոյն եւ հաւատարիմ իր ազգային ուղեգծին:

Դաշնակցութիւնը հայ քաղաքական կեանքի մենակն է, որովհետեւ մտածողութեամբ մէկ քայլ առաջ է, մեծ գաղափարների տէր ու կրող է, անտրտունջ ու հաւատաւոր է, չկոտրուող է, հողի ցաւով տառապող ու կռուող է… Դաշնակցութիւնը հիմա էլ մենակ է, որովհետեւ նոյնն է ասում, ինչ 1990-ականների սկզբին. անձերին մի՛ դարձրէք կուռք ու մի՛ օժտէք անվերահսկելի իշխանութեամբ:

Յ. Գ.- քաղաքական պայքարում Դաշնակցութեան պարտութիւնը ցանկացողները պէտք է հասկանան, որ ՀՅԴ-ն վաղուց յաղթել է, եւ իր դէմ կռիւ տուողն անգամ այդ յաղթանակի արդիւնքն է: Դաշնակցութեան երազանքը անկախ պետականութեան գոյութիւնն է եղել, Խատիսեանի բառերով ասած` ստեղծել «տուն, բոյն, ուր կը կռուի ժողովրդական միտքը»: ՀՀ ու ազատ Արցախի գոյութիւնն աներկբայ իրողութիւններ են, հայ մանուկը յաճախում է ազգային դպրոց, ծածանում է եռագոյնը ու երգում է ազգային երգեր: Անկախութեան ամրապնդումը, հզօր բանակը, ազգային երազանքներին հաւատարմութիւնը բոլորի մտածողութեան մէջ ամրագրուած է: Դա Դաշնակցութեան յաղթանակն է. նա արդէն յաղթել է… Եւ բնաւ կարեւոր չէ, թէ, օրինակ, ջահերով երթն առաջինն ո՞վ է կազմակերպել. կարեւորը երթի յարատեւութիւնն է…