Վերջին շրջանին Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած իշխանափոխութեան պատճառով արտաքին ուժերու ազդեցութեան նիւթը յաճախ օրակարգի վրայ կը բերուի քաղաքական վերլուծաբաններու կողմէ:

Իշխանափոխութենէն օգտուելու արտաքին ուժերու նկրտումները ակնյայտ են: Միացեալ Նահանգներ իր շահերու հետապնդման համար նախագծած է արդէն տարածաշրջանին մէջ իր ազդեցութեան գօտիներն ու լծակները` Ռուսիոյ հակազդող ուժ դառնալու, Կասպից ծովու կազէն օգտուելու եւ Իրանը մեկուսացնելու իր ծրագիրներուն ի խնդիր: Փոխարէնը` Հայաստանը աւելի ժողովրդավար դարձնելու եւ մեր երկրին տնտեսական, ռազմական օժանդակութիւններ ընծայելու առաջադրանքը յառաջ կը մղէ: Միւս կողմէ, սակայն, Միացեալ Նահանգներու նախագահի ազգային անվտանգութեան հարցերով խորհրդական Ճոն Պոլթըն Հայաստան կատարած իր այցելութեան առիթով կ՛անդրադառնայ ղարաբաղեան հարցին ու վերյիշել կու տայ, որ կողմերը, իմա` Հայաստան, Արցախ եւ Ազրպէյճան, պէտք է աշխատին իրարու հետ, եւ ի վերջոյ անոնք պէտք է կարենան գտնել լուծումը: Շաբաթ մը առաջ Հայաստանի մէջ Միացեալ Նահանգների պաշտօնաւարտ դեսպան Ռիչըրտ Միլզը խաղաղութեան նախապայմանը «գրաւեալ հողեր»-ու  Ազրպէյճանի վերադարձը կը համարէր:

Նոյն օրերուն Ռուսիոյ արտաքին գործոց նախարարութեան բանբեր Մարիա Զախարովան, մեկնաբանելով Միացեալ Նահանգներու նախագահի ազգային անվտանգութեան հարցերով խորհրդական Ճոն Պոլթընի Երեւանի եւ Պաքուի մէջ կատարած յայտարարութիւնը, թէ` Միացեալ Նահանգներ հանդէս կու գան տագնապի խաղաղ լուծման կարգաւորման օգտին, կը յայտնէր, որ` «Տագնապի խաղաղ լուծումը այն է, որ կը բխի բոլոր մասնակիցներուն` ԵԱՀԿ-ի Մինսքի խմբակին եւ կողմերուն շահերէն: Մենք միշտ հաւատարիմ եղած ենք անոր, այդ եղած է հիմնական նպատակը»:

Յստակ է, որ երկու մրցակից պետութիւններուն համար հիմնականը տարածաշրջանի խաղաղութեան ամրագրումն ու իրենց շահերուն պահպանումն է: Այս տուեալներուն լոյսին տակ, սակայն, հայկական կողմին շահերը, յատկապէս` արցախեան հիմնահարցի լուծման եւ Հայաստան-Թուրքիա յարաբերութիւններու թնճուկին մէջ, կողմերու քաղաքական հաշիւներուն ու բախումներուն ենթակայ դառնալով` վտանգուելու մեծ հաւանականութիւնը ունի:

Վարչապետի պաշտօնակատար Ն. Փաշինեան յստակօրէն կը յայտնէր, որ արցախեան հարցին լուծումը ե՛ւ Հայաստանի, ե՛ւ Արցախի, ե՛ւ սփիւռքի հայութեան համախոհութեամբ կը պայմանաւորուի:

Հայաստանի նման փոքր երկիր մը` ունենալով տարածաշրջանի խաղաղութիւնը երաշխաւորող աշխարհագրական կարեւոր դիրք, սփիւռքի ազդեցիկ գործօն, անհրաժեշտ է, որ ունենայ նաեւ քաղաքական ներքին այնպիսի հարթակ մը, որ ամրագրուած ըլլայ ուժեղ ընդդիմութեան ազդեցիկ ներկայութեամբ: Ուժեղ ընդդիմութիւնն է նաեւ, որ պիտի նպաստէ իշխանութիւններուն` ժողովրդային զանգուածին մէջ այլ կարծիք հասունցնելով, երկրին ու ժողովուրդին ազգային շահերուն ուղեցոյցը պահպանելով, արտաքին ազդեցութիւններուն դէմ երկրի ղեկավարներուն քաղաքական դաշտի զսպանակիչ ուժը դառնալով:

ՎԱՀԷ ՍԱՐԳՍԵԱՆ

Նիկոլ Փաշինեանն իշխանութեան եկաւ ՀՀ-ում արմատացած փտածութեան, պետական համակարգում առկայ բազմաթիւ արատաւոր երեւոյթների դէմ պայքարելու, երկրում օրէնքի գերակայութիւն եւ արդարութիւն հաստատելու մասին յայտարարութիւններով, կոչերով եւ կարգախօսներով:

Արդէն վարչապետի աթոռին նստելու յաջորդ պահից սկսած` ՀՀ-ում ծայր առան մայրաքաղաքային եւ մարզային նախկին մանր ու խոշոր պաշտօնեաների, այդ թուում նաեւ ուժային կառոյցների ներկայացուցիչների հանդէպ յարուցուած քրէական գործերը, ըստ որոնց, բացայայտւում էին բազմաթիւ եւ բազմապիսի չարաշահումներ եւ պետութեանը հասցուած վնասներ: Այդ գործընթացը շարունակւում է նաեւ այսօր:

Ինչպիսի՞ ազդեցութիւն կամ հետեւանքներ կարող է ունենալ այս ամէնը ՀՀ զարգացման վրայ: Ի հարկէ, եթէ երեւոյթին նայենք զուտ տեսականօրէն` միմիայն դրական եւ կրկին դրական: Հակառակի մասին խօսելը կարող է անգամ տարօրինակ կամ զաւեշտալի թուալ: Այդուհանդերձ, իրերի խորքը քննելիս ի յայտ են գալիս բազմաթիւ խութեր, ներքին զարգացումներ, երեւոյթներ, որոնք ոչ միայն ստուեր են նետում վերոնշեալ դրականի վրայ, այլեւ կարող են երկիրը կանգնեցնել տնտեսական, ինչո՞ւ չէ, նաեւ քաղաքական, փլուզման առջեւ: Հնարաւո՞ր է դրանցից խուսափել, ինչպէ՞ս են շրջանցել աշխարհի յայտնի գործիչներն այդ անխուսափելի դժուարութիւնները, եւ ի՞նչ ունենք այսօր ՀՀ-ում:

Վերջին հարցադրումից սկսելով` փաստենք, որ այն գործողութիւնները, որոնք իրականացւում են այսօր Փաշինեանի խմբակի կողմից, միտում ունեն ոչ թէ վերացնելու, այլ խորացնելու նշեալ տնտեսաքաղաքական աղէտը` հասցնելով երկիրը կատարեալ ֆիասքոյի եզրին, որի պատճառով կարճ ժամանակ անց օրինաչափօրէն կրկին ի յայտ կարող են գալ քաղաքացիական անհնազանդութիւններ:

Ի՞նչ է արւում այսօր ՀՀ-ում: Երկրի ուժային կառոյցների համապատասխան օղակները եւ վարչապետին առընթեր Պետական վերահսկողական ծառայութիւնը` մի կողմից, պետական համակարգի, Փաշինեանի խմբակի անդամ, մանր ու խոշոր չինովնիկները` միւս կողմից, ինչպէս երկրի բոլոր ոլորտներում, այնպէս էլ նախկին իշխանութիւնների օրօք աշխատանքային գործունէութիւն ծաւալած գրեթէ բոլոր պաշտօնեաների նկատմամբ (նրանցից շատերը, ի դէպ, շարունակում են աշխատել նաեւ ներկայումս) իրականացնում են ստուգումներ, կիրառում տարբեր բնոյթի եւ չափի պատժիչ գործողութիւններ (տուգանում, աշխատանքից ազատում, քրէական վարոյթների յարուցում) եւ այլն: Առաջին հայեացքից` բնական եւ ողջունելի այս գործողութիւնների դրական եւ բացասական հետեւանքները, սակայն, ոեւէ մէկը չի հաշուարկել եւ դրել նժարի վրայ:

Խնդրի բարոյական գործօնը

Նախ` փաստենք, որ վախի ու կասկածանքի այսպիսի մթնոլորտը արդիւնաւէտ եւ ստեղծարար աշխատանքի համար երբեք չի կարող ստեղծել բաւարար պայմաններ, այն ընդամէնը հասարակութեան ներսում տեղի է տուել ներքին գզվռտոցների` կտրուկ աւելացնելով միմեանց դէմ պայքարողների, շէֆի աչքը մտնելու համար գործընկերոջը մատնողների թիւը, եւ այսպիսի իրավիճակում յայտնուած ՀՀ իրականութիւնն այդ մասով պարզապէս յիշեցնում է պոլշեւիկ-մենշեւիկ առճակատումների շրջանը: Ինչ վերաբերում է խոշոր տնեսվարողներին, ապա վերջիններս ուղիղ ձեւով կիրառում են հին ու բարի, բազմիցս փորձուած մեթոտը. քրէական եւ տնտեսական հողի վրայ պատժուելու վախից նրանք, արագօրէն ճամբարափոխ լինելով, սկսել են «նոր թագաւորին» քծնելու, վերջինիս գութը շարժելով` նոր հովանի գտնելու արգահատելի եւ վտանգաւոր դրսեւորումները: Սա հետեւանքների բարոյական բաղադրիչն է:

Խնդրի տնտեսաքաղաքական հետեւանքները

ՀՀ-ում իւրաքանչիւր ոք, լինի նա պաշտօնեայ, գործարար, բժիշկ, դասախօս կամ ցանկացած մէկը, նախկին համակարգի ժամանակ, օրինաչափօրէն, կամայ թէ ակամայ, շարժուել է տուեալ համակարգի սահմանած խաղի կանոններով: Արդիւնքում` ՀՀ-ում գերակշռում են նրանք ովքեր չեն ապրել «մաքրամաքուր» կեանքով: Մէկը կաշառք է տուել հարկային ոլորտի աշխատողներին` սեփական պիզնեսի կայացման համար, մէկը թաղային ոստիկաններին կամ քաղաքապետարանին` պատշգամբը փակելու կամ մայթին մի խանութ կառուցելու համար, մէկը` գիւղապետարանին, մէկը` մարզպետարանին, մէկը` բժշկին, մէկը` դասախօսին, մէկը մի խոշոր ոլորտ իր ձեռքում պահելու համար «տեսել է» նախագահականին մերձակայ մէկին, մէկի վրայ վերեւներից դրուած է եղել տարեկան կամ ամսական մուծման չափաբաժին, եւ նա էլ իր հերթին նոյնը կիրառել է իր ենթակաների վրայ… եւ այսպէս` անվերջ ու անընդհատ մի շղթայ…

Փաշինեանի խմբակի հակափտածութեան գործողութիւններով ստեղծուած մթնոլորտում` երկրի ազգաբնակչութեան մէկ հատուածը, որն այս կամ այն կերպ առնչուել է փտածութեան այս կամ այն տեսակի հետ, յայտնուել է իւրատեսակ փակուղու առջեւ:

Յաւելենք նաեւ, որ խոշոր տնտեսվարողներից, հասկանալի պատճառներով, ոչ բոլորին է յաջողւում կիրառել վերոնշեալ «ճամբարափոխութեան» եւ «պաշտամունքային» գործիքները. շատերը, ամուր թելերով կապուած լինելով նախկին վարչակազմերի հետ, պարզապէս դա չեն կարող անել:

Արդիւնքում` պատժուելու, տարիների ընթացքում կուտակածը (նաեւ` ստեղծածը) մէկ օրում կորցնելու վախից, պաշտօնը կամ հասարակութեան մէջ ունեցած հեղինակաւոր դիրքը կորցնելու տագնապից երկրում սկսուել է նախադէպը չունեցող «զօրաշարժ». առնէտավազք` պաշտօնեաների շրջանում, սկսած` գիւղապետերից, մինչեւ միջին օղակի չինովնիկներ ու բարձրագոյն մարմինների ներկայացուցիչներ: Պիզնեսի տեղափոխում ապահով վայրեր` Փաշինեանի քաղաքական հովանու ներքոյ, կամ արտերկիր: Դրամական միջոցները եւս տեղափոխւում են աւելի գաղտնի եւ իրաւապահ մարմինների համար համեմատաբար դժուարամատչելի վայրեր, կամ այս ոլորտում եւս տեղի է ունենում աննախադէպ արտահոսք դէպի օֆշորային գօտիներ, արտերկրեայ տնտեսական միջավայր եւ այլն:

Այսօր ՀՀ-ում ստեղծուած նշեալ իրավիճակն աւելի պատկերաւոր ներկայացնելու համար այն կարելի է համեմատել քարի տակ գտնուող մրջնաբնի հետ, երբ քարի հեռացմամբ ստեղծուած «արտակարգ իրավիճակից» տագնապած` իւրաքանչիւր մրջիւն խուճապահար ձգտում է գլուխը փախցնել ապահով մի վայր: Աւելորդ չենք համարում նշել, որ այսպիսի պայմաններում, ՀՀ նոր իշխանութիւնների քիմքին ոչ այնքան հաճոյ նախկին շատ խոշոր տնտեսվարողներ ոչ միայն ձեռնպահ են մնում նոր գործեր ձեռնարկելուց, այլեւ ներդրումներ չեն անում անգամ իրենց գործող պիզնեսներում (շուտով նկատելի կը դառնան սրա տնտեսական ծանր հետեւանքները): Այս իրողութիւնը փակ աչքերով տեսնում են նաեւ արտաքին` ե՛ւ սփիւռքեան, ե՛ւ օտարազգի ներդրողները, իսկ նոր իշխանութիւնների` ներդրումների ակնկալուող աշխուժութեան մասին յայտարարութիւնները նախընտրական պարզ հնարքներ են: Ներդրումների ներկայ պատկերը ոչ մի ընդհանուր աղերս չունի լաւ կեանքի համար գարնանը փողոցներ փակած մարդկանց սպասումների հետ:

Մեզ հակադարձողները կարող են պնդել, որ խոշոր տնտեսվարողների կամ նախկին (որոշ դէպքերում` նաեւ ներկայ) պաշտօնեաների կուտակած դրամագլուխը, աւելի՛ն, անօրինական ճանապարհով ձեռք բերուած իւրաքանչիւր քաղաքացու (գիւղապետ, քաղաքապետ, համալսարանի նախագահ, բաժնի կամ վարչութեան պետ, դասախօս, բժիշկ, ոստիկան, զինուորական եւ այլք) ունեցուածքը պէտք է վերադարձուի պետական գանձարան, եւ այս հարցը քննարկման ենթակայ չէ: Կրկնում ենք` զուտ տեսականօրէն վերջիններս միանգամայն իրաւացի են: Մենք վերեւում արդէն խօսեցինք այս առթիւ իրականացուող գործողութիւնների բարոյական եւ տնտեսաքաղաքական հետեւանքների մասին:

Այժմ մատնանշենք, թէ որքանո՛վ է դա հնարաւոր, ինչպիսի՞ ժամկէտներում եւ որքա՞ն է դրա օգտակար գործողութեան գործակիցը (ՕԳԳ): Մի պարզ հիմնարկից եթէ փորձենք անօրինական ճանապարհով մի շատ սովորական տեղեկանք վերցնել, ապա վերջինիս, անգամ` ոչ փորձառու, ղեկավարը տեղեկանք կը տրամադրի տասն անգամ ծանր ու թեթեւ անելուց, մի քանի հաշուապահի ու իրաւաբանի հետ խորհրդակցելուց յետոյ միայն: Պարզորոշ է, որ տասնեակ տարիներ անօրինական ճանապարհով հարստացած տնտեսվարողները կամ պաշտօնեաները եւս խոտակեր չեն եղել եւ այսօրուայ մասին «հոգացել են» շատ վաղուց: Պարզորոշ է նաեւ, որ վերջիններիս ձեռքից գումարների բռնագանձումը պետպիւտճէ տեւական ժամանակ պահանջող, շատ պարագաներում էլ անհնարին մի գործընթաց է: Աւելի՛ն. բռնագանձումների եւ ծաւալուն ստուգումների այս թոհուբոհում առաւել մեծ թափ է ստացել «տագնապած մրջնաբնիէ շարժը, եւ բոլորը լեղապատառ այս ու այն կողմ են թաքցնում այդ գումարները, անխնայ ոչնչացնում հետքերը կամ ամրացնում հիմքերը (դէպի արտերկիր դրամական հոսքերի մասին այստեղ եւս պէտք է յիշեցնենք):

Չենք կարող չխօսել նաեւ այն իրողութեան մասին, որ նոր իշխանութիւններն իրենց այս հակափտածութեան գործողութիւններին ձգտում են տալ հանրային մեծ հնչեղութիւն, դեռ փաստեր կամ արդիւնքներ ցոյց չտուած` յայտարարում են «լուրջ կասկածների», «սպասուելիք բացայայտումների», «շուտով հրապարակուելիք ցնցող լուրերի» եւ այլնի մասին: Տպաւորութիւն է, որ իշխանութիւնների նպատակը ոչ թէ չարաշահումները վերացնելն է, այլ այդ ճանապարհով, հանրութեան աչքին, Պեգասին թամբած դէպի ազատութեան Պառնաս սլացող ասպետի կերպարի մէջ մնալը: Այստեղ յիշեցի վրացական իշխանութիւնների կողմից վերջերս ներդրուած երկլեզուեայ ուսուցման համակարգը Ջաւախքում, երբ մէկ պարբերութիւն հայոց, մէկ` վրաց լեզուներով կազմուած գիտութեան, բնագիտութեան կամ ուսողութեան դասագրքերը նպատակ են հետապնդում ոչ թէ աշակերտին սովորեցնել տուեալ առարկաները, այլ տուեալ առարկաների միջոցով դպրոցներում անխնայ կիրառել վրացերէնը: Սրանք բոլորովին տարբեր բաներ են:

Ի՞նչ անել: Թողնել, որ անօրինական ճանապարհով կուտակածը վայելե՞ն. այսպիսի հարցադրում կ՛անեն շատերը: Ահա այստեղ է, որ Ն. Փաշինեանը պէտք է, իր խմբակի բառամթերքով ասուած, քայլ անի, համարձա՛կ, պատմակա՛ն քայլ, ինչպէս արեց 2018 թ. գարնանը: Փաշինեանը պէտք է քաշի հին եւ նոր իրականութիւններն իրարից բաժանող պատմական գիծը, որից այն կողմ անցեալի միջավայրն է` իր փտած համակարգով ու արատաւոր երեւոյթներով: Գծից այս կողմ նոր միջավարն է, որտեղ իրապէս գործում են օրէնքները, որտեղ հետայսու ամենախիստ կերպով կը պատժուեն օրինազանցները, որտեղ հին յիշողութիւններ են դառնում չարաշահումները, հովանաւորչութիւնը, կաշառքը, փտածութեան այլեւայլ դրսեւորումներ եւ այլն, որտեղ պիզնես միջավայրն իրապէս ազատ է, եւ չկան այնտեղ իշխանական միջամտութիւններ կամ խանգարիչ այլ գործօններ, որտեղ բացակայում է վախի, կասկածանքի մթնոլորտը, որտեղ բոլորը ենթարկւում են ոչ թէ իշխանութիւնների քմահաճոյքներին, այլ օրէնքին, որտեղ ոչ ոք այլեւս ջանք չի թափում ճամբարափոխութեան եւ առնէտավազքի միջոցով փրկել սեփական պիզնեսը կամ յաւերժացնել իր պատգամաւորական մանդատը, որտեղ ոչ ոք այլեւս չի մտածում սեփական դրամական միջոցներն աւելի խորը թաղելու կամ երկրից դուրս փախցնելու մասին. շարքը կարելի է շարունակել, բայց բաւարարուենք այսքանով:

Չպատժե՞լ ոչ ոքի: Իհարկէ պատժել` հինգ հոգու, տասնհինգ հոգու (թուերը պայմանական ենք նշում)` լաւագոյնս հաշուարելուց յետոյ միայն, թէ պատժական այդ տնօրինումները որքանով կը նպաստեն պետական համակարգի կամ պիզնես միջավայրի առողջացմանը: Այլապէս` մեկնել հեռաւոր գիւղական վայրեր եւ զինուած-դիմակաւորուած անձանց միջոցով գետնին պառկեցնել գիւղական խեղճուկրակ պաշտօնեաներին, ներխուժել մայրաքաղաքային եւ մարզային տարբեր հաստատութիւններ, բարեւելուց յետոյ աջ ու ձախ կա՛մ պահանջել հեռանալ, կա՛մ ցոյց տալ «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցութեան գրասենեակի տեղը (սա, իհարկէ, ոչ բարձրաձայն) կա՛մ, որպէս մեղադրեալ, ներկայանալ դատուելու` սա ոչ մի լաւ տեղ չի տանելու մեր երկիրը:

Ի վերջոյ պէտք է գիտակցել, որ նախկին արատաւոր համակարգը ստեղծել են մի խումբ մարդիկ, իսկ դրա գերին` ինչպէս սեփական կամքով, այնպէս էլ դրանից անկախ, դարձել են միլիոնաւորները: Պատժելով այդ եզակիներին եւ «համակարգի գերութիւնից» կամ «ճահճային համակարգից» ազատելով միլիոնաւորներին` երկրում կը ստեղծուի իրապէս առողջ ու ստեղծարար մթնոլորտ, եւ նախկին համակարգի բոլոր ներկայացուցիչները, չվախենալով կորցնել իրենց կուտակած դրամագլուխը եւ տեսնելով իրական երաշխիքներ` դրանք կը ներդնեն երկրի տնտեսութեան մէջ` զարգացնելով արտադրութեան եւ ծառայութիւնների ոլորտը եւ այլն: Արդիւնքում` երկրում անօրինական ճանապարհով առաջացած նշեալ դրամագլուխը աւելի հեշտ ճանապարհով ու կարճատեւ ժամկէտներում կը յայտնուի տնտեսութեան մէջ, քան` վերոնշեալ բռնի մեթոտների, դատական մղձաւանջների միջոցով: Այսպիսի «ինքնակամ» երկրի տնտեսութիւն հոսող դրամագլուխի մեծութիւնը հազարապատիկ անգամ աւելին կը լինի, եթէ այն համեմատենք դատական քաշքշուկների արդիւնքում երկրի պիւտճէ մուտքագրուելիք խղճուկ միջոցների հետ: Ի վերջոյ` բոլորն են հասկանում, որ դատական գործընթացների կամ վախի ու շանթաժի միջոցով բռնագանձուած գումարները տարիներով կուտակուածի փշրանքներն են միայն:

Տպաւորութիւնն այնպիսին է, որ այն, ինչ ներկայումս կատարւում է երկրում եւ կոչւում է «պայքար փտածութեան դէմ»` խորքում նպատակ ունի վախի մթնոլորտի ստեղծմամբ հասարակութեան տարբեր շերտերին ու հատուածներին թեքել դէպի իշխող կուսակցութեան կողմը եւ յառաջիկայ խորհրդարանական ընտրութիւնների համար ձեւաւորել յուսալի յենարան: Այդ երեւոյթի ապացոյցը նախկին խոշոր պիզնեսմենների, պաշտօնեաների եւ այլ շրջանակների առնէտավազքն է դէպի «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցութեան ցուցակներ: «Տագնապած մրջնանոցի» այս վազքին մէջ թէ ինչո՞վ է «նոր իրականութիւնը» տարբերւում «հին իրականութիւնից», դժուար է ասել:

Ն. Փաշինեանը պարտաւո՛ր է կատարել վերը յիշատակուած «բաժանարար գծի» ստեղծման պատմական քայլը: Նրան միգուցէ մեղադրեն դրա համար, նրան շատերը չեն հասկանայ, բայց յանուն պետութեան, յանուն պետականութեան պէտք է նաեւ գին վճարել: Յիշեցնենք նաեւ, որ հէնց այս սկզբունքներն էին դրուած Փաշինեանի գլխաւորած շարժման հիմքում, սկզբունքներ, որոնց անխնայ կերպով ոչնչացման ականատեսն ենք այսօր:

Նիկոլ Փաշինեանը պարտաւո՛ր է կատարել պատմական այդ քայլը, եթէ իր նպատակներն ազնիւ էին եւ են:

Ի վերջոյ, համաշխարհային պատմութեան մէջ, Միացեալ Նահանգների նախագահ Ա. Լինքըլնը յիշւում է ոչ միայն որպէս առաջին հանրապետական նախագահ, ոչ միայն որպէս հիւսիսի եւ հարաւի միջեւ քաղաքացիական երկարատեւ ու դաժան մարտերում յաղթանակած առաջնորդ կամ ստրկատիրութեան վերացման հեղինակ, այլեւ` Միացեալ Նահանգների վերամիաւորման, Միացեալ Նահանգներ զարգացող տնտեսութեան հիմքերի ձեւաւորման գործերում ունեցած անփոխարինելի աւանդի, ամերիկեան ժողովրդավարութեան հիմնական սկզբունքների մշակման, ամերիկեան ժողովրդի ձեւաւորման եւ համախմբման, Միացեալ Նահանգների պառակտուած հասարակութեան մէջ ներդաշնակութեան սերմանման եւ ստեղծարար մթնոլորտի ձեւաւորման համար: Ի հարկէ ժամանակակիցների կատաղի քննադատութիւնը եւս չէր ուշանում, դրանք նաեւ կեանք արժեցան, բայց Լինքըլնը երբեք չվախեցաւ դրանից, եւ այստեղ է ուրուագծւում նրա բացառիկ երեւոյթ լինելը:

Ամփոփենք` մէջբերելով Ապրահամ Լինքըլնի խօսքերը. «Ոչ ոքի հանդէպ քէն չտածելով, լինելով ողորմած, ճշմարտութեան մէջ` ամուր, ամերիկացիները պէտք է կապեն երկրի վէրքերը…»:

ՍԵԴՕ ՊՈՅԱՃԵԱՆ

Մանաւանդ հայրենիքի մէջ, կան որոշ քաղաքական գործիչներ, մամլոյ պատասխանատուներ, հրապարակագիրներ եւ մտաւորականներ, որոնցմէ կը խուսափի Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան խօսքը, գործը եւ էութիւնը ճիշդ ներկայացնելու եւ արդար դատելու ըմբռնողութիւնը:

Այս կացութիւնը մասամբ կարելի է բացատրել իբրեւ հետեւանք այն հակադաշնակցական մոլուցքին, որ շղթայազերծեցին ու տակաւին կը շարունակեն պոլշեւիկեան եւ նոր-պոլշեւիկեանն շրջանակները:

Զուգահեռաբար, գոյութիւն ունին մակերեսայնութեամբ կամ օրուան քաղաքական հաշուարկներէ մղուած Դաշնակցութեան ծանօթացումը կատարողներու յեղյեղուկ շրջանակները:

Նաեւ գոյութիւն ունի շրջանակ մը, որ «սրտացաւութեամբ» Դաշնակցութեան ապագային ու ընելիքին մասին վճիռներ կ՛արձակէ եւ թելադրանքներ կ՛առաջադրէ` հիմնուելով իրեն հաճելի թուացող մեկնաբանութեանց եւ թէական տուեալներու վրայ:

Այսուհանդերձ, կան նաեւ անոնք, որոնք ճիշդ ճանչցած են կամ կրցած են ճիշդ ըմբռնել Դաշնակցութիւնը: Լաւագոյն օրինակը Կոմանդոսն է, արցախեան ազատամարտի հերոս, զօրավար-հազարապետ Արկադի Տէր Թադեւոսեանը, որ մեր ազատագրական պայքարի այդ տաք օրերուն հետեւեալ բնութագրումը կատարեց. «Ես ո՛չ դաշնակցական եմ, ո՛չ ՀՀՇ-ական, բայց պիտի ասեմ, որ Շուշիի ժամանակ գլխաւոր դերը ՀՅԴ-ն էր խաղում, ՀՅԴ-ի գիծը ճիշդ գիծ էր, իրենք պաշտպանում էին Ղարաբաղը, ուզում էին, որ շարժումը համաժողովրդական լինի, ես շփուել եմ երկու կողմի հետ էլ, կարող էի ՀՀՇ-ի կողմից անպատիւ խօսքեր լսել դաշնակցականների մասին, բայց դաշնակցականները տենց չէին խօսում…»:

Այսօր եւ ընդմիշտ «դաշնակցականները տենց» չեն խօսիր ու գործեր: Դաշնակցականները կը խօսին ազգամիջեան համերաշխութեան մասին, ընդհանրական շահերու մասին, հաւաքական աշխատանքի մասին, միայն ու միայն հայրենիքին ու ժողովուրդին ծառայելու մասին: Այդ խօսքը կը հնչէ ոչ միայն մարտի դաշտին վրայ, այլեւ` արդարութեան, հաւասարութեան, տնտեսական բարօրութեան, ընկերային բաւարարման եւ քաղաքացիական ազատութեան ճակատներու վրայ: Դաշնակցականի այս խօսքին անբաժան ընկերակիցն է դաշնակցական գործը, որպէսզի իրականանայ խօսքը: Ինչպէս ատենին հայութեան աշխարհիկ սուրբը Սիմոն Զաւարեան ըսած է, Դաշնակցութեան համար «խօսքը առանց գործի` մեռեալ է»:

Այսքան պարզ են Դաշնակցութեան խօսքն ու գործը, որոնք գաղափարական, քաղաքական եւ կազմակերպական պարտադրանք են իւրաքանչիւր դաշնակցական մարդու համար: Այս պարտադրանքը հանրագումարն է կազմակերպական երկար փորձառութեան:

Բայց գոյութիւն ունի իրավիճակ մը, որ իրականութիւն ըլլալէ չի դադրիր հայրենի հողին վրայ: Այս իրավիճակը հեղձուցիչ է Դաշնակցութեան խօսքի ընկալման եւ արգելակիչ է դաշնակցական գործի կիրարկման համար: Մօտ երեք տասնամեակներէ ի վեր ու նաեւ այսօր հայրենիքն ու հայրենի ժողովուրդը գործ ունին սեփական տիրութիւնը պարտադրող իշխանական մշակոյթի մը հետ, որուն արմատները կ՛երթան մինչեւ համայնավարական մենատիրութեան օրերը:

Յոյսը այն էր, որ մայիսեան ժողովրդային յեղափոխութիւնը վերջ պիտի դնէր այս իրավիճակին: Սակայն այսօր փաստը այն է, որ իրավիճակը կրկին ինքզինք կը պարտադրէ:

Երեւանի քաղաքապետական արտահերթ ընտրութիւններուն քուէարկողներուն ութսուն տոկոսէն աւելի իրենց քուէները տուին օրուան վարչապետին հովանաւորած ցանկին: Տարի մը առաջ կայացած ընտրութիւններուն օրուան իշխանաւոր Հայաստանի Հանրապետական կուսակցութիւնը Երեւանի մէջ ստացաւ քուէներուն գրեթէ ութսուն տոկոսը: Երբ կը բաղդատենք երկու ընտրութեանց մասնակից քուէարկողներուն ցանկերը, կը նկատենք, որ նոյն քուէարկողները աւելի քան իննիսուն տոկոսով մասնակցած են երկու ընտրութիւններուն: Ըստ երեւոյթին, նոյն շարժիչ ուժերը այս անգամ քուէները ուղեւորեցին ի նպաստ նոր իշխանութեան:

Ոչ մէկ պատճառ կայ ակնկալելու, որ այս դեկտեմբերին կայանալիք խորհրդարանական արտահերթ ընտրութիւնները պիտի վնասազերծուին շարժիչ ուժերու ազդեցութենէն: Ընդհակառակը, այս ուժերը ողջ եւ առողջ են իրենց թաղապետներով եւ գիւղապետներով: Անոնց համար առաջնահերթութիւն չեն ժողովուրդը եւ յեղափոխութեան սկզբունքները, այլ` միայն ու միայն իրենց սեփական առանձնաշնորհումները եւ սեփական շահերը:

Հետեւաբար այսօր իշխանութեան ղեկի տիրոջ համար նոյն օլիկարխը դարձած է գործակից, անցեալի թալանողը վերածուած է բարերարի, գողապետներու շրջապատի մարդիկը կը յայտնուին իբրեւ խորհրդարանի վարկանշային ու համամասնական ցուցակներու թեկնածուներ, մինչեւ իսկ կը նշանակուին մարզպետներ…

Չմոռնանք, հակառակ մայիսին կատարուած խոստումներուն` ցարդ ոչ մէկ օլիկարխ կամ թալանչի դատական ընթացակարգի ենթարկուած է: Տակաւին չենք ուզեր անդրադառնալ տնտեսական եւ ընկերային բարեկարգումներու կամ կառավարական այլ աշխատանքներու աղաղակող բացակայութեան մասին:

Ուրեմն, ո՞ւր է իրական յեղափոխութիւնը: Ինչո՞ւ չի գար:

Նոր իշխանաւորներուն այլազան գոյնի պաշտպանները այսօր կ՛ուզեն համոզել ժողովուրդը, որ պէտք է գործակցիլ անոնց հետ, որոնց դէմ ու անոնց ներկայացուցած համակարգին դէմ էր յեղափոխութիւնը, որպէսզի կարելի ըլլայ «ներսէն» կատարել անհրաժեշտ փոփոխութիւնները:

Սակայն նոյն մարդիկը տարիներ շարունակ «ներսէն» բարեփոխելու Դաշնակցութեան ճիգերը դաւաճանութեան որակումին կ՛արժանացնէին:

Այս մարդոց համար անցեալին եղածը դաւաճանութիւն էր, սակայն այսօրուան գործակցութիւնը պետականութեան կառուցման անհրաժեշտութիւն է:

Այս պայմաններու տակ Դաշնակցութեան խօսքին ու գործին հանդէպ յերիւրածին վճիռ արձակելը պարզապէս կեղծաւորութեան համազօր է:

Լոս Անճելըս

ՄԻՔԱՅԷԼ ՀԱՋԵԱՆ
Քաղաքական վերլուծաբան

«Մենք մեծ ընտանիք ենք` բաղկացած 300 միլիոն մարդուց, Ատրիականից մինչեւ չինական Մեծ պարիսպ»: Այսպէս յայտարարել է  Թուրքիայի նախագահ Ռեճեփ Թայիփ Էրտողանը: Յայտարարել է վերջերս` հոկտեմբերի երկրորդ կէսին, Մոլտովա կատարած երկօրեայ այցի ժամանակ, աւելի որոշակի` այցի երկրորդ օրը, հոկտեմբերի 18-ին, Կակաուզիայում, որը, ինչպէս յայտնի է, ինքնավար վարչական միաւոր է Մոլտովայի Հանրապետութեան կազմում: Այդ երկրամասը եւս Թուրքիայում դիտարկւում է որպէս թուրքական մեծ աշխարհի մաս: Թէկուզ տարածաշրջանի թուրք բնակիչները կակաուզները, դաւանանքով մահմետականներ եւ դասական իմաստով թուրքական աշխարհի ներկայացուցիչներ չեն: Կակաուզներն աշխարհում միակ թուրքական հանրութիւնն են, որոնք ուղղափառութիւն են դաւանում, այսինքն` քրիստոնեաներ են: Սակայն Թուրքիայի խոշորածաւալ ներդրումները, ինչ խօսք, երկուստեք թոյլ են տալիս աչքաթող անել նման, այսպէս ասած,  «մանրուքը»: Թուրքական փողերով Կակաուզիայում կառուցուել են բազմաթիւ շինութիւններ, այդ թուում` մշակոյթի տուն, զբօսայգի, ախտորոշման կեդրոն եւ այլն: Զարմանալի չէ, որ  ինքնավարութեան մայրաքաղաք Քոմրաթում թուրք բարձրաստիճան հիւրին ընդունել են ամենաբարձր կարգով, եւ ի պատիւ Էրտողանի` նրա այցի օրը ոչ աշխատանքային է յայտարարուել Կակաուզիայի տարածքի բոլոր պետական ու պիւտճէական հիմնարկների համար:

Բայց մի կողմ թողնենք այցի մանրամասները: Կակաուզիան, ի վերջոյ, թուրքական աշխարհի եւրոպական հատուածում ծուարած մի աննշան անկիւն է ընդամէնը, մինչդեռ, ըստ Թուրքիայի նախագահի տեսլականի, այդ աշխարհը եւրասիական տարածքում սահմանանշւում է շատ ու շատ հեռուներում: Արեւմուտքում դա Ատրիական ծովն է` Օսմանեան կայսրութեան նախկին պալքանեան տիրոյթներով,  արեւելքում` Չինական մեծ պարիսպը, որի մերձակայքից հին ու միջին դարերում չեն դադարել մերօրեայ թուրքերի խաշնարած նախնեաց` սելճուկ-թուրքերի աւերիչ, զաւթողական արշաւանքները դէպի արեւմուտք, ընդհուպ մինչեւ Ատրիական ծովի ափերը` ուղեկցուելով այդ տարածքների բնիկ ազգութիւնների ու ժողովուրդների, այդ թուում` հայ ժողովրդի  զանգուածային կոտորածներով, բռնի հաւատափոխութեամբ, առ այսօր շարունակուող բազմադարեայ քաղաքակրթութեան ոչնչացմամբ, նիւթական ու ոչ նիւթական արժէքների կողոպուտով, այդ թուում` պատմական ժառանգութեան իւրացմամբ: Երեւի թէ պատմութեան մերօրեայ ծաղրանք կարելի է համարել. նոյն այդ բարբարոս ցեղերի մերօրեայ ժառանգը` Թուրքիայի նախագահը, հանդէս գալով Կակաուզիայի ինքնավարութեան մայրաքաղաքում, խոր զայրոյթի զգացումով է բարձրաձայնել, թէ այլ մշակոյթների ներկայացուցիչների նկատմամբ անբարեացակամ վերաբերմունքը մի երեւոյթ է, որը ժանտախտի պէս տարածւում է ամբողջ աշխարհում: Եւ դա ասում է մի երկրի քաղաքական առաջնորդ, որի նախնիք պետականօրէն բացարձակապէս բնաջնջման քաղաքականութիւն են իրականացրել թէ Օսմանեան կայսրութեան եւ թէ հանրապետական Թուրքիայի այլադաւան բնիկ ժողովուրդների` հայերի, յոյների, ասորիների եւ այլ ազգութիւնների նկատմամբ, իրագործել մարդկութեան պատմութեան մէջ ամենախոշոր ոճիրը` Հայոց  ցեղասպանութիւնը, մարդկութեան դէմ ուղղուած նոյն այդ ոճիրին համարժէք ասորիների, պոնտացի յոյների զանգուածային կոտորածները, իսկ ինքը` Էրտողանը եւ իր գլխաւորած վարչախումբը, ինչպէս որ Թուրքիայի նախորդ վարչախմբերը, քաջատեղեակ լինելով հեռու ու մօտ պատմական անցեալի այդ արիւնալի իրադարձութիւններին, յամառօրէն փորձում են ժխտել անժխտելին, բազմիցս փաստարկուած, բացայայտ  պատմական ճշմարտութիւնը:

Այնուամենայնիւ, հետաքրքիր է իմանալ. իսկ ինչո՞ւ Էրտողանի տեսլականով թուրքական աշխարհի արեւելեան սահմանագիծը  յատկապէս չինական պարիսպն է, այլ ոչ, ասենք, Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետութեան պետական սահմանը: Չին ժողովրդի պատմութիւնից յայտնի է, որ Մեծ պարիսպը կամ պատնէշը կառուցուել է երկու հազարամեակի ընթացքում` Հիւսիսային Չինաստանից մինչեւ հարաւային Մոնկոլիա: Այն ներկայումս գտնւում է Չինաստանի տարածքի համեմատաբար խորքում եւ վաղուց ի վեր որպէս այդ երկրի պետական սահման չի ծառայում: Պարսպի ամենախոշոր եւ լաւագոյնս պահպանուած հատուածը, որն ունի մօտաւորապէս 8850 քմ երկարութիւն, 1987 թուականից, ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի որոշմամբ, ճանաչուած է Համաշխարհային ժառանգութեան շինութիւն` դէպի իրեն գրաւելով միլիոնաւոր զբօսաշրջիկների աշխարհի բոլոր ծայրերից: Բայց, արդեօք, հէնց այդ հեռանկարային նպատակո՞վ են չինական իշխանութիւնները  խոր միջնադարում կառուցել Մեծ պարիսպը` որպէս մերօրեայ զբօսաշրջիկների համար ոչ պակաս տեսարժան վայր, քան` աշխարհի այլ հրաշալիքներ, օրինակ, Եգիպտոսի բուրգերը եւ կամ Փարիզի Էյֆելեան աշտարակը:

Ո՛չ, ի հարկէ: Պատմութիւնն այլ բան է ասում: Պատմութիւնը յուշում է, որ Մեծ պարիսպը վեր է յառնուել հին Չինաստանի սահմանում` որպէս պաշտպանական կառոյց: Իսկ չինական պետութիւնը, իրօք, պաշտպանուելու լուրջ խնդիր ունէր: Այո՛, թուրքական քոչուոր ցեղերից պաշտպանուելու խնդիր, ցեղեր, որոնց հրոսակախմբերն անընդհատ աւերիչ եւ արիւնահեղ ասպատակութիւններ էին կատարում չինական պետութեան տարածքներում: Փաստօրէն, Մեծ պարսպի կառուցմամբ, չինական պետութիւնը  յուսալիօրէն սահմանազատուեց թուրքական աշխարհից:  Բայց ահա ներկայումս այն անցնում է Չինաստանի պետական սահմանից բաւական հեռաւորութեամբ: Իսկ սահմանի եւ պարսպի միջակայքում են մնացել Ներքին Մոնկոլիան եւ Սինցզեան-Ույղուրական ինքնավար շրջանը, տարածքներ, որոնք պայմանականօրէն կրելով  Արեւելեան Թուրքեստան աշխարհագրական անունը, Չինաստանի կազմի մէջ են մտել 18-րդ դարում: Ի դէպ, Սինցզեան բառը չինարէնից  թարգմանաբար հէնց «նոր սահման» էլ նշանակում է: Այնպէս որ, կարծում եմ` պարզ է դառնում, թէ ինչո՛ւ Էրտողանը Քոմրաթի իր ելոյթում թուրքական աշխարհի արեւելեան սահման է հռչակել յատկապէս չինական Մեծ պարիսպը, այլ ոչ` Չինաստանի պետական սահմանը: Այսինքն` այն պարագայում, երբ պաշտօնական Փեքինը, նեղուելով երկրի աւելի քան մէկուկէս միլիառ բնակչութեանը տեղաւորելու խնդրից, հայեացքը յառել է հիւսիսային եւ հիւսիսարեւելեան հարեւանների` Մոնկոլիայի, Ռուսաստանի, անգամ Հարաւային Քորէայի, նաեւ միջինասիական հանրապետութիւնների  տարածքներին, պարզւում է, որ պաշտօնական Անգարան նոյն կերպ նկրտումներ ունի չինական հողերի նկատմամբ` որպէս թուրքական աշխարհի կամ ապագայ Մեծն Թուրանի արեւելեան տարածքի:

Ասենք` Թուրքիայի ներկայիս առաջնորդն իր երկրում առաջինը չէ այդ սին պատրանքներում: Անցած դարասկզբին Օսմանեան կայսրութեան փլուզումից յետոյ հռչակուած հանրապետական Թուրքիայի անխտիր բոլոր վարչախմբերն էլ այս կամ այն չափով փայփայել են թուրքական աշխարհի հիմքով Մեծն Թուրանի ստեղծման երազանքը: Այն փաստօրէն դարձել է Թուրքիայի արտաքին քաղաքականութեան առանցքային բաղադրիչներից մէկը` իրագործուելով թուրքական աշխարհի հետ իբր թէ սոսկ տնտեսական ու մշակութային համագործակցութեան քօղածածկոյթի ներքոյ: Մինչդեռ գաղտնիք չէ, որ թուրքախօս ժողովուրդներին, այսպէս ասած,  ընդհանուր «մեծ հայրենիքի» մէջ ընդգրկման գաղափարը տեղաւորւում է թուրքական պետութեան գաղափարախօսական-քաղաքական ուղղութիւններից մէկի` փանթուրքիզմի մէջ, որը, սակայն, այդպէս էլ չիրականացաւ եւ, դատելով աշխարհաքաղաքական զարգացումների տեսանելի հեռանկարից, կարծում եմ, դժուար թէ իրականանայ: Չնայած դրան, այնուամենայնիւ, ինչպէս նշում է «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամի հայագիտական կեդրոնի ղեկավար, քաղաքական վերլուծաբան Արեստակես Սիմաւորեանը, յատկապէս ներկայիս թուրքական քաղաքական եւ մտաւորական խաւի որոշ շրջանակներ շարունակում են մտածել թուրքական միասնականութեան կատարեալ մոտելի ստեղծման շուրջ, ինչը նոր լիցք է ստացել առանձնապէս վերջին տարիներին: Քաղաքագէտի հաւաստմամբ, առանձնապէս ԽՍՀՄ փլուզումից յետոյ թուրքախօս շրջանների հետ սկսեցին կապեր հաստատել փանթուրքական եւ իսլամական կողմնորոշում ունեցող առանձին անհատներ ու խմբեր, իսկ 1991թ. օգոստոսից այդ ամէնը պաշտօնական բնոյթ ստացաւ:

Նորագոյն պատմութեան այդ ժամանակաշրջանում թուրքական միութիւն ստեղծելու գաղափարի նախաձեռնողն էր Թուրքիայի նախկին նախագահ Թուրկութ Օզալը: Ի տարբերութիւն քեմալական քաղաքականութեան, որը Թուրքիան տեսնում էր որպէս աշխարհիկ եւրոպական պետութիւն` մեկուսացնելով այն մահմետական աշխարհից, Օզալի քաղաքականութիւնը ենթադրում էր աշխուժ յարաբերութիւններ թուրքական եւ կամ արաբական բռնի պարտադրմամբ մահմետական դաւանանք ընդունած ազգերի  հետ Պալքաններում, Մերձաւոր Արեւելքում եւ Կովկասում, այսինքն` ժամանակին Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ գտնուած տարածքներում: Ի հարկէ, այդ գաղափարի իրագործման կարեւոր խթան էր ԽՍՀՄ-ի եւ Եուկոսլաւիայի փլուզումը, որից յետոյ  Թուրքիան արդէն կարող էր անմիջական յարաբերութիւններ հաստատել թուրքալեզու Ազրպէյճանի, Ղազախստանի, Ուզպեքստանի, Թուրքմենստանի, Խըրխըզստանի, Պոսնիայի, Քոսովոյի եւ Ալպանիայի հետ:

Օզալի կարծիքով, թուրքական  միութիւնը պէտք է հիմնուած լինի բոլոր կողմերի փոխադարձ շահերի վրայ: Իր նախագահութեան օրօք նա բազմիցս այցելեց Միջին Ասիա եւ Ազրպէյճան` այդ երկրների ղեկավարների հետ հարցի շուրջ ընդհանուր մօտեցումներ ձեւաւորելու նպատակով: Այս ընդհանուր պարունակում `Թուրքիայի համար խոշոր ձեռքբերում կարելի է համարել առաջին հերթին Թուրքախօս ժողովուրդների նախագահների գագաթնաժողովները, որոնք էլ դարձան Թուրքիայի արտաքին քաղաքականութեան մեխն այս ուղղութեամբ: Առհասարակ, թուրքախօս երկրների միջեւ ստեղծուած բազմաթիւ միութիւնները` Թուրքախօս ժողովուրդների կամ նախագահների գագաթնաժողովը, Թուրքական համաժողովը եւ Թիւրքսոյը, արդէն բաւարար հաստատութենական  նախադրեալ են դարձել այդ երկրների միջեւ երկկողմ ու բազմակողմ համագործակցութեան ամրապնդման եւ դրանց զարգացման համար:

Ընդ որում, թէեւ Թուրկութ Օզալն իր սկզբունքները երբեք չի բնութագրել որպէս «նոր օսմանականութիւն», ինչպիսին էր հետագայում` 2000-ականներին ձեւաւորուած քաղաքականութիւնը, որի գլխաւոր տեսաբան էր Թուրքիայի նախկին վարչապետ, իսկ մի կարճ ժամանակ` 2014-2016թթ., կառավարող Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան  առաջնորդ Ահմեթ Տաւութօղլուն, սակայն թուրքական ակադեմիական շրջանակները երկու դէպքում էլ օգտագործում են հէնց «նոր օսմանականութիւն» ձեւակերպումը: Այդուհանդերձ, Թուրկութ Օզալի «նոր օսմանական» գաղափարները վերջնական յաջողութեան չհասան, քանի որ դրանք Թուրքիայի համար այդ ժամանակահատուածում խիստ յեղափոխական էին եւ անհրաժեշտ քաղաքական աջակցութիւն չստացան: Ճիշդ է, զինուած ուժերի վերնախաւի դժգոհութիւնը չվերածուեց աւանդական դարձած յեղաշրջման, սակայն` միայն այն պատճառով, որ 1993թ. գարնանը Թուրկութ Օզալն անսպասելիօրէն մահացաւ:

Թուում էր, թէ երկրի նախագահի պաշտօնում քեմալական գաղափարախօսութեան կողմնակից Սուլէյման Տեմիրելի ընտրուելը փակեց թուրք քաղաքական մտքի «նոր օսմանականութեան» շրջանը, սակայն աշխարհաքաղաքական նոր իրողութիւնները թելադրում էին արտաքին քաղաքականութեան ուղեգծի առանցքում պահպանել Օզալի հռչակած «թուրքական աշխարհի» ձեւաւորման նպատակը: Տակաւին վարչապետութեան օրօք նորանկախ թուրքալեզու հանրապետութիւններ իր այցի ընթացքում Տեմիրելը յայտարարել էր, որ նոր թուրքական աշխարհ եւ նոր քարտէս է ձեւաւորւում, հինգ նոր դրօշներ իրենց կիսալուսիններով աւելացել են Թուրքիայի դրօշի կողքին եւ մեծ թուրքական աշխարհը տարածուելու է Ատրիականից մինչեւ Չինական ծով: Այլ կերպ ասած` Թուրքիան փորձում էր վերադառնալ ու վերադարձնել հարիւր տարի առաջ կորցրածը:

Անկասկած, թուրքական աշխարհի հետ յարաբերութիւններում Թուրքիայի ամենաաշխուժ գործընկերն է համարւում Ազրպէյճանը, որը, ի դէպ, ինչպէս եւ Թուրքիան, արտաքին մարտահրաւէր ներկայացնող խնդիրները փորձում է միջնորդաւորուած կերպով արտայայտել համաթուրքական տարբեր կազմակերպութիւնների հաւաքների միջոցով: «Թուրքական աշխարհը մեծ աշխարհ է: Մենք պէտք է այնպէս անենք, որ թուրքական աշխարհն է՛լ աւելի համախմբուի: Դրա բոլոր հնարաւորութիւնները կան: Առաջին հերթին կայ  ուժեղ քաղաքական կամք», յայտարարել է նախագահ Իլհամ Ալիեւը` ելոյթ ունենալով Ղազախստանի մայրաքաղաք Ասթանայում 2011թ. հոկտեմբերի 21-ին կայացած թուրքալեզու պետութիւնների համագործակցութեան խորհրդի առաջին գագաթնաժողովում: Ուշագրաւ է, որ թուրքական համերաշխութեան այդ նոր կառոյցի ստեղծման որոշումը կայացուել էր դրանից երկու տարի առաջ` թուրքալեզու պետութիւնների ղեկավարների 9-րդ գագաթնաժողովում, որ կայացել էր Նախիջեւանում: Թէ ինչո՛ւ յատկապէս այդ տարածքում, որը Կարսի եւ Մոսկուայի 1921 թուականի պայմանագրերով ապօրինաբար յանձնուել էր Խորհրդային Ազրպէյճանի խնամակալութեանը` դժուար չէ կռահել. Նախիջեւանը պէտք էր դառնար այն կամուրջներից մէկը, որի միջով, ըստ Թուրքիայի քեմալական եւ Ազրպէյճանի մէկէն համայնավարական կարմիր հագած նախկին մուսաւաթական իշխանութիւնների հեռագնայ ծրագրով, ոչ հեռու ապագայում պէտք էր անցնէր մէկ միասնական պետութեան մէջ թուրքական աշխարհի միաւորման ուղին:  Յայտնի է, որ Հայաստանի, Արցախի, Ջաւախքի եւ հայկական սփիւռքի դէմ տարուող քաղաքականութեան մէջ այս երկու երկրների` Թուրքիայի եւ Ազրպէյճանի համագործակցութիւնն ամենասերտն է, որոնց միաւորում են Հայաստանի հետ ունեցած խնդիրները:

Այս տողատակում յատկանշական է նաեւ Ղազախստանի նախագահ Նուրսուլթան Նազարպայեւի յայտարարութիւնը, որ նա կատարել է չորս տարի առաջ` 2014 թուականի սեպտեմբերին, արձագանգելով  Ռուսաստանի նախագահ Վլատիմիր Փութինի դրանից օրեր առաջ կատարած այն յայտարարութեանը, թէ` «Նուրսուլթան Նազարպայեւը իւրօրինակ մարդ է. նա կարողացաւ ստեղծել զարգացող մեծ պետութիւն մի տարածքում, որտեղ երբեւէ պետութիւն չի եղել»: «Բոլոր թուրքերի հայրենիքը Ղազախստանն է, այստեղից են ծնունդ առել մեր նախնիները, իսկ Ռուսաստանը մեզ համար միշտ եղել է գաղութարար երկիր», խոր վրդովմունքով հակադարձել է Նազարպայեւը` յաւելելով.  «150 տարուայ ռուսական լծի տակ ղազախները քիչ մնաց կորցնէին իրենց ազգային մշակոյթը, լեզուն, կրօնը, մինչդեռ դարեր առաջ մեր տարածքից հեռացած թուրքերն իրենց հետ տարան ոչ միայն աւանդոյթները, այլեւ` ընդհանուր անունը»: Ապա վկայակոչելով հանրապետական Թուրքիայի հիմնադիր առաջնորդին` նա շարունակել է. «Աթաթուրքը ժամանակին ասել է, որ կը գայ ժամանակ, երբ բոլոր թուրքերը կը միաւորուեն: Այսօր այդ ժամանակն է: Ալթայից մինչեւ միջերկրական ծով 200 միլիոն թուրք է ապրում, միանալով` մենք կը դառնանք շատ մեծ ուժ` ընդդէմ տարածաշրջանի գերտէրութիւնների»:

Ինչպէս յայտնի է, Թուրքախօս ժողովուրդների նախագահների գագաթնաժողովները մէկ, երբեմն երկու տարուայ ընդմիջումներով կազմակերպուեցին մինչեւ 2001թ.: Սկսած 2002 թուականից, երբ իշխանութեան եկաւ Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութիւնը, գագաթնաժողովները մինչեւ 2006 թուականը դադարեցին: Փորձագէտների կարծիքով, դա կապուած էր որոշակի գործօնների հետ: Նախ` Թուրքիան այդ ժամանակաշրջանում ուշադրութեան կեդրոնում էր պահում իրաքեան խնդիրը, երկրորդ, թէեւ` ոչ պաշտօնապէս, այդուհանդերձ, արտաքին եւ ներքին քաղաքականութեան հարցում Թուրքիան նախապատուութիւնը տուեց «նոր օսմանականութեանը» մերձաւորարեւելեան-պալքանեան ուղղութեանը, որի պարագայում թուրքական ուղղութիւնը մղուեց երկրորդ գիծ: Միեւնոյն ժամանակ նման փոփոխութիւնը կապուած է Եւրոմիութեանն անդամ դառնալու Թուրքիայի արտաքին քաղաքականութեան անյաջող փորձի հետ: Փաստօրէն, Էրտողանն ու իր կուսակցութիւնը, ունենալով իսլամական կողմնորոշում, ետնաբեմ մղեցին թուրքական աշխարհի հետ ուղիղ քաղաքականութիւն վարելու նախկին գործունէութիւնը: Միեւնոյն ժամանակ Թուրքիայում խորացաւ նաեւ ազգայնական եւ իսլամական կողմնորոշում ունեցող ուժերի առճակատումը, ինչը, մասնաւորապէս, արտայայտուեց ազգայնական եւ քեմալական կողմնորոշման զինուորականութեան եւ գերազգայնական «Էրկենեքոն» կազմակերպութեան անդամների ձերբակալութիւններով:

Հակառակ այն իրողութեանը, որ «թուրքական ճակատը» 2007 թուականից ի վեր սկսել է նորից աշխուժանալ, այնուամենայնիւ, համաթուրքական առկայ կառոյցների գործունէութիւնն արդէն ձեւական բնոյթ է կրում: Անգարան կարծես թէ ըմբռնում է, որ Մեծն Թուրան ստեղծելու հնարաւորութիւնները գաղափարական տեսանկիւնից սնանկ են, քանի որ, ազգային տնտեսութեան զարգացման, սեփական քաղաքական դիրքորոշման հետ մէկտեղ, թոյլ է տուել այդ երկրներին` վերագնահատել իրենց տեղը տարածաշրջանային եւ միջազգային քաղաքականութեան համակարգում: Այս ընդհանուր պարունակում, կարծում եմ, մանկամիտ ու պատրանքային է հնչում ազրպէյճանական քաղաքական մտքի հորթային հրճուանքը թուրքական աշխարհի մեծութեան ու վիթխարի ներուժի մասին Թուրքիայի նախագահի կակաուզեան ճամարտակութեան կապակցութեամբ: Այսպիսի իրավիճակում, ոգեւորուած բացագանչում են Պաքուի երազահան վերլուծաբանները, պէտք չէ բացառել, որ շատ շուտով Սինցզեանը «հին սահմանից» կը վերածուի նոր սահմանի, իսկ ահա յաջորդ նոր սահմանը կ՛անցնի հէնց պատմական եզրագծով: Ասել է թէ` չինական Մեծ պարսպով: Երեւի թէ նման պարագաներում են մեր հներն ասել. «Ծիտը երազում կորեկ տեսաւ»:

Արցախ
Յատուկ «Ազդակ»-ի համար

ԵՂԲ. ՆՇԱՆ ՀԱՆՆԷՇԵԱՆ

Աւանդութեան համաձայն, այս տարի եւս Ս. Միքայէլ ընծայարանին մէջ նշուեցաւ կրթօճախին անուանակոչութիւնը` նուիրուած դպրատան գլխաւոր բարերար Միքայէլ աղա Յովհան Բաբումեանի մահուան 225-ամեակին:

Շաբաթ, 10 նոյեմբեր 2018-ի կէսօրուան 12:00-ին, մայրավանքի Փոխեալ Կուսին մայր եկեղեցւոյ մէջ սուրբ եւ անմահ պատարագ մատուցուեցաւ` նախագահութեամբ Գրիգոր Պետրոս Ի. կաթողիկոս պատրիարք Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկէ հայոցի: Պատարագը մատուցեց Զմմառու վանքի փոխմեծաւոր եւ արտաքին մատակարար Անտոն վրդ. Նորատունկեանը:

Հոգեպարար արարողութենէն ետք ներկաները ուղղուեցան դպրեվանքի սեղանատունը, ուր Ս. Միքայէլ ընծայարանի եւ երանելի Իգնատիոս Մալոյեան դպրեվանքի քայլերգներուն ունկնդրութեամբ ընթացք առաւ օրուան տօնակատարութիւնը, որուն յաջորդեցին սուրբ պատարագէն հատուածներ` կատարողութեամբ դպրեվանքի սաներուն եւ կիսասարկաւագներուն:

Բացման խօսքով հանդէս եկաւ տիրացու Կարօ Գլընճեանը, որ ողջունելէ ետք ներկաները, հակիրճ ձեւով ներկայացուց 18-րդ դարուն դպրեվանքի ծաղկման համար ներդրում կատարած բարերարին ծաւալած գործունէութիւնը:

Ֆրանսերէնով ողջոյնի խօսքը արտասանեց եղբ. Յովիկ Գոյունեանը, որ դարձեալ ներկայացուց բարերարին կատարած բարեգործութիւնը` ի փառս դպրեվանքի բարգաւաճման եւ վերելքին:

Միսաք Մեծարենցի «Տո՛ւր ինծի, Տէ՛ր» ոտանաւորը ասմունքեց տիրացու Պետրոս Մարաշլի Հատտատը:

Զմմառու վարչութեան անունով ֆրանսերէնով խօսք առաւ փոխմեծաւոր Անտոն վրդ. Նորատունկեանը, որ ողջունեց ներկաները եւ արժեւորեց դպրեվանքին մէջ կատարուած աշխատանքները` կոչումներու հոգեւոր եւ մտաւոր մարզերու զարգացման ուղղութեամբ եւ նորանոր յաջողութիւններ մաղթելով` եզրափակեց իր խօսքը:

Այնուհետեւ Զմմառեան միաբանութեան Ս. Միքայէլ ընծայարանի եւ երանելի Իգնատիոս Մալոյեան դպրեվանքի տեսուչ Գրիգոր վրդ. Պատիշահը հայերէնով տեսչութեան խօսքը արտասանեց: Ան տխրութեամբ արտայայտուեցաւ կոչումներու սակաւութեան եւ ելքեր որոնելու մասին ծաւալեց իր խօսքը, ապա թախանձագին դիմեց Տիրոջ` կոչումներ հայթայթելու համար: Ետքը հրաւիրեց հոգեւոր տէրը, որ նախ դպրեվանքին դիմագիծը հանդիսացող «Կանչ հրեշտակապետին» տարեգիրքին 19-րդ համարի լոյս ընծայման գինեձօնը կատարէ եւ ապա իր հայրապետական պատգամը տայ: Հոգեւոր տէրը, փոխմեծաւորը, տեսուչ հայր սուրբը եւ փոխտեսուչ Տիգրան վրդ. Ֆիլիպպոսեանը կատարեցին դպրեվանքի տարեգիրքին գինեձօնը: Պապական նուիրակ Ժոզեֆ Սփիթերի շնորհաւորեց դպրեվանքին անուանակոչութիւնը` մաղթելով, որ բազմանայ կոչումներուն թիւը, շեշտելով, որ դպրեվանքը կը հանդիսանայ իւրաքանչիւր թեմի սիրտը, ապա հրեշտակապետներու անունները կրող հոգեւորականները շնորհաւորելով` եզրափակեց խօսքը: Հոգեւոր տէրը իր հայրական պատգամին մէջ բարձր գնահատեց բարերար Միքայէլ Աղա Յովհան Բաբումեանի աստուածահաճոյ եւ ազգանուէր ծառայութիւնը` դպրեվանքի համար մնայուն եկամուտ մը ապահովելու առումով, ապա ցաւով անդրադարձաւ կոչումներու տագնապի հարցին եւ յորդորեց համայնքի վարդապետները, որ այդ ուղղութեամբ լաւ աշխատանք տանին, որովհետեւ կոչումները համայնքին բաբախող սիրտն են. «Աղօթենք հունձքի Տիրոջ, որ բազմացնէ մշակները, որպէսզի կանգուն մնայ Հայ եկեղեցին եւ Զմմառեան միաբանութիւնը, ինչպէս նաեւ` հայ կաթողիկէ նուիրապետութիւնը», ըսաւ հոգեւոր հայրը:

Տօնակատարութիւնը իր լրումին հասաւ օրուան կարկանդակի հատումով: Ներկաները  ստացան տարեգիրքէն օրինակ մը: Հոգեւոր տիրոջ Տէրունական աղօթքով վերջ գտաւ տօնակատարութիւնը:

ԳԷՈՐԳ ՄԱՆՈՅԵԱՆ

Մեքսիքա հասած գաղթականներէն մաս մը

Միացեալ Նահանգներու տարածքին անհաշիւ դարձած զանգուածային սպանութիւններուն թիւը մէկով աւելցաւ 7 նոյեմբերի երեկոյեան, Հարաւային Քալիֆորնիոյ մէջ տեղի ունեցած յարձակումով, սակայն աւելի ցաւալին այն է, որ այդ եւս բաւարար չէ եղած երկրին իշխանութիւնները մղելու, որ առաւել լրջութեամբ մօտենան զէնքերու սանձարձակ առուծախը զսպելու կամ նման ոճիրներու տուն տուող հոգեկան կամ մտային խանգարումները դարմանելու ջանքերուն:

Արդարեւ, չափուած-ձեւուած եւ արդէն իսկ անարժէք դարձած իր ցաւակցականէն ետք, նախագահ Տանըլտ Թրամփ արդէն մոռցած է հարցը եւ վերադարձած է իր երեւակայածին «տագնապ»-ներուն` փորձելով ամերիկացիները համոզել, որ երկրին բոլոր հարցերը ներածուած են:

Առ այդ, 9 նոյեմբերին ան դարձեալ միջնադարեան ոճով հրամանագիր մը արձակեց` պնդելով, որ «ազգային ապահովութեան սպառնացող արտակարգ» վտանգներուն պատճառով յառաջիկայ երեք ամիսներուն (երկարաձգուելու հաւանականութեամբ) երկրին սահմանները ապօրինի կերպով հատած գաղթականներուն ապաստանեալի իրաւունք պիտի չտրամադրէ: Մինչ դատարանները յառաջիկայ շաբաթներուն պիտի քննեն այս հրամանագիրին օրինականութիւնը, պէտք է նշել, որ ան այս քայլը կ՛առնէ այն ժամանակամիջոցին, երբ Միացեալ Նահանգներէն շատ աւելի աղքատ պետութիւններ աշխարհի տարածքին կը հիւրընկալեն միլիոնաւոր կարիքաւոր գաղթականներ, որոնք տեղահան եղած են յաճախ նոյնինքն Միացեալ Նահանգներու իշխանութեանց ուղղակի կամ անուղղակի քայլերուն պատճառով:

Մէկ կողմէ, Հրացանի ազգային ընկերակցութեան ճնշումներուն տեղի տալով, իսկ միւս կողմէ` իբրեւ ոչ ոքի առջեւ տեղի տուող գործարար-նախագահը նոյնիսկ չի յանդգնիր նուազագոյն սեղմումներ առաջարկելու հրազէնի առուծախին դէմ եւ ամէն առիթով կը փորձէ լուսարձակները շեղել դէպի երկրին հարաւային սահմանները, ուր «ներխուժող» քանի մը հազար գաղթականները, որոնք տակաւին հարիւրաւոր մղոններ հեռու կը գտնուին սահմանագիծէն, իր կողմէ կը ներկայացուին իբրեւ մարդասպաններ, բռնաբարողներ եւ ահաբեկիչներ:

Վերջապէս, պէտք է գիտակցիլ, որ Թաուզընտ Օքսի մէջ 12 հոգի սպաննած, ապա անձնասպան եղած  ամերիկացի նախկին զինուորը ոչ մէկ սահման հատած էր Միացեալ Նահանգներ գալու համար, այլ անզսպելի դարձած եւ «սպաննող գործիք»-ի մը վերածուած էր ամերիկեան զինեալ ուժերուն կողմէ:

Ա. Ա.

Միացեալ Նահանգներու նախագահի ազգային հարցերով խորհրդական Ճոն Պոլթընի հարաւկովկասեան շրջապտոյտէն ետք, Արցախի տագնապին վերաբերեալ կեցուածքներու, ակնկալութիւններու եւ նախատեսութիւններու սակարանը դարձեալ բաւական ուշագրաւ աշխուժացում մը կ՛ապրի` ոչ անպայման բարենպաստ մթնոլորտի մը մէջ, որ ինքնին կը յուշէ Ազրպէյճանի ռազմաշունչ հռետորաբանութեան հիմքերուն հանգչած բոլորին ծանօթ տրամաբանութեան անժամանցելիութիւնը` Պաքուի իշխանութիւններուն համար:

Արցախի տագնապին լուծման վերաբերեալ Մատրիտեան սկզբունքներուն մերժումը` Ստեփանակերտի իշխանութիւններուն կողմէ, ինչ կը վերաբերի «Հող` խաղաղութեան դիմաց» առաջարկին, համահայկական ընդհանուր քաղաքականութեան մը ծիրին մէջ կը գտնուի եւ ճիշդ է, որ այդպէս ալ ընկալուի: Ասոր դիմաց` վերջին օրերուն ազրպէյճանական որոշ կեցուածքներ եւ խուսանաւումներ առաւել կ՛իմաստաւորեն Ստեփանակերտի քաղաքական ուղեգիծին ճշգրտութիւնը:

Նախ` Աղտամի շրջանէն կատարուած Ազրպէյճանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի յայտարարութիւնը վերյիշեցում մը եղաւ Պաքուի վարած քաղաքականութեան, որ այն պարագային, երբ հայկական կողմը խաղաղ բանակցութիւններու ճամբով «ազրպէյճանական տարածքներէն» չքաշէ իր ուժերը, ապա Ազրպէյճան պատրաստ է որեւէ տարբերակի: Այսինքն` պատերազմի: Աղտամի շրջանէն Ալիեւի այս յայտարարութենէն երկու օր առաջ Հայաստանի վարչապետի պաշտօնակատար Նիկոլ Փաշինեանը այցելեց սահմանագիծ` Արցախի տագնապին նկատմամբ Երեւանի իշխանութիւններուն որոշակի քաղաքականութեան մը իբրեւ գործնական արտայայտութիւն, որ` արցախցիներուն եւ Արցախի Հանրապետութեան ապահովութիւնն ու կայունութիւնը մնայուն ուշադրութեան առարկայ են Հայաստանի պետութեան համար: Եւ ասիկա` այնպիսի պահու մը, երբ յստակ է, որ Ազրպէյճանի նախագահը տակաւին չէ ըմբռնած, ինչպէս բնութագրեց Հայ դատի եւ քաղաքական հարցերու գրասենեակի պատասխանատու, ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ Կիրօ Մանոյեանը, որ Արցախի տագնապին նկատմամբ Հայաստանի նախկին եւ ներկայ իշխանութիւններուն կեցուածքներուն միջեւ շատ տարբերութիւն չկայ:

Յամենայն դէպս Ստեփանակերտի եւ Պաքուի կեցուածքներուն միջեւ յստակ տարբերութեան գործընթացին վրայ կատարուած լաւատեսական այն բոլոր յայտարարութիւնները ոչինչ կը նշանակեն, որովհետեւ խնդրին էութիւնը կը կայանայ այդ տարբերութեան շեշտադրմամբ` ապագայի զարգացումներուն կապուած մտահոգութիւններու եւ պատկերացումներու մէջ: Անոնց առաջինը Արցախի ժողովուրդին ինքնորոշման իրաւունքի խնդիրն է, որ հիմքն է տագնապին խաղաղ լուծման ուղիներու որոնման ճիգերուն: Որեւէ այլ հիմք չի կրնար տագնապին լուծման հոլովոյթը իր ճիշդ հունին մէջ դնել, հետեւաբար պիտի բախի համայն հայութեան մերժման: Երկրորդը կը վերաբերի Երեւան- Ստեփանակերտ-սփիւռք ամբողջական համակարգման, որ կրնայ ապահովել Արցախի տագնապին բարւոք լուծում մը գտնելու ճիգերուն արդիւնաւէտութիւնը, եթէ ազգային միասնականութիւնը չխարխլի:

Այս երկու ծիրերը չափազանց կարեւոր են, որպէսզի միջազգային միջնորդութիւնը հակակշիռի տակ պահուի, որովհետեւ գաղտնիք մը չէ, որ Արցախի տագնապին լուծման միտող փորձերը կ՛առաջնորդուին ոչ թէ արդար իրաւունքի ապահովման մօտեցումներով, այլ` տնտեսաքաղաքական հաշիւներով, ծրագրերով եւ շահերով, ուր նաեւ գաղտնիք մը չեն Ազրպէյճանի առաւելները:

Անկախ քաղաքականութենէն` նաեւ հաշուի պէտք է առնուի վերջերս Ազրպէյճանի իշխանութիւններուն կողմէ կիրարկուող «լաւ մարդ» երեւելու մարտավարութիւնը, որուն մէկ արտայայտութիւնն է «բոլոր գերիները բոլոր գերիներուն դիմաց» փոխանակելու Պաքուի իշխանութիւններուն քարոզչութիւնը, որ ուրիշ բան չէ, եթէ ոչ` միջազգային միջնորդներուն եւ ընտանիքին աչքին փոշի ցանելու փորձ մը, որ` Ազրպէյճան պատրաստ է փոխանակման, բայց գնդակը հայկական կողմի դաշտին մէջ կը գտնուի:

Հոս պէտք է արձանագրել կարեւոր կէտ մը, որ կը վերաբերի Հայաստան-Արցախ միացեալ ուղեգիծին: Թէ՛ Երեւան եւ թէ՛ Ստեփանակերտ յստակացուցին, որ ոչ մէկ պարագայի պատերազմական ոճիրներ գործած ոճրագործը կարելի է համեմատութեան մէջ դնել սովորական քաղաքացիի հետ` անոնց միջեւ փոխանակում մը առաջարկելով: Հայկական կողմին մօտ գտնուող երեք ազրպէյճանցիները` Շահպազ Կուլիեւը, Տիլհամ Ասկերովը եւ էլնուր Հիւսէյնզատէն, հետախուզական նպատակներով սահմանը հատած, ոճիրներ գործած, լրտեսութիւն կատարած զինուորներ են: Երեքին յանցանքները ապացուցուած են: Իսկ երեք հայորդիները` Արսէն Բաղդասարեանը, Կարէն Ղազարեանը եւ Զաւէն Կարապետեանը կը գտնուին թափանցման եւ պատերազմական յանցագործութիւններ կատարելու ազրպէյճանական մեղադրանքներու տակ, որոնք կտրականապէս կը հերքուին Երեւանի եւ Ստեփանակերտի կողմէ:

Նման բաւական բարդ կացութեան մը մէջ առաւել զգօնութեան եւ խոհեմութեան կարիքը կայ, ուրեմն, մանաւանդ անոնց համար, որոնք խաղաղասիրական կեղծ օրակարգի մը խաբկանքը ապրելով` կը փորձեն ներկայացնել Ազրպէյճանը իբրեւ խաղաղութեան կողմնակից մը: Ասիկա ունի իր անկանխատեսելի ծանր հետեւանքները, որոնք ի յայտ գալէ առաջ իսկ պէտք է վնասազերծուին:

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

Երրագրութիւն.- «Ամփիր Սոֆիլ» սրահին մէջ  գերմանական շարժապատկերի շաբաթը (1) փակուեցաւ գերմանաբնակ թուրք բեմադրիչ Ֆաթիհ Աքընի «Հանդիպակաց ափէն» ժապաւէնով («Աուֆ տեր անտերէն զայթէ», 2007, 122 վ): Շուրջ երկու հարիւր ներկաները մեծ մասամբ օտարներ էին: Աքըն բեմադրիչն է Եղեռնը պատկերող «Սպին» ժապաւէնին («Քեսիք», «The Cut», 2014, 138 վ), որ նոյնպէս ցուցադրուած էր գերմանական ժապաւէններու ծրագրի մը մէջ, 2015-ի սեպտեմբերին: Այո՛, հարիւրամեակի տարին: Այդ ժապաւէնին անդրադարձած եմ (2, 3): Տարօրինակ կրնայ թուիլ, որ այս տարուան համար ընտրուած ժապաւէնը արդէն իսկ «հասուն»` 11 տարեկան է: Ընտրութեան պատճառը հաւանաբար այն է, որ «Հանդիպակաց ափէն»-ը մաս կը կազմէ երրագրութեան մը, որուն այլ բաղկացուցիչներն են վերը յիշուած «Սպին» եւ «Ընդդէմ պատին» («Տուվարա քարշը», «Head On»  2004, 121 վ.), որ ցուցադրուած էր 2012-ի մարտին, Պէյրութի թրքական դեսպանատան կազմակերպած շարժապատկերի ծրագրի մը ընթացքին: Վերջինը ուղղակի չէր առնչուեր հայկական հարցերու: Ժապաւէնին ընդգրկումը ցոյց կու տար սակայն, որ այդ օրուան թրքական պետութիւնը Աքընը ընդդիմադիր չէր համարեր: Պետութիւնը չէ փոխած այդ դիրքորոշումը «Սպին» ժապաւէնէն ետք, հակառակ անոր որ «Սպին»-ի առաջին քառասուն վայրկեանները ցոյց կու տային ահաւոր տեսարաններ, որովհետեւ` «այդտեղ ցոյց տրուած դէպքերը համակարգուած եւ զանգուածային բնոյթ չունէին» (4): Թրքական պետութեան կեցուածքը ի սկզբանէ եղած է այն, որ ահաւոր ոճիրներ պատահած են… երկկողմանի:

Բեմադրիչը.- Իր անմեղ տեսքով, ապա քաղաքական կեցուածքով, եւրոպական պատրաստութեամբ, ցաւոտ նիւթեր ձեռք առնելու համարձակութեամբ եւ ստացած մրցանակներու մեծ թիւով Աքընը աւելի նպաստաւոր ներդրում կ՛ունենայ թրքական պաշտօնական թեզին, քան` անշնորհք վարձկաններ, որոնք կը պատրաստեն «Օսմանցի սպայի» եւ կամ «Քերվան 1915»-ի եւ  նման այլ բացայայտ քարոզչական անշնորհ ժապաւէններ (5, 6):

Աքընը ծնած է եւ կ՛ապրի Համպուրկի մէջ:

2000-ին աւարտած է տեսողական հաղորդակցութեան (visual communication) բաժինը: Սկսած է  աշխատիլ որպէս դերասան եւ բեմագիր: Աքընի առաջին գործերէն մէկուն` «Solino»-ի (2002, 124 վ.) բներգը նոյնպէս ազգային պատկանելիութիւնն է: Կը խօսի Իտալիոյ Սոլինօ քաղաքէն դէպի Գերմանիա գաղթած «հիւր աշխատաւոր» երկու ընտանիքներու զաւակներուն մասին: Ձեւով մը  ինքնակենսագրական է:

Դիպաշարը.- Դժուար է աւելի քան երկու ժամ տեւող անցուդարձը տալ քանի մը տողով: Բացման տեսարանի մէջ Չեռնոպիլի ուղղուած ակնարկէն կը հասկնանք, որ դէպքերը կը պատահին 1986-էն քիչ ետք: Այսինքն` երբ Թուրքիա դիմում ներկայացուցած էր Եւրոպական Միութեան: Չեռնոպիլ` կը նշանակէ նաեւ համատարած, անդարմանելի աղէտ:

Ժապաւէնի կեդրոնական տիպարներն են երեք զոյգեր. թոշակառու Ալին եւ որդին` Նեժաթը, մարմնավաճառ  Եթեր եւ դուստրը` Այթենը, քաղքենի Սուզաննան եւ դուստրը` Լոթթը (Lotte): Ամուսիններ չկան, ընտանիքները լիարժէք չեն: Կը կրկնեմ` ընտանեկան կապերը անկատար են, պակասաւոր: Նեժաթը պարսկերէն է, կը նշանակէ` հաշիւ, հաշուետուութիւն: Այթեն (ay-ten)` կը նշանակէ լուսնանման, պայծառ, Լոթթը կը յիշեցնէ «Lutte»-ը` պայքար, իսկ Եթերը` «բաւարար», «ա՛լ կը բաւէ»:

Ներգաղթած անտաշ թուրքի որդին առերեւոյթ հասած է գերման ընկերութեան մէջ համարկման (integration) բարձր աստիճանի, համալսարանի մէջ կը դասաւանդէ… Կէօթէ: Բայց… ընդարձակ լսարանին ներքեւ, սեղանին ետեւ ծուարած թուրք նորընծայ դասախօսը չի յաջողիր հմայել բարձր դիրքերու վրայ տեղաւորուած հատուկենտ ուսանողները, որոնք կը ձանձրանան եւ կը քնանան: Բացատրութեան կարիք կա՞յ:

Եթեր յաջողած է աշխատանք գտնել միայն որպէս մարմնավաճառ: Ամուսինը Մարաշի մէջ սպաննուած է 1978-ին: Ի դէպ, այդ ակնարկ է Գորշ գայլերուն կողմէ գործադրուած եւ քանի մը օր տեւած ջարդին, խոշտանգումներուն եւ աւերին: Սպաննուած էին առնուազն 120 ալեւիներ: Իսլամական թուրքեր կը սպառնան սպաննել Եթերը, եթէ դարձի չգայ: Ալին, որ կանոնաւոր յաճախորդ է, կ՛առաջարկէ փոխան ամսավճարի` ապրիլ իր տան մէջ եւ կենակցիլ միայն իրեն հետ: Այդ արեւելեան ամուսնական հաստատութեան մէջ կնոջ դերը կը տեսնէ որպէս օրինաւոր պոռնկութիւն: Եթեր այլընտրանք չունի, ան ստանձնած է իր դստեր համալսարանական ուսման ծախսերը: Դուստրը կը հաւատայ, որ իր մայրը կ՛աշխատի կօշիկի գործարանի մը մէջ: Այո՛, Աքընը չի խուսափիր մելոտրամաթիկ տեսարաններէ: Եթերը կ՛ընդվզի, երբ կ՛անդրադառնայ, որ «ամուսնական» տան մէջ ինք  տակաւին ապրանք մըն է, թէ` ամուսնատան մէջ ինք աւելի՛ կաշկանդուած է, քան` հանրատան մէջ:  Ալին, որ հարբեցող է, կը հարուածէ: Եթերի գլուխը կը բախի կահոյքին: Ալին կը դատապարտուի որպէս մարդասպան: Կ՛աւարտի ժապաւէնին առաջին բաժինը, որուն վերնագիրն է` «Եթերի մահը»: Կը սկսի երկրորդ մասը, որուն վերնագիրն է` «Լոթթի մահը»:

Պոլսոյ մէջ Եթերի ազգականները չեն գիտեր, թէ Այթենը ի՞նչ կ՛ուսանի: Այթենը, ինչպէս` մեծ թիւով այլ ալեւիներ, ներգրաւուած է ձախակողմեան կազմակերպութեան մը մէջ: Զինեալ ցոյցէ մը ետք կեղծ անձագիրով կը փախչի դէպի Գերմանիա: Կազմակերպութիւնը չ՛ապահովեր իր կեցութիւնը: Այթենը անտուն եւ անօթի կը շրջի կօշիկի գործարաններուն միջեւ` փնտռելով իր մայրը: Լոթթը կը հմայուի Այթենին գիշատիչ տեսքով եւ տուն կու տայ անոր: Կը բռնկի միասեռական յարաբերութիւն: Այթենը կը ձերբակալուի ոչ որպէս ահաբեկիչ, այլ` որպէս կեղծ անձագիր կրող: Գերման դատարանը կը մերժէ քաղաքական ապաստանեալի հայցը, որովհետեւ այդ պիտի նշանակէր, որ Թուրքիա ժողովրդավար երկիր չէ, հետեւաբար եւ ատակ չէ մաս կազմելու Եւրոպական Միութեան: Ակնյայտ քաղաքական կեղծիք: Թրքական բանտի մը մէջ Այթենին կուսակիցները կը պահանջեն, որ յանձնէ իր պահած ատրճանակը եւ որոշ իրեր: Լոթթը, որ մեծագոյն դժուարութեամբ յաջողած էր տեսնել Այթենը, յանձն կ՛առնէ այդ պատուէրը եւ նոյն ատրճանակով կը սպաննուի մանուկներու աւազակախումբի մը կողմէ:

Այթենը կը գործակցի իշխանութիւններուն հետ եւ ազատ կ՛արձակուի: Սուզաննան Պոլսոյ մէջ գերմանական գրատուն մը կը գնէ եւ կ՛որդեգրէ Այթենը: Ալին կ՛արձակուի բանտէն եւ կը կարդայ «Երկաթագործին դուստրը» վէպը, որ Նեժաթը նուիրած էր: Աչքին անկիւնը արցունքի կաթիլ մը կը տեսնենք:

Վէպը, որ կը պատկանի Սելիմ Էօզտողանի, 2005-ին լոյս տեսած է գերմաներէնով: Թրքերէնի թարգմանուած է 2007-ին, այսինքն` երբ ժապաւէնը կը նկարահանուէր: Հերոսուհին` Կիւլը, ինչպէս` Նեժաթը, հասակ առած է օտար երկրի մէջ, առանց մօր: Իմա` առանց գուրգուրանքի: Կիւլը չ՛ուզեր մեռնիլ գերմանական ցուրտ «ձմրան» մէջ:

Նեժաթը, որ յայտարարած էր «ոճրագործ մը իմ հայրս չի կրնար ըլլալ» (խորհրդանշական),  կ՛ուղղուի դէպի հօրենական գիւղ եւ Սեւ ծովի ափին կը սպասէ իր հօր (տե՛ս որմազդը): Նեժաթը կ՛ընդունի հայրը, որ ընդունած եւ քաւած էր իր մեղքը եւ դարձած` աւելի մարդկային: Պարզ է, որ ժապաւէնին վերջաբանը գերազանցօրէն խորհրդանշական է:

Բարոյա-կրօնական.- Աքընի ժապաւէններուն մէջ առաջնահերթ են բարոյակա՛ն հարցադրումները: Գերմանացի Թիէյչ Էլսաէսըր այս ժապաւէնը կոչած է «Բարոյական հաշուարկ» («Ethical Calculus», (7)): Կրօնականը առկայ է…  որպէս ծանակ: Ընթերցողներէն ոմանք կը յիշեն «Սպին» ժապաւէնի այն տեսարանը, ուր ծարաւ Նազարէթը ովասիսի ջրհորի մէջ կը գտնէ կապտած դիակներ, ապա  անապատի աւազներու վրայ ծնրադիր դէպի երկինք կ՛ուղղէ իր զայրացած աչքերը: Ոչ մէկ պատասխան երկնքէն: Աքընը աներկինք հաւատացեալ մըն է: Աքընը արտադրիչն է 2011 մարտին այստեղ ցուցադրուած «Թաքվա» (բարեպաշտութիւն, 2006, 96 վ, տե՛ս կողքի քատրը) ժապաւէնին (8), որ կը ձաղկէր կրօնի քողին ետեւ թաքնուող տնտեսական շահագործումը: Կրօնը ներկայ է նաեւ «Ափին» մէջ: Դէպքերը կը պատահին Ղուրպան պայրամի ամսուան ընթացքին, երբ անմեղ գառներ կը զենուին: Ժապաւէնին մէջ եւս կ՛իյնան զոհեր: Կը լսուի էզան: Պատուհանին առջեւ Նեժաթը եւ Սուզաննան կը խօսին երկու մշակոյթները միացնող Աբրահամի զոհաբերութեան մասին, որ… լոկ առասպել մըն է (9): Վարը, նեղ փողոցին մէջ (խորհրդանշական) մարդիկ կը հոսին դէպի… մզկիթի վերածուած եկեղեցի մը:

Աքընը կը դատապարտէ բռնութիւնը: Տղամարդ «Ալի»-ին բռնութիւնը կին «Եթեր»-ին հանդէպ ի հարկէ խորհրդանշական է: Ցոյցի ընթացքին ամբոխը անխնայ կ՛ոտնահարէ գետին ինկած երիտասարդ մը: Այդ արդէն բացայայտ ակնարկ է բռնութեան հակամէտ թրքական ընկերութեան: Ոճիրի հակամէտ են նոյնիսկ մանուկները: Ամենաքաղաքակիրթ Պոլսոյ խճողուած մայթերը կը ծափահարեն, երբ դիմակաւոր ոստիկաններ կը քաշկռտեն Այթենին պատկանած կազմակերպութեան անդամները` դէպի անյուշ բանտ: Կալանաւորները իրենց անունները վերջին անգամ մէկիկ-մէկիկ կը բարձրաձայնեն… ոչ ոք կ՛արձագանգէ:

Աքընը կ՛արդարացնէ բռնութիւնը, երբ ատիկա կը կատարուի ճնշուածի կողմէ` ճնշողին դէմ:  «Սպին» ժապաւէնին մէջ Նազարէթը «արդարանալի» բռնութիւն կը գործադրէ երկո՛ւ անգամ… բայց ի հարկէ` ոչ թուրքերու դէմ… Այդ ընդունելի  պիտի չըլլար թրքական գրաքննութեան կողմէ:

Քաղաքական.- Հասկնալի պիտի ըլլար, եթէ Աքընը ձաղկէր միայն երկու ափերու (գերման եւ թուրք) պետական կեղծիքը եւ ձեռնավարութիւնը: Բայց Աքընը այդտեղ չի կանգնիր: Ո՛չ սկզբունքային, ո՛չ մարդկային կը վարուին ե՛ւ Այթենը, ե՛ւ իր պատկանած կազմակերպութիւնը:  Կեդրոնի պատին կը տեսնենք բանաստեղծ Նազիմ Հիքմեթին պատկերը: Բայց ատիկա բաւարար չէ ճանչնալու շարժումը, Հիքմեթը ընդունուած է լայն շրջանակներու կողմէ:

Ան եւ կազմակերպութիւնը չունին արմատական պահանջներ եւ կամ զիրենք բնորոշող գիծեր:  Աքընին թիրախն է ընդդիմութիւնը` ընդհանրապէս:

Կազմակերպութիւնը կը գործածէ եւ ապա կը լքէ Այթենը: Այթենը Լոթթին կ՛ըսէ, որ միւս բանտարկեալները անբարոյ կիներ են, մինչդեռ այդտեղ կան իր կուսակցական ընկերները: Այթեն Լոթթին, այլ ոչ իր ընկերներուն կը յայտնէ իր պահած իրերուն տեղը: Թերեւս արդէն որոշած էր գործակցիլ բանտապահին հետ: Ընկերները երեսն ի վեր կը գոռան` «դաւաճա՛ն»: Աքընը այս ձեւով կ՛ուզէ պատկերել ձախի բարոյական քայքայումը: Այդ շրջանին ձախը քաղաքական տեղատուութեան մէջ էր: Մակընթացութեան մէջ էր ռիկընիզմ-թաչըրիզմը:

Քեմալական պետութեան եւ ժողովուրդի ասքերու տարբերութեան հպանցիկ ակնարկ է այն, երբ թուրք պաշտօնեան կ՛ըսէ` «Քահրաման-Մարաշ», իսկ Նեժաթը կը պատասխանէ` «Այո՛, Մարաշ»: «Քահրաման» (հերոս) մակդիրը աւելցուած էր Մուսթաֆա Քեմալի կողմէ:

Նեժաթը կ՛ուսուցանէ Կէօթէ, որ կը խորշէր «մասսաներէ»: Կէօթէն Վալմիի ճակատամարտին (Valmy 1792) մասնակցած էր Պրունզուիքի փրուսիացի դուքսի կողքին` ընդդէմ ֆրանսական յեղափոխութեան: «Ափ»-ի մէջ ցուցարարներուն լոզունգներն ու պաստառները անհասկնալի են, մենք պարզապէս կը տեսնենք վայրագ ամբոխ մը: Աքընը եւս կը խորշի մասսաներէ: Աքընը չի հաւատար յեղափոխական լուծումներու, թերեւս որովհետեւ կ՛ատէ բռնութիւնը: Կարգ մը թուրք քննադատներ իրաւացիօրէն Աքընը կը մեղադրեն հարցերուն հարեւանցի անդրադառնալու, անորոշ պատկերներ գծելու եւ դիպուկ ախտորոշում չկատարելու յանցանքներով: Վայրագ ցոյցը կը յիշեցնէ 1977-ի մայիս մէկին Թաքսիմ հրապարակի  սպանդը: Պաշտօնական թեզը կ’ըսէր, որ բռնութիւնը հրահրողներ կային: Ի՞նչ է իրականութիւնը (10):

Աքընի «Սպին»-ը կը սկսի անհեթեթ հաստատումով մը` «Մէկ գիշերուան ընթացքին օսմանցին փոքրամասնութիւնները թշնամի յայտարարեց»: Անձնապէս չեմ կարծեր, որ պատմութեան այդ խեղաթիւրումը դիտաւորեալ է: Կը կարծեմ, որ Աքընը անկեղծ է, պարզապէս չունի քաղաքական միտք:  Եւ ա՛յդ է իր գործնական նպաստը թրքական քարոզչութեան:

Ինքնութիւն.- Աքընը ծնած է երկրի մը մէջ, ուր ուժեղ են այլամերժութիւնը ու գերակայութեան զգացումները: Ապրած է որպէս ստորադաս փոքրամասնութեան մը անդամ: Այդ պատճառով յատուկ ներզգայնութիւն (empathy) ունի այլ ազգային եւ ցեղային փոքրամասնութիւններու հանդէպ: Աքընին, սակայն, շնորհուեցաւ Պերլինի «Ոսկէ արջ» մրցանակ, երբ դեռ չէր բոլորած 30 տարին: Գերման հաստատութիւններու  չափազանց  բարեացակամ վերաբերմունքը Աքընին հանդէպ (եւ` ոչ միայն) թերեւս կը ծնի նացի անցեալին պատճառած յանցանքի զգացումէն:

«Սպին»-ի աւարտական տեսարաններուն մէջ Աքընը ցոյց կու տայ բնիկ կարմրամորթ կնոջ մը լլկանքը` եկուոր սպիտակամորթներուն կողմէ: Նազարէթը կը փութայ օգնութեան: Հայերու հետ զուգահեռը յստակ է: Ի դէպ, Ամերիկայի բնաջնջման ենթարկուած բնիկ ժողովուրդներու մնացորդները եւս ինքնութեան փնտռտուքի մէջ են:

Մօտեցման փորձերը ձախող են: Պոլսոյ մէջ գերմանացին ծախու դրած է իր գրատունը, թաց աչքերով կ’ըսէ, որ կ’ուզէ վերադառնալ հայրենի տուն: Կը թուի, որ գրատունը մշակութային երկխօսութեան խորհրդանիշ մըն է: Մինչեւ առաստաղ յագեցած է գերմաներէն բազմաթիւ գիրքերով, բայց ո՛չ, մենք չենք տեսներ բազում թուրք գնորդներ: Նեժաթը կը հրաժարի իր ոչ հետաքրքրական դասախօսի պաշտօնէն եւ կը գնէ գրատունը: Բայց իր գրեթէ միակ այցելուն Լոթթն է, որ կ’ուզէ տեղեկանալ ոչ թէ գրականութեան, այլ քրէական օրէնսգիրքին, որպէսզի կարենայ օգնել Այթենին: Նեժաթը եւս կը հրաժարի Պոլսոյ գերմանական գրատունէն: Գրատան տէր կը դառնայ գերման Սուզաննան, որ կ’ուզէ որդեգրել Այթենը:  Ժապաւէնը ունի «բաց աւարտ»: Չենք գիտեր, թէ ո՛ւր կը յանգի որդեգրումը:

Աքընը կը հաւատայ անհատական յարաբերութիւններու: Լոթթը ձեռք կը մեկնէ Այթենին: Նեժաթը կը սփոփէ որդեկորոյս Սուզաննան, բայց երկու պարագաներուն ալ ներկայ են այլ գործօններ: Լոթթի մղումը միասեռական է: Սուզաննան Նեժաթին մօտ կը գտնէ կորուսեալ դստեր մասունքները: Նեժաթը Սուզաննային մէջ թերեւս կը գտնէ մայր մը, որ երբեք չէ ունեցած: Բայց Նեժաթը եւ Սուզաննան չեն քալեր դէպի երջանիկ ապագայ: Անոնք իրենց վերջին տեսակցութեան ընթացքին արնագոյն գինիով կը խմեն կենացը… մահուան:

Աքընը չունի քաղաքական միտք, բայց ունի բաւարար հոտառութիւն` խուսափելու համար ազգային հարցերէ, որոնք այժմէական վտանգ կը ներկայացնեն: Ինչպէս նշած էի, հայկական հարցի իր «մարդասիրական» մօտեցումը խորքին մէջ ի նպաստ թուրք պետութեան է:

Ժապաւէնին գլխաւոր հերոսները կը պատկանին փոքրամասնութիւններու: Ալին եւ ուրեմն, որդին լազեր են: Բայց պաշտօնական թեզը այն է, որ լազերը, որոնք պետութեան սիւննի կրօնը ընդունած կովկասցիներ են, շատոնց ներգրաւուած են թուրք ինքնութեան մէջ: Աքընը պահած է աչքերուն գոյնը, քիթը, երաժշտութիւնը: Օտար ակնարկներու մէջ Ալին կը ներկայացուի որպէս թուրք, այսինքն`  համահունչ պաշտօնական թեզին:

Եթերը եւ, ուրեմն, Այթենը ալեւիներ են: Պատմականօրէն ալեւիները սիւննի պետութեան կողմէ ճնշուած եղած են եւ նոյնիսկ` բազմիցս ջարդուած փոքրամասնութիւն: Բայց ժապաւէնը որեւէ ձեւով չ՛անդրադառնար այդ իրողութեան: Օտար հանդիսատեսը կ’ենթադրէ, որ Այթենին ամուսինը զոհ գացած է անհատական ոճիրի: Պետութիւնը կառուցած է հազարաւոր մզկիթներ: Բայց ալեւիներուն համար անհատական ծախսով աղօթավայր կառուցելը կը բախի դժուարութիւններու:

Որքան ինծի ծանօթ է, Աքընը քրտական փշոտ եւ հրատապ հարցին ցարդ չէ անդրադարձած: Լոթթը սպաննող թշուառ մանուկը, բարբառէն դատած,  թերեւս Պոլսոյ մէջ քիւրտ պանդուխտի մը զաւակն էր: Այդքան բան, աւելի ոչինչ: Աքընը երբեք չէ խախտած ազգային հարցերու վերաբերեալ թրքական պետութեան թապուները:

«Հանդիպակաց ափ»-ի նկարահանումէն տարի մը ետք, 2008-ին Աքըն կը յայտնէ, որ դառնացած է իր թուրք-գերման ինքնութեան վրայ յարատեւ կեդրոնացումէն: «Ատիկա կը նմանի խօսելու ոչ թէ պաստառին, այլ անոր շրջանակին  մասին», ըսած է Աքընը եւ` շարունակած. «Ուշ կամ կանուխ այս բոլորը պիտի ձգեմ իմ ետին» (11):

Գեղարուեստական.- Աքընը պատմելու անուրանալի կարողութիւն ունի, յաջող «հեքիաթագիր» մըն է: Ժապաւէնի բեմագրութիւնը, որ նոյնպէս կը պատկանի Աքընին,  շահած է Քաննի փառատօնի ոսկի արմաւենին:

Բացման տեսարանին մէջ Նեժաթը ինքնաշարժով Սեւ ծովու եզրէն դէպի դեռեւս անյայտ տեղ մը կ’երթայ: Այդ յատկանշական է Աքընի բացումներուն.  մարդ մը, որ կը շարժի անորոշ ուղղութեամբ: Ի հակադրութիւն մարդոց կեղծիքին եւ սադրանքին` Աքընը ցոյց կու տայ բնութեան գեղեցկութիւնը: Ալիին ծննդավայրը հեռու չէ Համշէնէն: Նեժաթին վարած ինքնաշարժը կը մտնէ մութ փապուղիներ: Ատիկա անշուշտ խորհրդանշական է:

Կը տեսնենք բազմաթիւ զիրար հատող, բայց երբեք չհանդիպող շարժումներ: Ուշագրաւ է մանաւանդ այն տեսարանը, ուր Նեժաթը շոգեկառքին մէջ կը շարժի դէպի արեւելք մինչ Այթենը կը քալէ դէպի արեւմուտք: Բարձր երկաթագծի վրայ ընթացող շոգեկառքը կը նմանի պարզուած եւրոպական վառ եռագոյն դրօշի, մինչ կամուրջին տակ կորած Այթենը գորշ եւ խեղճ տեսք ունի:

Խուսափուկ խաչաձեւումները կը խորհրդանշեն թուրք-գերման եւ գերման-թուրք անցումի փորձերը, որոնք այստեղ ապարդիւն են: Ամէնէն տպաւորիչ տեսարանը Պոլսոյ օդակայանին մէջ է: Օդանաւէն վար երկարող գօտիին վրայ դանդաղ կ՛իջնէ Եթերին դագաղը, քիչ ետք նոյն գօտիին վրայ դանդաղ կը բարձրանայ Լոթթին դագաղը: Երկուքը կը վերադառնան իրենց ծննդավայրերը` որպէս դիակներ:

Պատկերաւոր լեզու է նաեւ ա՛յն, որ Այթենը կը հագնի Լոթթին հագուստները, բայց ի հարկէ չի ստանար անոր կերպարանքը:

Կան պարզ պատկերներ: Պոլսոյ մէջ անել կացութեան մատնուած Լոթթը կը հեռաձայնէ իր մօր: Լոթթը կը տեսնենք կծկուած` սնտուկի նմանող մութ դարանի մը մէջ: Այթենին սիրոյն նահատակուած Լոթթին տեսիլը մօր կը յայտնուի շողացող լոյսերու մէջ եւ անխօս ժպիտով կը թելադրէ…  Լոթթին կը պակսէին միայն հրեշտակային թեւեր եւ լուսապսակ: Սուզաննան կ’որոշէ շարունակել դստեր առաքելութիւնը(12): Կան նաեւ տեսարաններ, որոնք կը յիշեցնեն Հոլիվուտը: Պոլսոյ պանդոկին մէջ ակնյայտօրէն սգաւոր Սուզաննային կը տրուի ամբողջութեամբ արնագոյն սենեակ մը: Նախքան սարսափի աժան  ժապաւէնները, «կարմիր սենեակ»-ը, որպէս սարսափի խորհրդանիշ,  գործածուած է հանրածանօթ գրական երկերու մէջ, ինչպէս` Շարլոթ Պրոնթէի «Ճէյն Էյր»-ը (1847) եւ Հ. Ճ. Ուէլզի «Կարմիր սենեակը» (1896):  Փոխ առնուած է նաեւ քամերայի բարձր անկիւնը: Կարմիր սենեակին մէջ վշտաբեկ մօր լացը գրեթէ ցաւի կաղկանձ է եւ ոռնոց: Աքընը գրագէտ բեմադրիչ է: Ինծի համար պարզ չէ, թէ ինչո՛ւ գործածած է պարզամիտ եւ կամ շուկայական պատկերներ: Ատիկա թերեւս թաքուն ծանակ է:

Ալիի դերին համար Աքընը ընտրած է Թիւնճել Քուրթիզը (1936-2013), որ ձեւով մը յարգանքի տուրք է երկու իմաստով: Նախ` այն, որ Քուրթիզը թրքական շարժապատկերի կուռքերէն մէկն է: Երկրորդ` այն, որ Քուրթիզը բանտապահի դեր վերցուցած էր քիւրտ վաղամեռիկ բեմադրիչ Եըլմազ Կիւնէյի «Պատը» («Տուվար», 1983) ժապաւէնին մէջ, որուն վերնագիրը ներշնչուած էր Ն. Հիքմեթի` 1925-ին բանտի մէջ գրուած «Այդ պատը» բանաստեղծութենէն:

Համացանցի վրայ կան ծանուցողական տեսերիզներ (13):

Աքընը յատուկ զգայնութիւն ունի ձայներու հանդէպ: Ձայները հանդիսատեսին ուշադրութիւնը չեն շեղեր, բայց ուշադիր հետեւողը կ’ադրադառնայ, թէ որքա՛ն արտայայտիչ է ձայնային խորապատկերը: Քաղաքի ձայները, տխուր տեսարաններու ուղեկցող աններդաշնակ լարային երաժշտութիւմը եւ մանաւանդ լազ մեղեդին, որ  փակման տեսարանին մէջ լազ բարբառով կը լսենք` որպէս բողոք-երգ(14): Բառերը մօտաւորապէս կ’ըսեն.

«Իջիր ձորը, իջիր ձորը, քարեր վերցուր վտակէն:

Ես չկրցայ լիանալ, թող լիանայ սեւ հողը»:

Աւարտական տեսարանին մէջ Նեժաթը Սեւ ծովի ափին կը սպասէ իր հօր: Նեժաթը հաշտուած է իր պատմութեան… ներողութի՛ւն,  իր հօր հետ, որովհետեւ իր նախնին գործած է ոչ թէ կանխամտածուած եղեռն… ը՜մ… ոճիր, այլ` անբնական պայմաններու տակ պատահած ակամայ մարդասպանութիւն: Դատարանի կարճատեւ վճիռը կը հաստատէ այդ: Բացի այդ, թուրքը… ներողութի՛ւն, Ալին ցաւած է եւ վերածուած` նոր մարդու: Հարկ կա՞յ մեկնաբանութեան:

Ժապաւէնը ունի «բաց», անորոշ վերջաւորութիւն: Հայրը ներկայ չէ, կը գտնուի ափէն անդին, ծովուն բացերը: Այո՛, բաժնող ափ մը եւս: Չենք գիտեր, թէ ե՛րբ եւ ինչպէ՛ս պիտի վերադառնայ իր որդին:  Հորիզոնին վրայ կան ամպեր: Ձկնորս մը կ’ըսէ` «Այս կողմերը կարելի չէ վստահիլ բնութեան»…

—–

1.- «Goethe Inst.», 13- 23 սեպտ, Ամփիր Սօֆիլ:
2.- «Այլեւս… Այբ», «Ազդակ», 7 յուլիս 2015:
3.- «Ֆաթիհ Աքընի մնացորդացը», «Ազդակ» 6 նոյ. 2015:
4.- Ահմեթ Աքան, «Ֆէթիհ Աքընի հայ ժապաւէնը դիտեցի», «Հիւրրիէթ», 2 սեպտ 2014:
5.- Ա.- Շքերթ ընդ հովանեաւ.- «Քերվան 1915», «Ազդակ», 10 հոկ. 2016:
6.- Պատուիրուած պատկերներ Գ* «Օսմանցի սպան», «Ազդակ», 30 մարտ 2017:
7.- Thomas Elsaesser, “Ethical Calculus”, Film Comment, May/June 2008.
8.- «Թրքական շարժապատկերը Սան Սթեֆանոյէն մինչեւ Ֆեթհուլլա Կիւլեն», «Ազդակ» բացառիկ, Նոր տարի 2016,  ի դէպ պատկերի ձախին տեսնուող դերասանը, Էրքան Ճան, «Ափ»-ի մէջ ունէր երկրորդական  դեր:
9.- Միաստուածութիւնը որպէս կրօն ձեւաւորուեցաւ երկաթէ դարուն: Աբրահամ, որ ըստ առասպելի սերած է Նոյէն կը համարուի հիմնադիր, թէեւ առաջին միաստուածականները Համուրապին եւ ապա Ախենաթոնն են:
10.-        Ն. Շիմշէք, «Եաշամըն Քըյըսընտա», Filmlovers, 18 Mart 2014.
11.-        Nicholas Kulish, «Fatih Akin», The New York Times, 6 յունուար 2008:
12.-        Ի դէպ քաղքենի Սուզաննա պատկանած է հիփփիական  սերունդին, անցած է Պոլիսէն եւ «օթոսթոփ»-ով հասած մինչեւ Հնդկաստան: Իմա` անցեալին հմայուած է «Արեւելքով»:
13.-        v=GxBrMrLjnAM  եւ v=qHOFzMAyQDw
14.-        «Ես քու սէրդ» 2004, Քազիմ Քոյունճու, ծնեալ Արթուին 1972 -ին:

ԳԷՈՐԳ ՊԵՏԻԿԵԱՆ

Ամէնէն ետք սեղան բերուեցաւ օրուան հաւաքը իմաստաւորողը` եօթը փոքր, գունաւոր եւ վառուած մոմերով զարդարուած տարեդարձի կարկանդակը: Ապա օրուան «մեծարեալ»-ին` Հայկին, որուն համար այս երեկոյ ընտանեօք ուրախ եւ աղմկոտ սեղանին մը շուրջ հաւաքուած էինք, թելադրուեցաւ պապիկին` մօտս գալ, որպէսզի գիրկս նստի ու թոռնիկ ու պապիկ թէ՛ մոմերը մարէինք եւ թէ՛ միասին ալ նկարուէինք:

Հայկ հնազանդեցաւ: Արագ մը եւ մեծ ժպիտով եկաւ ու գիրկս տեղաւորուեցաւ: Ինք` ի՜նչ ուրախութիւն: Ես ալ` ի՜նչ հպարտութիւն: Եւ ահա երկուքով մեր վիզերը առաջ երկարեցինք դէպի այդ «օրհնեալ» կարկանդակը, որպէսզի մոմերը միասին փչելով` մարէինք: Ու հարազատներուն խառնիճաղանճ ու անկանոն «մէկ-երկու» համրանքին ու տարեդարձի յատուկ բարձրաձայն ու աղմկոտ երգին հետ սկսանք փչել: Ե՞ս, փչե՞լ… Ի՜նչ փչել: Վրաս գրէ՛: Բերնովս փչոցի ձայներ հանեցի, իսկ իր կողմէ քանի մը ձախող փչոցներէ ետք, վերջապէս մոմերը մարեցան: Եւ ահա դարձեալ` պոռչտուք, ծափեր, ապրիսներ: Սենեակին մէջ կրկին անգամ ամէն պահ խրախճանք դարձաւ: Մթնոլորտը իսկապէս լեցուն էր նոր կեանքով: Ապա գրպանէս նուէր պահարանս կամաց մը հանելով` Հայկին յանձնեցի եւ բարձրաձայն ըսի.

– Հա՛յկ, աղուո՛ր տղաս, «ինշալլահ» մեծնա՛ս եւ բարի հայ մանչուկ մը դառնա՛ս…

Մեծ հօր յատուկ բարի մաղթանք մըն էր կատարածս: Անմեղ եւ հարազատ, բայց կիսատ մնաց: Հայկը իր անունը լսելով` շուտով ինծի դարձած էր եւ արագ մը «յափշտակած»` պահարանս ու զարմանքով «ուաթ», ի՞նչ մը ըսելով:

Անդրադարձայ: Յայտնի էր, որ խեղճը իմ խօսքերէս բան մըն ալ չէր հասկցած: Յստակ էր նաեւ, որ տակաւին հայերէնը այդ պահուն բացակայ եւ հեռու էր իր լեզուէն ու ականջներէն: Ուստի փորձեցի այս անգամ մաղթանքս անգլերէնով ըսել:

– «Եո՛ւ, արմենիէն պո՛յ, այ հո՛փ», դո՛ւն, հայ տղեկ, յուսամ…

Այսքան: Մեղայ: Խօսքս «բերանս» ձգեց: Հազիւ այսքանը ըսած էի, ի՞նչ տեսնեմ, մեր տղան արագ մը գիրկէս վար «թռաւ», վերէն վար զիս չափեց, տուած պահարանս ինծի նետեց, դէմքը ճմռթկեց ու յուզմունքով լեցուած աչքերով մօրը գիրկը վազեց` լալագին պոռալով.

– Այ ամ նաթ արմենիէն, այ ամ Հայկ, ես արմենինիէն չեմ, ես Հայկ եմ…

Ամէն ինչ բացայայտուեցաւ: Մեր հերոսը չէր հասկցած մաղթանքին բուն իմաստը: Թերեւս ալ իրաւունք ունէր: Իր մօտ «արմենիէն»-ի եւ Հայկի միջեւ յստակ շփոթ մը ըլլալու էր: Թերեւս ալ  իրեն համար ամօթ մըն էր «արմենիէն» կոչուիլը: Ինք իր անունը շատ կը սիրէր: Ինք իր Հայկ ըլլալը միայն գիտէր: Իր հարազատ անունն էր: Հակառակ անոր որ Արարատ, եռագոյն դրօշ շատ անգամ միասին գծած, ներկած ու խօսած էինք եւ հակառակ անոր որ ամէն անգամ Երեւանէն, հայկականութիւն կամ Հայաստան բնորոշող գլխարկ-շապիկ եւ հայկական  զանազան յուշանուէրներ իրեն համար բերած էինք, սակայն այնպէս կ՛երեւէր, որ ըսած բառերուս մասին այս տղուն մտքին մէջ սխալ տպաւորութիւն մը բոյն շինած էր: Երեւոյթ մը, որուն երբեք չէինք անդրադարձած: Ինչպէ՞ս ընդունիլ կեանքի այս ճշմարտութիւնը: Մեղաւոր էի: Նոյնիսկ ինծի հետ այս մեղքին մեղսակից էին նաեւ իր ծնողները, դպրոցը, ընկերները, քաղաքը, մթնոլորտը: Բայց հիմա ատոր ատենը չէր:

Անմիջապէս տան մթնոլորտը փոխուեցաւ: Ահա քեզի` «բարի տարեդարձ»: Ես էի զայն այրողն ու մոխրացնողը: Վայրկեանին բոլորին աչքերը վրաս կեդրոնացան: Տնեցիք կարծես խօսքերնին մէկ ըրած` յանցաւորը կը փնտռէին: Եւ գտած էին: Զիս: Ու անկէ ետք, մինչեւ մեր պզտիկ պարոնին համոզուիլը, հանդարտիլը, տարեդարձի սեղանին «համը» փախած էր արդէն:

***

Իսկ հիմա, արդէն ամիսներ անցած են ինծի համար այդ ապշեցուցիչ դէպքէն: Ու ամէն անգամ երբ յիշեմ, մտքիս մէջ կը գծագրուի կորսուածի մը կանչը: Այդ ի՜նչ վիճակ էր: Աստուա՜ծ իմ: Ի՜նչ իրականութիւն: Վայրկեանին կը զգամ, որ դարձեալ հայու հոգիս պայքարի մէջ մտած է: Ամէն ինչ գլխուս մէջ խառնակ է: Խոր ցնցում մը ներսս է արդէն: Ո՞ւր մնացին բաղձանքներս, երազներս եւ յոյզերս: Դարձեալ ես ինծի հարց կու տամ անմեղօրէն: Ամէն բան խառնուած է: Գլուխս քանի մը անգամ աջ-ձախ կը շարժեմ: Ես զիս կ՛ուզեմ համոզել:

– Վա՜յ, խե՛ղճ Հայկս… վա՜յ…- կ՛ըսեմ ու կը կրկնեմ մտովի: Ցաւը կարծես մէջս լալու սկսած է,  որովհետեւ ինքնածին տառապանք մը սկսած է կրծել բոլոր մտածումներս, ու այս շուարած վիճակիս մէջ ես զիս կը հարցուփորձեմ:

– Ի՞նչ էր այս պատահածը: Ո՞վ էր սա «արմենիէնը» եւ ո՞վ` սա Հայկը: Ո՞վ ենք մենք: Ո՞վ է հայը: Ո՞ւրկէ կու գանք եւ այս օրերուն, ո՞ւր կ՛երթանք: Անկասկած, որ դուրսը, սփիւռքներու տարածքին, Հայկին նման հազարաւոր երեխաներ կան հայ տուներու, դպրոցներու, կեդրոններու մէջ: Մենք մեզ չխաբենք: Հայկս բացառութիւն մը չէր եւ չէ: Բնա՛ւ:

Բայց… այս մէկը արդարացում մըն ալ չէ:

Մէյ մը աշխարհի քարտէսը զննեցէ՛ք: Այս օրերուն ո՞ւր հայ չէք տեսներ: Հայուն ամբողջ աշխարհը ծանօթ է, վկա՛յ Ազնաւուրն ու իր յուղարկաւորութեան պետական արարողութիւնը:

Հայը ո՞ւր չէ որ: Կամայ թէ ակամայ, ան ուր որ ալ երթայ, հոն իր տունը կը շինէ: Հո՛ս երկրորդ հայրենիքս է կ՛ըսէ ու բնակարան, եկեղեցի, ակումբ, կեդրոն, մամուլ, դպրոց կը հիմնէ: Գաղութ կը կազմէ: Այս բոլորը, որպէսզի ինքզինք եւ իրեն յաջորդող սերունդը ապահով պահէ: Ու իր ուրախ եւ տխուր պահերուն միշտ իր հայրենիքը կը յիշէ, անոր կենացը կը խմէ: Կը յուզուի: Կ՛երգէ: Կը պարէ… Այսպէս իր պապենական հողէն հեռու, կը փորձէ… ինքզինք իր գիտցած ձեւով հայ պահել: Իսկ յետոյ, տարիներ ետք, դարձեալ զանազան պայմաններու բերումով, կը ծրագրէ մեկնիլ, հեռանալ իր «բոյնէն» եւ կ՛որոշէ տեղաւորուիլ նոր եւ բոլորովին այլ օտար երկինքի մը տակ` առանց մտածելու, որ պէտք է մեկնի ու հաստատուի այն հողին վրայ, որուն հայրենիք անունը կու տանք: Մէկ խօսքով` Հայաստան:

Ու այսպէս, հայուն համար ժամանակի սլաքները կը դառնան աղմուկով եւ նոյնքան ալ անաղմուկ: Եւ տակաւին պիտի շարունակուին դառնալ: Ուզենք կամ չուզենք: Ամէն տեղ կը փորձենք «նաւարկել» աշխարհի բազմազան հոսանքներու դէմ յանուն հայապահպանման:

Սփիւռքը ցուրտ է` կ՛ըսեմ: Խաբուսիկ է: Ահա՛ քեզի` մեր սփիւռքը: Ահա՛ հայ կեանք: Ահա նաեւ` ճակատագիր եւ հայոց պատմութիւն:

Արդեօ՞ք այս բոլորէն ետք մենք գիտենք, թէ մենք ո՛վ ենք: Դարձած ենք ցիր ու ցան: Կարծես վարժուած ենք այսպէս ապրելու: Ամէն տեղ ուրիշը ընդօրինակած ենք: Կարծես մեր մտքի բանալին կորսնցուցած կ՛ապրինք յաճախ: Հետզհետէ սկսած ենք մաշիլ: Սա մենք ենք եւ մենք չենք: Իբրեւ անբնական կացութեան հետեւանք` սփիւռքեան ճակատագրին մէջ ինկած ենք: Միշտ ըսած ու կրկնած եմ, որ փոխուած են ժամանակները, փոխուած են պայմանները, բայց ազգովին չենք անդրադառնար, որ ամէնէն առաջ մենք փոխուած ենք: Կիսամիջոցներով կը գոհանանք: Յաճախ եւ, ինչո՞ւ չէ, ընդհանրապէս:

Մռայլ եւ ամեհի դար մըն է, որ կ՛ապրինք: Հետաքրքրական եւ նոյնքան ալ` սարսափազդու: Ամէն առիթով բեմերէն եւ մեր մամուլի սիւնակներէն ահազանգ կը հնչեցնենք: Զաւակները կորսնցուցած մօր մը նման` յաճախ կը պոռանք, որ եթէ զգացումը չկայ, ուրեմն ոչինչ կայ:

Չի բաւեր միայն յիշել, որ հայրենի հող ունինք: Պայման է, որ ըմբռնենք եւ միաժամանակ գործադրենք, որ հայ զանգուածները կապելու բանալին մայրենի լեզուի պահպանումն է` հայու հոգիի կշռոյթին հետ միատեղ:

Այս բոլորը նորութիւններ չեն: Բոլորս ալ լաւատեղեակ ենք: Բայց ո՞վ է լսողը: Ո՞վ է գործադրողը: Անոր համար մտահոգ ալ ենք: Մեզմէ շատեր հաւանաբար իրենց քունն ալ կորսնցուցած են: Որքան խորունկ, այնքան շօշափելի կերպով կը զգանք ամէն բան: Գիտենք, որ հայը չունի Արեւելքի միւս ժողովուրդներուն նման ազգային եւ կրօնական մոլեռանդութիւն: Ուրեմն…

Երկար տարիներ լաւատես եղած եմ ու այդպիսին ալ կը մնամ: Գիտեմ, որ բացառիկները կ՛ուրախացնեն ազգը: Բայց ինչպէ՞ս ընել, ինչպէ՞ս հոսանքին առաջքը առնել:

Շատեր շատ «բաներ» ամէն օր կը թելադրեն: Տեսակաւոր ու դրական դեղատոմսեր կ՛առաջարկեն… Մտահոգ միտքերը միշտ կը կրկնեն, որ պայման է շարժման մէջ դնել մեր բոլոր հնարքները: Դուրս հանել մեր մէջ բոյն դրած օտարամոլութիւնը: Վերագնահատութեան ենթարկել մեր կեանքը: Հաղորդուիլ ժառանգուած անցեալին: Նոր սերունդին ներքին աչքն ու ականջը բանալ: Բացատրել, որ աշխարհի վրայ ոչ ոք ունի կամ ունեցած է հայու հոգիին բարձրութիւնը, անոր մշակումը, զարդարումը: Շեշտել, որ հայուն երգը շարական եղած է: Զուսպ ու ոգեկան, եւ իր ձայնը` միշտ երկինք բարձրացուցած: Դարերով դիմացած է ճակատագրի ամէն տեսակի թունաւոր եւ ահարկու փոթորիկներուն: Ամէն անակնկալի ներքին ձայն մը զինք կեանքի կանչած է: Իր երգերը նուիրած է իր կեանքին, իր հողին, իր բանակին, իր բերքին, իր արեւուն, իր Արարատին, իր փողոցին եւ իր վարդագոյն մայրաքաղաքին: Ստեղծագործ իր միտքն է, որ զինք պահած է արթուն եւ զգօն: Յայտնի եւ անանուն ցաւեր շալկած, հոգեկան տառապանք հագած` միշտ ստեղծուած մթնոլորտին մէջ փոխանցած է սէր, գուրգուրանք յարգանք` հանդէպ ազգային իր արժէքներուն:

Իսկ հիմա… Հայկս եւ իր նմանները պարզապէս անմեղ զոհերն են ժամանակին, մեր իսկ անհոգութեան, ինքնախաբէութեան եւ անշուշտ` շրջապատի պայմաններուն:

Բայց կը հաւատամ, որ մեր ինքնաճանաչումով,  մեր ինքնաքննադատութեամբ եւ ազգային մեր գիտակցութեամբ, իւրաքանչիւրս` մեր տուներէն սկսած, մեր մայրենի լեզուի ու հայու ոգիին ներշնչման հետ միատեղ, օր մը անպայման հայու հոգիի պայծառ արեւ մը ունենալու երջանկութիւնը պիտի ունենանք: Օր մը` անպայմա՛ն:

Եւ եթէ կամքը կայ, ուստի ի զուր չեն ջանքերը:

Նոյեմբեր 1-ին Խ. Աբովեանի անուան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի Վաչէ Պարտիզունիի անուան հայ նոր եւ նորագոյն գրականութեան եւ անոր դասաւանդման մեթոտիկայի ամպիոնի եւ «Սփիւռք»  գիտաուսումնական կեդրոնի նախաձեռնութեամբ, Ֆրանքոֆոնիայի 17-րդ միջազգային գագաթնաժողովի գրամշակութային ծիրին մէջ կազմակերպուած էր «Հայ-ֆրանսական գրապատմական առնչութիւններ» խորագիրով գիտական նստաշրջան:

Բացման խօսքին մէջ համալսարանի ուսումնագիտական գծով հոգեբանական գիտութիւններու դոկտոր, փրոֆ. Սրբուհի Գէորգեանը շնորհաւորեց «Հայ-ֆրանսական գրապատմական առնչութիւններ» խորագրով գիտական նստաշրջանի բոլոր մասնակիցները: Ան նշեց, որ այս նիստով, ըստ էութեան, ամփոփուեցան Ֆրանքոֆոնիայի գրական եւ մշակութային բազմաբովանդակ հանդիսութիւնները, որմէ ետք անդրադարձաւ հայ-ֆրանսական մշակոյթի երկդարեայ եւ այսօր ալ շարունակական փոխներթափանցումներուն` ընդգծելով, թէ որքա՛ն վճռորոշ եղած են հայ գրականութեան զարգացման եւ ուղղութիւններու ֆրանսական ներգործուն ճանապարհները (դասական վիպապաշտութիւն, խորհրդապաշտութիւն, նոր-վիպապաշտութիւն, բնապաշտութիւն աւելի ուշ` գոյութենապաշտութիւն, պերկսոնիզմ եւ այլ հոսանքներ ու շարժումներ):

Գիտաժողովի զեկուցումներուն մասը բացաւ հայ նոր եւ նորագոյն գրականութեան եւ անոր դասաւանդման մեթոտիկայի ամպիոնի վարիչ, փրոֆ. Սուրէն Դանիէլեանը, որուն զեկուցումը կը վերաբերէր Նար-Դոս – Անրի Թրուայա գրական առնչութիւններուն («Նար-Դոս եւ Անրի Թրուայա. կերպարներու տիպաբանական ընդհանրութեան դրուագներ»):

Գիտաժողովը ներկայացուցչական էր. բացի նախաձեռնող հայ նոր եւ նորագոյն գրականութեան եւ անոր դասաւանդման մեթոտիկայի ամպիոնի փրոֆեսէօրադասախօսական կազմէն` կը մասնակցէին հայ հին եւ միջնադարեան գրականութեան եւ անոր դասաւանդման մեթոտիկայի ամպիոնի վարիչ, Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի թղթակից անդամ, փրոֆ. Աէլիտա Դոլուխանեանը («Ժան-Փիեր Մահէն` Կորիւն վարդապետի երկի թարգմանիչ»), Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի Մ. Աբեղեանի անուան Գրականութեան հիմնարկի տնօրէն, փրոֆ. Վարդան Դեւրիկեանը («Հայ-ֆրանսական յարաբերութիւնները 17-18-րդ դարերուն հայկական ուղեգրութեան մէջ»), համալսարանի ռոմանագերմանական լեզուներու ամպիոնի վարիչ, թարգմանիչ Նուարդ Վարդանեանը («Իսկուհի Մինասի «Աստուածային խաբկանք» ժողովածուի հայկական յետագիծը»),  բանասիրական բաժանմունքի տնօրէն Աշոտ Գալստեանը («Էմիլի Կարլիէի «Կոտորածների մէջ» օրագրութեան գեղարուեստավաւերագրական հիմքերը»), Երեւանի պետական համալսարանի Հրանդ Թամրազեանի անուան հայ գրականութեան պատմութեան եւ Հայաստանի պետական մանկավարժական համալսարանի հայ նոր եւ նորագոյն գրականութեան եւ անոր դասաւանդման մեթոտիկայի ամպիոններու փրոֆ. Ալպերթ Մակարեանը («Ֆրանսական «Փոլիշինելը» եւ Յ. Պարոնեանի «Ազգային ջոջերը»), Հայաստանի պետական մանկավարժական համալսարանի արհեստակցական կազմակերպութեան նախագահ  Յասմիկ Սարգսեանը («Մարդու աշխատանքային իրաւունքի պաշտպանութեան հիմնախնդիրներ. հայ եւ ֆրանսական արհեստակցական կազմակերպութիւններու մօտեցումներն ու տարբերիչ գծերը»):

Ամպիոնէն զեկուցումներով հանդէս եկան փրոֆ. Մարտին Գիլաւեանը («Ֆրանսական խորհրդապաշտութիւնը եւ արեւմտահայ բանաստեղծութեան զարգացման ուղղութիւնը»), դասախօսներ` Լուսինէ Գալստեանը («Վահէ Քաչայի «Գիշատիչների խնճոյքը» վէպը»), Արմենուհի Մուրադեանը («Աբրահամ Ալիքեանի ֆրանսական բանաստեղծութեան այցեքարտը»), Քնարիկ Աբրահամեանը («Լամարթինը` 19-րդ դարի հայ գրական հանգրուաններում. մի քանի շեշտադրումներ»), «Սփիւռք»  գիտաուսումնական կեդրոնի աւագ գրադարանավար Նելլի Թադէոսեանը («Ֆրանսական միջավայրի եւ մշակոյթի գեղարուեստական զուգադիր քննութեան փորձ. Վազգէն Շուշանեան եւ Անտրէ Ժիտ»):

Այս գիտաժողովի առանձնայատկութիւններէն մէկն ալ, ինչպէս իր ամփոփիչ խօսքին մէջ նկատեց կազմակերպիչ Սուրէն Դանիէլեանը, այն էր, որ կը մասնակցէին եւ զեկուցումներով հանդէս եկան ուսանողներ. ան հաւաստիացուց, որ այս մօտեցումը շարունակական պիտի ըլլայ ամպիոնի աշխատանքներուն մէջ: Չորրորդ տարուան ուսանողուհի Զուարթ Ամբրոյեանը եւ հեռակայ երրորդ տարուան ուսանողուհի Ամալիա Սուքիասեանը զեկուցեցին համապատասխանաբար «Էմիլ Զոլայի «Թերեզ Ռաքեն» վիպակի կերպարներու հոգեբանական վարքագծի քննութեան նոր փորձ» եւ «Վիքթոր Հիւկոյի «Փարիզի Աստուածամօր տաճարը» վէպի կերպարները» թեմաներով:

Քոնկրեսի Ներկայացուցիչներու տունը` դեմոկրատական, իսկ ծերակոյտը` հանրապետական: Երբ երկրի մը քաղաքական ամբողջ կառոյցը հիմնուած է երկկուսակցական դրութեան վրայ, դժբախտաբար ակնկալութիւնը, արդիւնքն ու ապագան կախեալ պիտի ըլլան այդ երկու հատուածներէն` կարմի՛ր թէ կապոյտ, կամ` գունաւորման աշխարհէն մուտք գործելով պայմաններուն հետ համեմատաբար համընկնող անտառի քաղաքականութիւն` փիղ թէ աւանակ:

Նոյեմբեր 6-ին պատահածը յիսուն նահանգներու մէջ քաղաքական կարմիր եւ կապոյտ գոյներով օժտուած քարտէսը երկու տարի ետ տարաւ, մինչեւ 2016:

Մտածելու, վերլուծելու, դատելու եւ ըստ այնմ շարք բռնելու եւ քուէարկելու այդ գործելաձեւը ո՛չ մէկ ազդեցութիւն կամ խոր իմաստ ունի թէ՛ քուէարկողին եւ թէ՛ քուէարկուողին վրայ:

Պարզապէս բեւեռացումն է, որ հետզհետէ արմատախիլ կ՛ընէ ողջմտութիւնը, ազատութիւնը, արդարութիւնն ու ժողովրդավարութիւնը:

Դեռ շատ մելան կարելի է հոսեցնել, շարունակ էջե՜ր ու էջեր մրոտել այս միջանկեալ ընտրութիւններուն մասին: Մատնանշումներ եւ հաստատումներ տեղին է կատարել` ստեղծուած իրավիճակը յաւելեալ թափանցիկութեամբ ներկայացնելու համար:

Առաջին հերթին, պէտք է անպայման նշել, որ սպասուած կապոյտ ցունամին տեղի չունեցաւ: Այսինքն դեմոկրատները չկրցան հնձել բազմաթիւ կարմիր տարածաշրջաններէ ակնկալուած քուէները:

Արձանագրուած քանի մը անակնկալներէ անկախ` կարմիրը մնաց հաստատ կարմիր, կապոյտն ալ` լազուարթ կապոյտ:

Հարաւային նահանգներն էին, որոնք դարձան բուռն կռուախնձոր, յատկապէս` հանրապետականներու սիրտը նկատուող Թեքսասի մէջ, ուր կը սպասուէր, որ դեմոկրատներու ապագայ խոստացող երիտասարդներէն Պեթօ Օ՛Ռուրք, որ կը կրէ «սպիտակամորթ Օպամա» ծածկանունը, կարենար յաղթական դուրս գալ: Սակայն ասիկա չպատահեցաւ, եւ երիտասարդ դեմոկրատականը չկրցաւ ինքզինք պարտադրել ու երկու առ հարիւր քուէներու տարբերութեամբ տեղի տուաւ:

Միւս կողմէ, սակայն, յիշատակելի են իգական սեռի թեկնածուներուն, որոնք մեծամասնութեամբ առաջադրուած էին դեմոկրատական կուսակցութեան կողմէ, արձանագրած յաջողութիւնները: Յիշատակելի եւ պատմական իրադարձութիւն մըն է նաեւ, որ Միշիկընէն երկու իսլամ եւ միեւնոյն ժամանակ իգական սեռի ներկայացուցիչներ առաջին անգամ ըլլալով մուտք գործեցին Ներկայացուցիչներու տուն:

Զարմանալիօրէն նախագահ Թրամփ այս արդիւնքները շռնդալից յաղթանակ նկատեց… Նմանօրինակ  արտայայտութիւններով ալ ան կատարեց իր յետընտրական մամլոյ ասուլիսն ու հարցազրոյցը, որուն ընթացքին գերյարձակունակ ոճով պատասխանեց լրագրողներուն` աւելի եւս ջղագրգռելով եւ ելեկտրականացնելով մթնոլորտը:

Նենսի Փելոսի շատ հաւանաբար վերստին Ներկայացուցիչներու տունի խօսնակի պաշտօնը ստանձնելով` մինչեւ ո՞ւր պիտի տանի Թրամփի դէմ պայքարը, սկսելով վերջինիս տուրքերու գաղտնի թղթածրարի բացայայտումէն մինչեւ 2016-ի նախագահական ընտրութիւններուն Ռուսիոյ դերակատարութիւնը:

Իսկ Սպիտակ տունին մէջ, ըստ երեւոյթին, գործէ արձակուելու ալիքը պիտի շարունակուի` այն փոքր հաւանականութեամբ սակայն, որ անոր վարձակալն ալ գործէ արձակուելու երկմտանքն ու արհաւիրքը ապրի:

Շարունակուողը պայքարը չէ, այլ յանկերգը` մերթ կարմիր եւ մերթ կապոյտ երանգներով:

ԿԱՐՕ ԱՂԱԶԱՐԵԱՆ

«Մե՛նք … – Մենք` բո՛ւռ մը հող աշխարհի վրան`
Ժայռի պէս հաստա՛տ, դաշտի պէս յուռթի՛,
Մենք` դարաւոր թի՛ւ բազկի արութեան,
Մենք` սիրտի անդո՛ւնդ եւ բարձո՛ւնք միտքի.
Մենք` մասիսաձիգ Հայկի՛ սէգ ճակատ
Եւ անխախտ կամքի անյա՛ղթ Արարատ… »:

ԺԱԳ Ս. ՅԱԿՈԲԵԱՆ

Տարագրուած հայու բեկորները աշխարհով սփռուած Հայաստանէն հեռու, բայց իր առօրեան Հայաստան դարձուցած սփիւռքը միշտ իր մտահոգութեան կիզակէտը եւ ուշադրութեան առանցքը դարձուցած է հայրենիքը: Հայաստանը լոկ անուն չէ եղած սփիւռքահայերու շուրթերուն, այլ ապրուած իրականութիւն է բառին վաւերական իմաստով: Մեր նախնիները Արեւմտեան Հայաստանի եւ Տէր Զօրի անապատներուն մէջ մարդկային այդ ահաւոր արհաւիրքը` Ցեղասպանութիւնը ապրեցան եւ իրենց ամէնէն թանկագինը` կեանքը զոհաբերեցին յանուն հաւատքի եւ հայրենիքի, որպէսզի մենք գոյատեւենք: Տէր  Զօրի անապատներուն մէջ հայ մայրը իր զաւակին Այբուբեն սորվեցուց` քաջ գիտնալով, որ ինք եթէ չգոյատեւէ, իր զաւակները պիտի վերակենդանանան այդ մոխիրներէն:

Հայուն ճակատագիրը միշտ ալ հեզասահ ընթացք չէ ունեցած: Սփիւռքի մէջ հայը գոյատեւման պայքար մղած է իր ինքնութիւնը, լեզուն եւ մշակոյթը պահելու եւ մեր ազգի երեք գանձերուն` դպրոցին, եկեղեցւոյ եւ ընտանիքին վրայ գուրգուրացած է, որպէսզի սերունդներ հասակ առնեն հայեցի մթնոլորտի մէջ: Հայաստանի մէջ ալ հայը ապրած է ճգնաժամային պահեր` դիմագրաւելով տարբեր տեսակի դժուարութիւններ: Ցեղասպանութենէն ետք, երբ հայու բեկորներ վերադարձան հայրենիք, կեանքի ի՜նչ մարտահրաւէրներ ապրեցան: 1918-ին Հայաստանի Ա. Հանրապետութիւնը, որ ազատ ապրելու յոյս ներարկեց պայքարող հայ ժողովուրդին, երկար չտեւեց: Սակայն, հակառակ հայրենիքին դիմագրաւած բազում դժուարութիւններուն, Հայաստանի պատգամը նոյնը կը մնայ` սիրել հայրենիքը, անոր շահերը գերադասել անհատական շահերէ եւ գիտնալ անոր արժէքը, այդ հողը, որ ի գին մեր զինուորներու եւ ժողովուրդի արեան պահուած է դարերէ ի վեր:

Ի՜նչ խորախորհուրդ զգացումով պարուրուեցաւ լիբանանահայ թատերասէր հասարակութեան էութիւնը, երբ պատեհ առիթը ընձեռուեցաւ դիտելու Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի վարչութեան հրաւէրով` Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան տրամաթիքական թատրոնի «Հարսանիք թիկունքում» ներկայացումը, որ իր տեսակին մէջ եզակի եւ խորիմաստ պատգամներ ուղղեց հանդիսատեսներուն: Նիւթին մասին արդէն մամուլով անդրադարձ կատարուեցաւ: Սակայն պէտք է մատնանշել, որ անիկա դիտելու վայելք ընձեռելէ բացի, հոգեկան զօրաշարժի ենթարկեց բազմահարիւր հանդիսատեսներու հոգիները: Բեմայարդարումը կ՛արտացոլացնէր այն մթնոլորտը, ուր պիտի ընդգրկուէր հանդիսատեսը վաստակաւոր արուեստագէտներու խաղարկութեան ընդմէջէն: Ներկայացումը իր հարազատութեամբ եւ այժմէականութեամբ թատրոնով ծարաւ եւ ազգային ոգիով թրծուած թատերասէր հասարակութիւնը փոխադրեց Հայաստանի աւանդական ընտանեկան մթնոլորտ, հերոսական Արցախի քառօրեայ պատերազմի ժամանակաշրջան: Հանդիսատեսները պահ մը իրենք զիրենք զգացին Հայաստանի մէջ` չկարենալով զսպել այն յորդառատ արցունքները, որոնք հոսեցան իւրաքանչիւրին աչքերէն: Թատրոնին հերոս` Արմէնին մեծ մօր դերով Կորանը (Սուսաննա Պաղտասարեան), որ Հայաստանի վաստակաւոր արուեստագէտ է, կտրուկ կերպով մերժեց եւ աղբամանին մէջ թափեց իր աղջկան Մոսկուայէն բերած դեղը, որովհետեւ ան նախքան այդ դեղը բերելը հարցուցած էր իր թուրք դրացիին եւ անոր ցուցմունքով գնած էր զայն: Ինչպիսի՛ զգացում եւ կեցուածք պէտք էր որդեգրէր Կորանը, երբ իր երիտասարդ տղան` Գագիկը 1990-ի արցախեան կռիւներուն իր մատաղ կեանքը զոհաբերած էր հայրենիքը թշնամիներէն ազատագրելու նուիրական բագինին: Կորանը չէր սխալած իր զաւակները ազգային ոգիով դաստիարակելու իր նուիրական առաքելութեան մէջ, երբեմն յանդիմանելով եւ զգաստութեան հրաւիրելով զանոնք, որ հայրենի հողը սուրբ է, իսկ մեր նահատակներու արիւնը` թանկագին: Պէտք չէ անհեթեթ պատճառներով մեր նահատակներուն արիւնը պղծել` բարեկամութիւններ հաստատելով թշնամի ցեղի ներկայացուցիչներուն հետ, ինչպէս նաեւ արտագաղթել հայրենիքէն հեռու` օտար ափերուն վրայ ապրուստի եւ կեանքի լաւ պայմաններ փնտռելով: Կորանը նաեւ չբացառեց, որ իրեն հետ ապրող դուստրը եւ փեսան աւելի կը սիրէ, քան արտասահման ապրող փեսան եւ աղջիկը, որովհետեւ Երեւան ապրող իր աղջիկը ընտանիքին հետ Գիւմրի եկան, որպէսզի իրենց մօր սուգի ցաւը մեղմացնեն: Ահա մարդկային զգացումի եւ ընտանեկան առողջ դաստիարակութեան լաւագոյն դրսեւորում մը:

Վերադառնալով Արմէնին (Տարօն Գրիգորեան) հարսանեկան խրախճանքին ընդհատման պատճառին, որ քառօրեայ պատերազմն էր, տեսանք մարդկային իսկական հոգեվիճակներ եւ մտածելակերպեր` ընտանիքի կարգ մը անդամներու կողմէ հարսանեկան խրախճանքը շարունակելու առումով, նաեւ Արմէնին յախուռն կեցուածքն ու որոշումը, երբ հարսանիքը կէս ձգեց եւ գնաց Արցախ ռազմաճակատ` կռուելու համար մեր ֆետայի զինուորներու կողքին, հայրենի հողը պաշտպանելու օտար սադրիչ ուժերէն եւ թշնամիներէն: Օրինակելի արարքով մը իր ընկերը` Արամը (Արսէն Սաղաթելեան),  իր աները` Ռազմիկը (Հայաստանի վաստակաւոր արուեստագէտ Յովհաննէս Յովհաննիսեան) եւ վերջերս երկար փնտռտուքէ ետք գտնուած իր նահատակ քեռիին զաւակը` Նարեկը (Գէորգ Գրիգորեան) մեկնեցան ռազմաճակատ` կռուելու թշնամիին դէմ: Բայց ափսոսանք ապրեցանք, երբ լսեցինք նոյնինքն Արմէնին աներոջ այն արտայայտութիւնը, որ մեր զինուորները զէնք չունին կռուելու համար: Քառօրեայ պատերազմը լաւ աւարտ չունեցաւ: Ազրպէյճանցիներուն յարձակման եւ ներխուժման դէմ դնելու համար քանի մը հարիւր հայ նահատակներ ինկան մարտադաշտին մէջ: Արմէնը վերադարձաւ պատերազմէն, բայց իր դէմքին վրայ շատ մեծ թախիծ կար. Իր մանկութենէն մինչեւ հասուն տարիքը իրեն ընկերակցած մտերիմ ընկերը զոհուած էր: Բայց ան յուզումնախառն խնդրեց իր կնոջմէն իր քողը վերստին դնել իր գլխուն եւ իր իսկ զինակից զինուորներուն անունով յորդորեց պարել, որովհետեւ կեանքը կը շարունակուի եւ պէտք է ապրիլ:

Հայ կնոջ կերպարին առումով բացի Կորանէն, նաեւ գնահատանքի արժանի է Արմէնին դրացին` Սանամը (Հայաստանի ժողովրդական արուեստագէտ, պետական մրցանակի դափնեկիր Անահիտ Յարութիւնեան), որ մարդկային արժէքներու եւ հայ կնոջ առաքինութիւններու լաւագոյն օրինակն էր իր բարութեամբ, հեզութեամբ, մարդասիրութեամբ, անկեղծութեամբ եւ դրացիին օգնութեան փութալու իր պատրաստակամութեամբ: Ափսոս, որ իր հոգին ալ ալեկոծուեցաւ, որովհետեւ ռազմաճակատ մեկնած իր զաւակը վերադարձաւ իբրեւ դափնեկիր նահատակ ու անշնչացած մարմին:

Դաստիարակիչ այլ պատկեր մը կայ թատրոնին մէջ, երբ Արմէնին հայրը` Աշոտը եւ մօրաքրոջ ամուսինը` Սամուէլը (Արկադի Ղարագուլեան) ազգային բանավէճ ունեցան: Աշոտը չհամոզուեցաւ իր քենեկալին` Սամուէլին Հայաստանէն արտագաղթելու բոլոր հաստատումներուն ու դրդապատճառներուն, ներկայացնելով զինք իբրեւ ազգային ոգիէ պարպուած անարժէք անձ:

Հայ պայքարող կնոջ կերպարին մարմնաւորումը կատարեցին բոլոր դերասանուհիները` Կորանը, Սանամը, Անին, Լալան, Լուսինէն, Անժելան, Ռուզանը:

«Հարսանիք թիկունքում» իրական կեանքէ առնուած գիւմրեցի նահապետական ընտանիքի մը պատմութիւնն էր, որ ազգային պատգամ փոխանցելու կողքին կը հրաւիրէ հանդիսատեսները հայ օճախները չխաթարելու այլասերիչ եւ ազգակործան երեւոյթներով, պատրաստակամ ըլլալու Հայաստանին սպառնացող որեւէ վտանգի  նոյնիսկ մեր կեանքին գնով, ամուր կառչելու հայրենի հողին եւ Հայաստանը գերադասելու ամէն բանէ վեր` քաջ գիտնալով եւ մէջբերելով բանաստեղծ Ժագ Ս. Յակոբեանի խօսքը, «Մենք` բո՛ւռ մը հող աշխարհի վրայ, ժայռի պէս հաստատ…» պէտք է մնանք, ինչ որ մեր նախնիները ապրած են այս համոզումով եւ հաւատքով:

Կը մնայ շնորհաւորել Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի վարչութեան դաստիարակիչ մտայղացումը Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան տրամաթիքական թատրոնը Լիբանանի մէջ հիւրախաղերու հրաւիրելու, յատկապէս նկատի ունենալով «Հարսանիք թիկունքում» ներկայացումը, որ հոգեկան վերազարթօնք մը ստեղծեց լիբանանահայ թատերասէր հանրութեան մօտ:

Արժանի յարգանք եւ գնահատանք Գիւմրիի «Վարդան Աճէմեան»-ի անուան տրամաթիքական թատրոնի բեմադրիչ Լութֆիկ Յարութիւնեանին, արհեստավարժ դերասաններուն եւ քուլիսներու ետին բոլոր աշխատողներուն, որոնք 35-րդ անգամ ըլլալով «Հարսանիք թիկունքում»-ը բեմ բարձրացուցին` գոհացնելով արուեստասէր հասարակութեան պապակ հոգիները:

Բոլորին վարձքը կատար:

1918-1920 թուականներու Հայաստանի անկախ Հանրապետութեան պատմագրութիւնը լայնօրէն զբաղած է պետականութեան կերտումի հարցերով, անոր` մեծ պետութիւններու հետ յարաբերութիւններով եւ դրացի երկիրներու հետ տարածքային վէճերով: Այս խնդիրներուն կարեւորութիւնը պէտք չէ ստորագնահատել, քանի որ անոնք մաս կը կազմեն մեր ըմբռնումներուն,  Հարաւային Կովկասի (Անդրկովկաս) ազգային պետութիւններու ծագումին, ցարդ շարունակուող աշխարհաքաղաքական վէճերու արմատներուն եւ 1917-ի ռուսական յեղափոխութիւններու շրջանային ազդեցութեան վերաբերեալ: Այսուհանդերձ, Հայաստանի Հանրապետութիւնը նաեւ ժառանգեց անմիջական ուշադրութեան պէտք ունեցող ներքին սուր տագնապ մը` հողային հարցը, որ ցարդ յարաբերական անտեսումի ենթարկուած է: Սակայն այս տագնապին հանդէպ 1918-1920-ին գործող զանազան քաղաքական խմբաւորումներուն մօտեցումները արժէքաւոր լոյս կը սփռեն անոնց գաղափարական միտումներուն վրայ: Խնդրին կարեւորութիւնը կը մեծնայ, երբ հաշուի առնուի, որ այդ ժամանակ գիւղացիները Արեւելեան Հայաստանի բնակչութեան մօտաւորապէս 80 առ հարիւրը կը կազմէին:

Այս դասախօսութեան ընթացքին տոքթ. Արա Սանճեանը նկարագրեց Անդրկովկասի մէջ հողային յարաբերութիւններու բարեկարգումի մասին քննարկումները` փետրուար 1917-էն մինչեւ մայիս 1918, ինչպէս եւ անոնց յաջորդած վէճերն ու Հայաստանի կառավարութեան գործունէութիւնը` մայիս 1918-էն մինչեւ 1920-ի աշունը: Տոքթ. Սանճեան` Միշիկընի համալսարան-Տիրպորնի պատմութեան դասախօս, անոր Հայկական հետազօտութիւններու կեդրոնի տնօրէնն է: Այս դասախօսութիւնը տեղի ունեցաւ Լոնտոնի մէջ, երկուշաբթի, 21 մայիս 2018-ին, կազմակերպութեամբ Հայագիտական ուսմանց ծրագիրի տնօրէն տոքթ. Գրիգոր Մոսկոֆեանին կողմէ եւ ատենավարութեամբ Ռաֆայէլ Կրեկորեանի:

Հայաստանի Հանրապետութիւնը ստեղծուած էր Ա. Համաշխարհային պատերազմի ցնցումներուն առընթեր: Հետագային անկախ Հայաստանին մաս կազմած տարածքները պատերազմի ժամանակ սուր տնտեսական տագնապի ենթարկուած էին, ներառեալ` մշակուած հողի տարածութեան, երկրագործական արտադրութեան ու ընտանի անասուններու թիւի նուազումը, ինչպէս եւ` աճող ընկերային անարդարութիւնը: Պէտք չէ անտեսել նաեւ Մեծ եղեռնի վերապրողներու հսկայ թիւը, ներառեալ` հազարաւոր որբեր, որոնք հասած էին Անդրկովկաս, որ այդ ժամանակ ցարական Ռուսիոյ մաս կը կազմէր:

1917-ին Անդրկովկասի մէջ գործող կուսակցութիւնները ազատական-ժողովրդավար ու ընկերվարական գաղափարախօսութիւններու լայն շրջանակի մը կը պատկանէին: Ռուսիոյ Փետրուարեան յեղափոխութիւնը ողջունուեցաւ երկրամասին մէջ գործող բոլոր հայկական կուսակցութիւններուն կողմէ, որոնք ինքնակամ ենթարկուեցան Փեթրոկրատի մէջ նոր ժամանակաւոր կառավարութեան եւ Անդրկովկասի յատուկ կոմիտէին (Օզակոմ), որ ժամանակաւոր կառավարութեան կողմէ նշանակուած էր շրջանը վարելու համար, բայց` առանց օրէնսդիր իրաւասութեան: Ժամանակաւոր կառավարութիւնը կայսրութեան տարածքին հողային հարցին լուծումը վերապահեց յառաջիկայ Սահմանադիր ժողովին: Մինչ այդ անիկա ստեղծեց Գլխաւոր հողային կոմիտէն` բնակչութեան կարիքներուն մասին տեղեկութիւն հաւաքելու եւ հողային վէճերու լուծումի օրէնքի մը նախագիծը պատրաստելու համար:

Անդրկովկասի կուսակցութիւնները հողային հարցի երեք տարբեր լուծում կ’առաջադրէին. քաղաքապետացում (մունիցիպալիզացիա), ազգայնացում (նացիոնալիզացիա) եւ համայնացում (սոցիալիզացիա): Քաղաքապետացումի կողմնակից սոցիալ-դեմոկրատ մենշեւիկները եւ սոցիալ-դեմոկրատ հնչակեանները կը պաշտպանէին հողի ու գոյքի պետականացումը, որոնք այնուհետեւ պիտի դրուէին տեղական քաղաքապետութիւններու վարչութեան տակ: Անոնք կը կարծէին, որ գիւղական բնակչութիւնը քաղաքապետական կեդրոններէ ուղղորդուելու կարիք ունէր: Ասիկա ամէնէն ժողովրդական ընտրանքն էր անդրկովկասեան մակարդակի վրայ, բայց երբեք լիովին չգործադրուեցաւ: Սոցիալ-դեմոկրատ բոլշեւիկները ազգայնացումի ջատագով էին, այսինքն կը նախընտրէին տեղական գործերու կառավարումը կեդրոնական իշխանութեան մը կողմէ: Վերջապէս, համայնացումի կողմնակիցները, ինչպէս սոցիալիստ յեղափոխականները եւ Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը, կը ձգտէին աւելի ուժ տալու գիւղական համայնքներուն` տեղական խնդիրները վարելու, հաւատալով, որ քաղաքապետացումը եւ ուղղակի ազգայնացումը ուռճացած դիւանակալութեան մը պիտի առաջնորդէին: ՀՅԴ-ի 1907-ի ծրագիրը ընդգրկած էր հողի համայնացման սկզբունքը:

Քանի որ հողի համայնացումը նախասիրած այլընտրանքն էր հայկական ամէնէն ազդեցիկ կուսակցութեան, որ հետագային անկախ հանրապետութիւնը վարեց, տոքթ. Սանճեանը այս քաղաքականութեան անդրադարձաւ աւելի հանգամանալից կերպով: Առաջին հերթին, այդ քաղաքականութիւնը կը ջանար վերացնել հողի մասնաւոր սեփականութիւնը, արգիլել հողի վաճառքը եւ բռնագրաւել պետութեան, եկեղեցիին կամ մեծահարուստ անհատներու պատկանող հողային մեծ կալուածները եւ բռնագրաւուած հողը բաշխել գիւղացիութեան միջեւ: Այս բռնագրաւումներով ստեղծուելիք «հողային ֆոնտ»-ը պիտի կարգաւորուէր գիւղական համայնքներուն կողմէ, իսկ իւրաքանչիւր ընտանիք այնքան հող պիտի ստանար, որքան որ կրնար մշակել ինքնաբաւ կերպով: Յատուկ շեշտ կը դրուէր հողի հաւասար բաշխումին վրայ. եթէ որոշ շրջաններ հողային աւելի մեծ պաշարներ ունէին, քան` ուրիշներ, իշխանութիւնները յատուկ տուրքեր պիտի հաստատէին եւ կամ ժամանակ առ ժամանակ հողը պիտի վերաբաշխէին յատկացումներու հաւասարութիւն մը պահելու համար:

ՀՅԴ-ի եւ այլ ընկերվարական կուսակցութիւններու կողքին, 1917-ին ծնունդ առաւ նաեւ անոնց հետ տարակարծիք Հայ ժողովրդական կուսակցութիւնը: Այս կուսակցութեան ղեկավարը Միքայէլ Բաբաջանեանն էր, ու ան Օսմանեան կայսրութեան մէջ գործող Հայ սահմանադիր ռամկավար կուսակցութեան արեւելահայ համարժէքն էր: Ռամկավարներուն պէս, Ժողովրդական կուսակցութիւնը կողմնակից էր հողի մասնաւոր սեփականութեան եւ պետական սահմանափակ միջամտութեան տնտեսութեան մէջ: Այսուհանդերձ, անիկա որոշ զիջումներ ըրաւ Անդրկովկասի մէջ այդ օրերուն գերակշռող ընկերվարական մթնոլորտին: Ժողովրդականները հակառակ չէին պետական ու անհատական կալուածներու, ինչպէս եւ` այլ մասնաւոր մեծ հողատարածքներու բռնագրաւումին: Անոնք կառավարութեան կոչ կ’ուղղէին այս աւելորդ հողատարածքները  «արդար» եւ ո՛չ թէ շուկայական գիներով ձեռք բերելու եւ այնուհետեւ զանոնք գիւղացիներուն բաշխելու: Ինչ կը վերաբերի Հայ եկեղեցւոյ պատկանող կալուածներուն, ժողովրդականները եկեղեցիին աջակցելով` անոնց բռնագրաւումին կ’ընդդիմանային: Ժողովրդականները կ’ընդունէին այն փաստարկը, որ եկեղեցին այդ հողերու եկամուտը կրթական եւ այլ բարեսիրական նպատակներով կ’օգտագործէր:

Հողային հարցի զուտ տնտեսական երեսակէն զատ` ազգութիւններու տեղաբաշխումի խառն ըլլալու խնդիրը Անդրկովկասի տեղական իշխանութիւնները ուրիշ մարտահրաւէրի մը առջեւ կը դնէր 1917-ին: Հայկական կուսակցութիւնները կը ձգտէին հողի բաշխումը այնպիսի ձեւով գործի դնել Անդրկովկասի մէջ, որ անջատ, ազգային համասեռ ու ինքնակառավարուող շրջաններ ստեղծուէին հայերու, վրացիներու եւ թաթարներու համար: Այլ խօսքով, հողաբաշխումը նաեւ ազգայնական գաղափարախօսութեամբ տոգորուած էր: Այս մօտեցումը, սակայն, չգործնականացաւ կարգ մը շրջաններու պատմականօրէն խառն բնակչութիւն ունենալու պատճառով:

Ռուսիոյ մէջ Հոկտեմբերեան յեղափոխութենէն ետք Անդրկովկասի քաղաքական կուսակցութիւնները պոլշեւիկեան իշխանութիւնը մերժեցին: Ռուսիոյ մէջ քաղաքացիական պատերազմի սկզբնաւորումը առիթ եղաւ, որ անդրկովկասեան կուսակցութիւնները Փեթրոկրատի եւ Մոսկուայի տիրապետութենէն քիչ թէ շատ անկախ գործէին եւ Օզակոմը փոխարինէին Անդրկովկասեան կոմիսարիատով, որ իբրեւ ժամանակաւոր շրջանային վարչութիւն` միայն երեք ամիս գործեց, մինչեւ` փետրուար 1918: 16 դեկտեմբեր 1917-ին ան օրէնք մը հաստատեց, որ կը կարգաւորէր բոլոր աւելորդ, սեփական հողատարածքներուն փոխանցումը նորահաստատ հողային կոմիտէներուն` քաղաքապետացումի սկզբունքի հիմամբ:

Համառուսական սահմանադիր ժողովը, որուն պատգամաւորները ընտրուեցան նոյն ժամանակամիջոցին, անդրկովկասեան կուսակցութիւններէն 36 ներկայացուցիչ ունէր (մենշեւիկներ` 11, մուսաւաթ` 10, ՀՅԴ` 9, սոցիալիստ յեղափոխականներ` 2, պոլշեւիկներ` 1 եւ այլն): Սակայն, երբ պոլշեւիկները 1918-ի սկիզբին ցրուեցին Փեթրոկրատի մէջ գումարուած Սահմանադիր ժողովը, Անդրկովկասի ներկայացուցիչները փետրուարին օրէնսդրական նոր շրջանային կառոյց մը ստեղծեցին` Սէյմ անունով: Մարտ 1918-ին Սէյմը օրէնք մը վաւերացուց, որ իրաւական շրջագիծը հայթայթեց առգրաւելու բոլոր աւելորդ, սեփական կալուածները եւ զանոնք փոխանցելու հողային ֆոնտի մը, որ պիտի կառավարուէր շրջանային, գաւառական կամ տեղական հողային կոմիտէներու կողմէ:

Այս զարգացումները տեղի ունեցան փետրուար 1918-ին սկիզբ առած օսմանեան յարձակումին հետ միաժամանակ, որ Պաքուի նաւթահորերը գրաւելու ուղղուած էր: Սէյմը Անդրկովկասի անկախութիւնը հռչակեց ապրիլին` հաստատելով անդրկովկասեան կարճատեւ դաշնակցութիւն մը: Անդրկովկասի անկախութեան հռչակումին նպատակը Օսմանեան կայսրութեան հետ սահմանագծումին ուղղակի բանակցութիւններու մէջ մտնելն էր` տարածքաշրջանի եւ ո՛չ թէ պոլշեւիկեան Ռուսիոյ հայեցակէտէն մեկնելով: Անդրկովկասի հանրապետութիւնը հազիւ ամիս մը գոյատեւեց: Օսմանեան բանակը շարունակեց իր յառաջխաղացքը, եւ Սէյմը մայիսի վերջերուն կազմալուծուեցաւ: Վրաստանը իր անկախութիւնը հռչակեց մայիս 26-ին, իսկ Հայաստանն ու Ազրպէյճանը` երկու օր ետք:

Սկզբնապէս միայն Օսմանեան կայսրութիւնն ու անոր դաշնակիցները ճանչցան անկախ Հայաստանը: Արեւմտեան պետութիւններն ու պոլշեւիկները դժկամութիւն ցուցաբերեցին ճանաչումի հարցին մէջ, որովհետեւ հանրապետութիւնը հակառակորդ ուժերու գործարքի մը կողմնակի արդիւնքը կը նկատէին:

Հանրապետութիւնը շատ լուրջ ներքին հարցեր դիմագրաւեց: ՀՅԴ իշխանութիւնը ստանձնեց անկախութեան հռչակումէն անմիջապէս ետք` նոր հանրապետութեան ամէնէն ազդեցիկ քաղաքական ուժը ըլլալով: Առաջին կառավարութիւնը գլխաւորեց վարչապետ Յովհաննէս Քաջազնունին: Տարուան վերջաւորութեան, Ա. Համաշխարհային պատերազմի աւարտէն ետք Քաջազնունի նոր համախոհական (քոալիսիոն) դահլիճ մը կազմեց` ՀՅԴ-ի եւ Հայ ժողովրդական կուսակցութեան մասնակցութեամբ: Այս կառավարութեան գործունէութեան ընթացքին Հայաստանի օրէնսդիր ժողովը որդեգրեց Ռուսական կայսրութեան մէջ արդէն գործածուած բոլոր օրէնքները, ներառեալ` անոնք, որոնք Փետրուարեան յեղափոխութեան վաղորդայնին եւ աւելի ուշ վաւերացուած էին, մինչեւ` Անդրկովկասի անկախացումը: Անոնց շարքին էին հողային հարցին հետ կապուած օրէնքներ: Փետրուարեան յեղափոխութեան իտէալներուն նուիրուած ՀՅ  դաշնակցութիւնը ռուսական եւ այնուհետեւ անդրկովկասեան այս օրէնքներու վաւերացումին ետին կը գտնուէր:

Յունիս 1919-ին համախոհական դահլիճի լուծարումէն ետք, գործադիր իշխանութիւնը կրկին անցաւ Դաշնակցութեան ձեռքը` վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսեանի գլխաւորութեամբ: Այնուհետեւ ժողովրդականները` իբրեւ ընդդիմադիր կուսակցութիւն, ուղղակի դեր չունեցան հողային յարաբերութիւններու բարեկարգումի գործադրութեան մէջ: Խատիսեանի դահլիճը հսկեց հողային կոմիտէներու գործողութիւններուն: Սակայն անոնց արդիւնաւէտութեան արգելք հանդիսացան սովը, տասնեակ հազարաւոր գաղթականներու ներկայութիւնը եւ տեղական իսլամ բնակիչներու կազմակերպած ապստամբութիւնները: Տարուան վերջաւորութեան դաշնակցական ղեկավարներէն Արշակ Ջամալեանը առաջարկեց հողային բարեկարգումի ծրագիրը անմիջապէս գործի դնել` Հայաստանի աշխատաւորներու պոլշեւիկներու կողմը անցնիլը եւ խորհրդային կարգերը ողջունելը կանխելու համար: 1920-ի սկիզբներուն պոլշեւիկները Հիւսիսային Կովկասը ամբողջութեամբ կը վերահսկէին եւ Վրաստանի ու Ազրպէյճանի հիւսիսային սահմաններուն հասած էին: Այսուհանդերձ, Ջամալեանը իր կուսակիցներու խիստ քննադատութեան արժանացաւ եւ մէկ ամիսով Բիւրոյի ժողովներէն կախակայուեցաւ:

Պոլշեւիկեան յառաջխաղացքը Հայաստանի մէջ անոնց կողմնակիցները խանդավառեց: Մայիս 1920-ին պետական հարուածի փորձ մը տեղի ունեցաւ Խատիսեանի կառավարութեան դէմ: Փորձը ձախողեցաւ, բայց ապստամբութեան պատճառով տեղի ունեցաւ հանրապետութեան երրորդ վարչապետին` Համօ Օհանջանեանի նշանակումը:

Օհանջանեանի դահլիճը շարունակեց հողի առգրաւումն ու վերաբաշխումը ժամանակաւոր հիմքի վրայ, մինչեւ որ Հայաստանի Սահմանադիր ժողովը համապարփակ հողային օրէնք մը վաւերացնէր: Նոր կառավարութիւնը նոյնպէս մղուած էր հողային յարաբերութիւններու բարեկարգումը յառաջ տանելու ցանկութեամբ, որպէսզի բնակչութեան որոշ հատուածներ տարհամոզէր պոլշեւիկներուն համակրելէ:

Սակայն սեպտեմբեր 1920-ի վերջաւորութեան տեղի ունեցաւ քեմալական արշաւանքը Հայաստանի վրայ: Օհանջանեանի դահլիճին կողմէ նոր ստեղծուած Հողային յատուկ մարմինները դադրեցուցին իրենց գործունէութիւնը, մինչ Հայաստանը կ’ենթարկուէր քեմալական յարձակումին, որ պիտի յանգէր երկրի ամբողջական խորհրդայնացումին: Պոլշեւիկեան նոր կառավարութիւնը հողը ազգայնացուց, ինչպէս անոնց ծրագիրը կը նախատեսէր: Սակայն հողի ազգայնացումի մեկնաբանութեան ու գործադրութեան պոլշեւիկեան ձեւը ընկերվարական յեղափոխականներու ծրագրէն ազդուած էր, ուստի շատ տարբեր չէր դաշնակցականներու նպատակէն:

Տոքթ. Սանճեանին կեդրոնացումը անկախ հանրապետութեան կողմէ հողային յարաբերութիւններու բարեկարգումի մօտեցումին վրայ` լոյս սփռեց ՀՅ դաշնակցութեան պատմութեան անտեսուած մէկ էջին վրայ: 1918-1920 թուականներուն դաշնակցականները տիրական ուժն էին Հայաստանի մէջ: Սակայն անոնց գործունէութիւնը աւելի կը յիշուի ազգայնական խնդիրներու եւ տարածքային վէճերու, քան ներքին քաղաքականութեան ու ընկերվարական գաղափարախօսութեան տեսանկիւնով: Մեծ եղեռնէն ետք ՀՅԴ-ի կառոյցներու աշխարհասփիւռ ցրուումով եւ կուսակցութեան Խորհրդային Հայաստանէն արտաքսումով ան գլխաւորաբար նուիրուեցաւ սփիւռքի մէջ հայկական ինքնութեան պահպանումին եւ յարաբերաբար քիչ ուշադրութիւն ընծայեց իր վաղ տարիներու ընկերային քաղաքականութեան: Տոքթ. Սանճեանի` 1918-1920 Հայաստանի ներքին քաղաքական իրավիճակի քննութիւնը արժէքաւոր բացայայտումներ կը կատարէ ՀՅԴ-ի պէս կուսակցութիւններու բնոյթին մասին, որոնք ուղղակի կապուած էին այն հողին հետ, որուն մասին կը խօսէին` ի տարբերութիւն նման կուսակցութիւններու ներկայ խօսոյթին (discourse) եւ գործունէութեան, որոնք հիմնականին սփիւռքի մէջ գոյութիւն ունին` այդ հողէն այսպէս կոչուած օտարուած դրութեամբ:

ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ ՈՒՍՄԱՆՑ ԾՐԱԳԻՐԻ
ՄԱՄՈՒԼԻ ՀԵՏ ԿԱՊԻ ԳՐԱՍԵՆԵԱԿ

Համաշխարհային Ա. պատերազմի աւարտին 100-ամեակի միջպետական տարողունակութեան երեւոյթը բնականաբար մտածել կու տայ քաղաքական առանցքային ուղերձներ փոխանակելու կարեւոր հանգամանքներու մասին:

Այս շրջագիծին մէջ նախաձեռնող կողմը` Ֆրանսան իր նախագահին ճամբով յայտարարեց ներկայ աշխարհակարգի դիւրաբեկ խաղաղութեան վրայ յենած ըլլալու իրականութեան մասին: Իսկ երբ սպառնալիքի տակ եղած խաղաղութիւնը կը յիշուի Համաշխարհային Ա. պատերազմի աւարտի նշումին առիթով, անուղղակիօրէն կը մատնանշուին նոր լայնածաւալ պատերազմներու բռնկումի վտանգները:

Ազգայնականութեան յղացքը իբրեւ բացասական զարգացող երեւոյթ հայրենասիրական դրական հասկացողութեան հակադրելով Ֆրանսայի նախագահը սլաքները դիւանագիտականօրէն ուղղեց Միացեալ Նահանգներու նախագահին, որ Ուաշինկթընի քաղաքականութեան իրականացման համար հրապարակայնօրէն կը շարունակէ խօսիլ ազգայնական գաղափարախօսութիւն որդեգրած ըլլալուն մասին:

Քաղաքական հիմնական ուղերձը այս բոլորէն ետք Եւրոպայի վերականգնումի առաջադրանքն է` ՕԹԱՆ-ի մէջ Եւրոպայի դերակատարութեան աստիճանաչափի բարձրացման եւ ընդհանրապէս համաեւրոպական պաշտպանական անկախ համակարգ կայացնելու համոզումներու բարձրաձայնումներով:

Այս առանցքային գիծի իրականացումը հեռանկարային կ՛ըլլայ ո՛չ միայն աշխարհակարգային փոփոխութիւններու եւ դիւրաբեկ խաղաղութիւնը ամրացնելու, այլ նաեւ հայկական գործօնին յարաբերակցաբար, եթէ նկատենք, որ ռուսական կախեալութեան եւ դէպի տարածաշրջան ամերիկեան աշխուժ թափանցման քաղաքականութեան արանքին մէջ Երեւանը դէպի Եւրոպա համարկումի արտաքին քաղաքականութիւնը կը ջանայ խորացնել, այս պայմաններուն մէջ առաւելագոյնս կարենալ իրականացնելու համար փոխլրացուցիչ քաղաքականութիւնն ու բազմակողմ դիւանագիտութիւնը:

Այս հանգամանքները նկատի ունենալով էր, որ Եւրոպայի կայացման համար պաշտօնական Երեւանը վարչապետի պաշտօնակատարին այս առիթով ունեցած ելոյթին մէջ յիշեցուց  խաղաղութեան դիւրաբեկ իրավիճակի պատասխանատուներէն Համաշխարհային Ա. պատերազմի ընթացքին Ցեղասպանութիւն իրականացուցած պետութեան մասին, որուն իրականացուցածը եթէ համարժէք դատապարտանքի արժանանար, չէին կրկնուեր իրերայաջորդ միւս ցեղասպանութիւնները:

Պահը լիարժէք կ՛օգտագործուէր նաեւ ազգերու ինքնորոշման իրաւունքի ընտրովի յարգումի իրականութիւնը յիշելու` պարզ դարձնելով, որ այն ինչ որ կը զլացուի այսօր Արցախի ժողովուրդին, կը շնորհուի այլ ժողովուրդներու:

Մինչ, ֆրանսահայ կազմակերպութիւններու գործունէութիւնը համակարգող խորհուրդը Ֆրանսայի նախագահին կը յղէր նամակ, ուր բողոք կը յայտնէր, որ խաղաղութիւնը գերադասող նման միջպետական հաւաքի մը ոգիին հակադիր է Անգարայի ներկայութիւնը, որ կը շարունակէ ժխտել Համաշխարհային Ա. պատերազմի ընթացքին իր կազմակերպած տարբեր ազգաբնակչութիւններու տեղահանութիւններն ու բնաջնջումները:

Թուրքիոյ դերակատարութիւնը միայն պատմական առումով չէ անշուշտ, որ չի համընկնիր հաւաքի ոգիին, տրամադրութիւններուն եւ առաջադրանքներուն:

Ազգայնականութիւնը մերժող Եւրոպայի այն ղեկավարները, որոնք կը շեշտեն մոլորակի այսօրուան դիւրաբեկ խաղաղութեան սպառնացող վտանգները, բոլոր առումներով կը գիտակցին անշուշտ, որ խաղաղութեան դիւրաբեկման գլխաւոր պատասխանտուներէն է Անգարան, որ Եւրոպային կը սպառնայ գաղթականական ալիքներով, անոնց առընթեր դէպի Եւրոպա ահաբեկչութիւն արտահանելու իր կարողականութեամբ եւ էրտողանական ազգայնականութեան տարբեր դրսեւորումները Թուրքիայէն դէպի եւրոպական զանազան քաղաքներ տեղափոխումով:

Համաշխարհային Բ. պատերազմի դասերը կը թուի, որ ցեղասպանութեան առումով աւելի ընկալուած են: Գործադրողը դատապարտուած է  եւ ցեղասպանուածը` հատուցուած:

Համաշխարհային Ա. պատերազմի ցեղասպանութիւններն ու ցեղային զտումները համարժէք դատապարտանքի եւ հատուցման չեն արժանացած: Իրաւաքաղաքական այդ գործողութիւնները չիրականացնելը պատճառ է նաեւ այսօրուան դիւրաբեկ խաղաղութեան:

Խրիմեան Հայրիկ`
Կոստանդնուպոլսոյ Պատրիարք

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Կոստանդնուպոլիս

Կոստանդնուպոլսոյ նոր պատրիարքի ընտրութեան համար, Ազգային ժողովին մէջ Գրիգոր Օտեանի կողմէ Խրիմեան Հայրիկի թեկնածութեան առաջադրումէն ետք, աթոռանիստ մայր եկեղեցիին մէջ 4 սեպտեմբեր 1869-ին գումարուեցաւ Ազգային երեսփոխանական ժողովի նիստը, նախագահութեամբ Ներսէս Տատեանի եւ մասնակցութեամբ 75 երեսփոխաններու:

Ընտրելիներու ցանկին շուրջ թեր ու դէմ կարծիքներ փոխանակուեցան եւ վիճաբանութիւններ եղան: Երեսփոխաններու մէկ կարեւոր համեմատութիւնը կ՛առաջադրէր Ներսէս եպիսկոպոս Վարժապետեանի թեկնածութիւնը, որուն գլխաւոր մրցակիցն էր Խորէն եպիսկոպոս Նարպէյ:

Գրիգոր Օտեան խօսք առնելով ըսաւ. «Ա՛լ ժամ է լռեցնել կիրքերը եւ պատրիարքի ընտրութեամբ զբաղիլ. բոլոր ազգը անհամբեր անոր կը սպասէ: Ազգը կ՛ուզէ պարզ, անխարդախ եւ գրագէտ եպիսկոսպոս մը, որ պատրիարք ըլլայ: Բայց անիկա (Ներսէս եպիսկոպոս) չպիտի կրնայ ըլլալ, որովհետեւ ինքն ալ չընդունիր: Ես կ՛առաջարկեմ ուրիշ մէկը, որ արդէն շատերուն սրտին համաձայն է, որ ազգին ալ սիրելին է եւ որ ճշմարիտ հայու զաւակ եւ ոչ նուազ փառք մ՛է մեր եկեղեցւոյն – հայրենասէրն Խրիմեան»:

Ժողովականները համամիտ գտնուելով միաբերան աղաղակեցին. «Կեցցէ՜ Խրիմեան, կեցցէ՜ Օտեան»: Սրտատրոփ կեցցէներն ու ծափահարութիւնները տեւեցին շուրջ կէս ժամ:

Խորէն եպիսկոպոս Նարպէյ, մասամբ գոհ մնալով որ Ներսէս եպիսկոպոսի թեկնածութիւնը վերցուած է, ըսաւ. «Կեցցէ՜ Խրիմեան սրբազանի պատրիարքութիւնը»:

Այնուհետեւ տեղի ունեցաւ քուէարկութիւնը եւ Տարօնի առաջնորդ Մկրտիչ եպիսկոպոս Խրիմեան միահամուռ քուէով ընտրուեցաւ Կոստանդնուպոլսոյ պատրիարք:

Քուէարկութենէն անմիջապէս ետք հեռագիր ուղարկուեցաւ Մուշի առաջնորդարան, Խրիմեան Հայրիկի փոխանցելով իր պատրիարք ընտրութեան լուրը: Այդ օր տասնեակներով շնորհաւորական հեռագիրներ ուղարկուեցան Մուշ:

Հեռագիրները ստանալէն ետք Խրիմեան Հայրիկ շնորհակալական հեռագիր մը ուղարկեց Պոլիս` Ազգային ժողովին, խնդրելով աւելորդ հանդիսութիւններ չկազմակերպել իրեն համար. ան կ՛ըսէր. «Չը շռայլել ի հանդէսս, որք ազգին ապարդիւն լինելէն զկնի վնասակար կարող են լինել. գործունէութիւնն է փառաւորութիւն»:

Սուլթան Ազիզ հաստատեց Խրիմեան Հայրիկի ընտրութիւնը, որմէ ետք Ազգային ժողովը հեռագրեց նորընտիր պատրիարքին, որպէսզի Տարօնի ազգային գործերը կարգի դնելէ ետք ուղեւորուի դէպի Պոլիս:

Բարձրագոյն Դուռը Էրզրումի կուսակալ Իսմայիլ փաշային եւ Մուշի մութասարիֆին հրահանգներ ուղարկեց պաշտօնական ընդունելութիւն ցոյց տալու հայոց պատրիարքին եւ պատուոյ պահակախումբ  յատկացնելու անոր մինչեւ Տրապիզոն:

Մուշի մութասարիֆը Սուրբ Կարապետի վանք երթալով անձամբ շնորհաւորեց Խրիմեան Հայրիկը:

Էրզրումի կուսակալ Իսմայիլ փաշա պաշտօնական պատգամաւորութիւն մը ուղարկեց Մուշ, հայոց պատրիարքին ընկերանալու եւ զայն դէպի Կարին առաջնորդելու համար:

Ժողովրդային հոծ բազմութիւններ եւ պատգամաւորութիւններ, որոնց շարքին նաեւ Խրիմեան Հայրիկի վաղեմի հակառակորդները շնորհաւորութեան գացին եւ համբոյրներ փոխանակեցին ընտրեալ պատրիարքին հետ:

***

Հասած էր մեկնումի օրը` 3 հոկտեմբեր 1869: Աղօթարանը դեռ չբացուած արդէն Մուշէն եւ դաշտի գիւղերէն հազարաւոր ժողովուրդ` կին ու տղամարդ, ծեր, երիտասարդ ու մանուկ, խռնուած էր Սուրբ Կարապետի վանքը: Մուշէն ժամանած էին նաեւ ոստիկաններ, պատուոյ պահակախումբ եւ պետական բարձրաստիճան պաշտօնեաներ:

Վանքին մէջ տօնական մթնոլորտ կը տիրէր: Տաճարին զանգերը բարձր ու զիլ կը ղօղանջէին, թմբուկի եւ զուռնայի ձայները կ՛արձագանգէին, իսկ ժողովուրդը շուրջպար բռնած կը դառնար: Երգերն ու ուրախութեան աղաղակները կը թնդացնէին վանքն ու շրջակայքը:

Մկրտիչ եպիսկոպոս Խրիմեան, զգեստաւորուած, «Հրաշափառ»-ի երգեցողութեամբ, եկեղեցական հանդիսաւոր թափօրով առաջնորդուեցաւ տաճար պատարագ մատուցանելու եւ հրաժեշտի քարոզը տալու: Տաճարը լեցուեցաւ ժամուորներով:

Հրաժեշտի քարոզը Հայրիկ սկսաւ ըսելով. «Շինական ժողովուրդ հայոց. եօթն տարի առաջ, այն օրը երբ ես ոտքս դրի Մշոյ աշխարհի վրայ, ես սիրեցի այս երկրի հողն ու ջուրը, սիրեցի այս աշխատասէր եւ չարքաշ ժողովուրդը, անոր դառն վաստակ եւ սուրբ քրտինքը տեսայ, անոր ցաւերն ու վիշտերը նկարագրեցի ամէնուրեք եւ ձեռքէս եկածն ըրի, որ ժողովուրդը ուսում եւ կրթութիւն սիրէր, գրել կարդալ սորվէր, իւր հայրենի հողին ու ջրին կապուէր, պանդխտութեան չդիմէր եւ մարդավայել ապրէր»:

Յուզուած էին բոլորը: Ցնցոտիապատ, բոկոտն, թշուառ կին մը, պատին կռթնած` կ՛արտասուէր: Խրիմեան Հայրիկի աչքերը ուղղուեցան վշտահար կնոջ վրայ:

Հայրիկ, մատնանշելով թշուառ կինը ըսաւ. «Կը տեսնէ՞ք այս թշուառ մայրը. Հայաստանի ցաւոց պատկերն է այն, իմ տանջուած ժողովուրդի ոգին է այն, որ ուրուականի մը նման հոս կեցեր է եւ կարծես կը բողոքէ, կը պահանջէ, որ ես նկարիչ մ՛ըլլամ եւ Պոլիս հասնելէ յետոյ Ազգային ժողովին մէջ նկարեմ իւր ցաւագին պատկերը, որ գաւառաբնակ հայութեան պատկերն է»:

Շարունակելով, Հայրիկ ըսաւ. «Այսօր վերջին անգամ դուք կը լսէք Հայրիկին ձայնն ու քարոզը, բայց գիտցէք, որ Հայրիկ ուր որ երթայ միշտ պիտի յիշէ ձեզ եւ պիտի լսէ ձեր տխրութեան եւ ուրախութեան ձայները, ձեր գանգատներն ու բողոքները: Է՛հ, ժողովո՛ւրդ հայոց, մնաք բարեաւ, ես կ՛օրհնեմ ձեզ, կ՛օրհնեմ ձեր տուն ու տեղ, ձեր ընտանիքն ու հայրենիք, դուք ալ օրհնեցէք ձեր Հայրիկ եւ մաղթեցէք, որ պատուով տանիմ այս ծանր լուծը, որ Ազգային ժողովը եւ համայն ժողովուրդը իմ վզիս դրաւ: Մնա՛ք բարեաւ, իմ յոյսը ժողովուրդն է, շինական եւ գիւղացի ժողովուրդը, որուն հարազատ ձայնին եւ մաքուր հոգւոյն ապաւինած` խղճիս վրայ ձեռք կը դնեմ եւ կ՛երդնում, որ ես ժողովուրդի համար անձս ալ կը զոհեմ: Մնաք բարեա՛ւ, ժողովուրդ հայոց»:

Սուրբ պատարագի աւարտին ժողովուրդը արտասուաթոր աչքերով մօտեցաւ Հայրիկի. բոլորը կարգով անոր աջը համբուրեցին եւ օրհնութիւնը առին:

Պետական պատուոյ պահակախումբը կազմ ու պատրաստ էր: Ժողովուրդը խռնուեցաւ վանքին շրջափակը եւ ճամբաներուն վրայ, ողջերթ մաղթելու: Շատեր ձիերու վրայ հեծած կը սպասէին` ընկերակցելու Հայրիկին:

Կեցցէներու աղաղակներու տակ Խրիմեան Հայրիկ բարձրացաւ ձիուն վրայ: Մկրտիչ, Խորէն եւ Յովհաննէս վարդապետներն ալ, որոնք կ՛ընկերանային ազգընտիր պատրիարքին, բարձրացան իրենց ձիերուն վրայ:

Խրիմեան Հայրիկ աջ ու ձախ խաչակնքելով քաշեց ձիուն սանձը, եւ կարաւանը ճամբայ ելաւ, մինչ ժողովուրդը յուզուած ձայնով կը կանչէր. «Հայրի՜կ, Հայրի՜կ, ղուրբա՛ն քըզի, չը մոռնաս զՄուշ, չը մոռնաս աղքատ մշեցին, ղարիբ մշեցին»: «Հայրի՛կ ջան, չը մոռնաս մեր ճիժն ու պիժ, մեր մանկտիք»: «Հայրի՜կ ջան, քարը քըզի կանաչ դառնայ, բարո՛վ էրթաս»:

Ազգընտիր պատրիարքին թափօրը որ գիւղին որ մօտենար, գիւղացիք եկեղեցական թափօր կազմած, աղ ու հացով եւ մատաղով, թմբուկով ու զուռնայով եւ երգ ու պարով դիմաւորութեան կ՛ելլէին, անոր օրհնութիւնը կ՛առնէին եւ ապա ձիեր նստելով կ՛ուղեկցէին մինչեւ յաջորդ գիւղը:

Թափօրը դաշտի գիւղերէն անցնելով մտաւ Վարդօ եւ Խնուս եւ ճամբան շարունակեց դէպի Կարին:

Պետական պաշտօնէութիւնը ամէն տեղ պաշտօնական ընդունելութիւն ցոյց տուաւ նորընտիր պատրիարքին:

Կարին քաղաքի մուտքին կուսակալ Իսմայիլ փաշա, պետական պաշտօնէութիւն, քահանաներ, երեւելիներ եւ խուռներամ ժողովուրդ դիմաւորութեան ելան: Պատրիարքական թափօրը մտաւ քաղաք եւ ուղղուեցաւ եկեղեցի, ուր Խրիմեան Հայրիկ կանոնական աղօթքէ ետք քարոզեց եւ ապա առաջնորդարան առաջնորդուեցաւ:

Յաջորդ օր Խաչատուր Փաստրմաճեանի տան մէջ պաշտօնական ճաշկերոյթ տրուեցաւ: Հրաւիրուած էին կուսակալ Իսմայիլ փաշա, պետական պաշտօնեաներ եւ հայ ու թուրք վաճառականներ եւ երեւելիներ: Խօսք առնելով Հայրիկ ըսաւ. «Եթէ Կարնոյ հայութիւնը կը սիրէ ինձ եւ կ՛ուզէ յաւերժացնել այս հանդիսաւոր օրուան յիշատակը, ապա ուրեմն ես կը խնդրէի, որ ձեր աղջիկներուն համար դպրոց մը հիմնէիք եւ իգական սեռի կրթութեան հոգատար ըլլայիք: Այս գործի նախաձեռնութեան պատիւը վաճառականներուն կու տամ, որ դրամ տան եւ գործի լծուին»: Խաչատուր Փաստրմաճեան խոստացաւ նուիրել 1500 օսմանեան ոսկի, իսկ Պալլարեան էֆէնտի` 750 ոսկի: Իսկ կուսակալ Իսմայիլ փաշա երաշխաւորեց ըսելով, որ պատրիարք հօր փափաքը շուտով պիտի կատարուի:

Պատրիարքական թափօրը Կարինէն ուղղուեցաւ դէպի Բաբերդ:

Բաբերդի մուտքին ժողովուրդ եւ պետական պաշտօնէութիւն շքեղ ընդունելութիւն կազմակերպեցին եւ Հայրիկը առաջնորդարան առաջնորդեցին: Առաջնորդարանի դրան վրայ մակագրուած էր. «Կեցցէ՜ ազգ. կեցցէ՜ Խրիմեան»: Այդ գիշեր քաղաքին մէջ հրավառութիւն եւ խրախճանք կազմակերպուեցաւ:

Բաբերդէն թափօրը ուղղուեցաւ Կիւմիւշհանէ, ուր եւս ժողովուրդին եւ կառավարութեան կողմէ հանդիսաւոր ընդունելութիւն կազմակերպուեցաւ: Տրապիզոնի հայութեան կողմէ ալ ազգային մարմիններու ներկայացուցիչներ եւ քահանաներ ժամանած էին, դիմաւորելու եւ Տրապիզոն առաջնորդելու համար պատրիարք հայրը:

Հանդիսաւոր թափօրը Կիւմիւշհանէէն ճամբայ ելաւ դէպի Տրապիզոն: Քաղաքի մուտքին հայ, յոյն եւ թուրք ժողովուրդ, մութասարիֆը, պետական պաշտօնէութիւն եւ զինուորականութիւն, յունաց առաջնորդը, օտար հիւպատոսներ եւ պատուոյ զօրագունդը պաշտօնական ընդունելութիւն կազմակերպեցին: Պետական շէնքերուն եւ հիւպատոսարաններուն վրայ դրօշակներ կը ծածանէին ի պատիւ հայոց պատրիարքին: Խրիմեան Հայրիկ եկեղեցի առաջնորդուեցաւ եւ ապա առաջնորդարանը իջեւանեցաւ:

Յաջորդ օր Խրիմեան Հայրիկ այցելեց մութասարիֆին, հիւպատոսներուն, բանակի ներկայացուցիչներուն եւ ապա ուղղուեցաւ հայոց դպրոցը:

Դպրոցի մուտքին աշակերտներ երգելով, ծափերով եւ կեցցէներով դիմաւորեցին Հայրիկը: Ուղերձներ եւ ճառեր կարդացուեցան: Խրիմեան Հայրիկ, յուզուած, սրտառուչ քարոզ մը խօսեցաւ բնաբան ունենալով «Միութիւն եւ աշխատութիւն»:

Կիրակի առաւօտ Խրիմեան Հայրիկ եկեղեցւոյ մէջ քարոզեց, յորդորելով ժողովուրդը ուսում եւ կրթութիւն սիրել, ազգ եւ հայրենիք սիրել, պետութեան հաւատարիմ հպատակներ մնալ եւ հարեւան ազգերու հետ եղբայրական սէր ցոյց տալ:

Քարոզի աւարտին յունաց առաջնորդը եկեղեցական հանդիսաւոր թափօրով եւ խուռներամ ժողովուրդով ժամանեց հայոց եկեղեցին եւ Խրիմեան Հայրիկէն խնդրեց որ շնորհաբաշխ այցելութեամբ պատուէ յունաց եկեղեցին:

Հայոց պատրիարքը մեծաշուք թափօրով առաջնորդուեցաւ յունաց եկեղեցին: Յոյն աշակերտներ ձիթենիի ճիւղեր բռնած երգելով դիմաւորեցին Հայրիկը: Յոյն ուսուցիչ մը յունարէն բարի գալուստի խօսք արտասանեց: Եկեղեցւոյ մէջ Հայրիկ քարոզեց, իր խօսքը կեդրոնացնելով հայ եւ յոյն եկեղեցիներու հնութեան, յոյն եկեղեցւոյ ուղղափառութեան եւ սիրոյ ու միութեան վրայ: Քարոզը յաճախ ընդհատուեցաւ «զեթօ՜ (կեցցէ) Խրիմեան» աղաղակներով: Այնուհետեւ յունաց առաջնորդը խօսք առաւ եւ ըսաւ. «Խրիմեան Մովսէս Խորենացիի եւ Ներսէս Շնորհալիի մէկ տիպարն է, որ պատիւ կը բերէ հայութեան մասնաւորապէս եւ քրիստոնեայ հոգեւորականութեան ընդհանրապէս»: Եկեղեցական արարողութենէն ետք յունաց կողմէ ի պատիւ հայոց պատրիարքին պաշտօնական ճաշկերոյթ մը կազմակերպուեցաւ:

Խրիմեան Հայրիկ ժողովրդային մեծաշուք թափօրով մը ուղղուեցաւ Տրապիզոնի նաւահանգիստը, ուր սուլթան Ազիզի կողմէ ուղարկուած պետական շոգենաւը իրեն կը սպասէր: Ծովափը տասնեակ հազարաւոր ժողովուրդ խռնուած էր, որոնք որոտընդոստ ծափերով ու կեցցէներով բարի ճանապարհ կը մաղթէին պատրիարք հօր:

***

Մայրաքաղաքին մէջ ժողովուրդ եւ կառավարութիւն պատրաստութեան մէջ էին, վեհաշուք ընդունելութիւն ցոյց տալու համար նորընտիր պատրիարքին:

6 նոյեմբեր 1869-ի առաւօտուն Պոլսոյ թերթերը կը ծանուցէին. «Այսօր մայրաքաղաքս կը ժամանէ նորընտիր պատրիարք Խրիմեան սրբազանը»: Պատրիարքարանը, պետական շէնքերը, դեսպանատուներն ու խաները դրօշազարդուած էին:

Նոր պատրիարքի ժամանման լուրը կայծակի արագութեամբ տարածուած էր: Պոլսոյ գրեթէ բոլոր հայութիւնը, հոգեւորականութիւնը եւ կառավարութեան ներկայացուցիչներ հաւաքուած էին Գում Գափուի ծովափը եւ անձկանօք կը սպասէին: Ամպոտ եւ անձրեւոտ օր մըն էր: Ուրախ էին եւ զիրար կը շնորհաւորէին գաւառացի պանդուխտները` վանեցիներն ու մշեցիները:

Արքայական շոգենաւը սուլելով եւ Վոսփորի ալիքները պատռելով հասաւ Գում Գափուի բացերը եւ խարիսխ նետեց: Թնդանօթները որոտացին: Ժողովուրդը խելայեղօրէն կը ծափահարէր եւ կեցցէ՜ կ՛աղաղակէր:

Պատրիարքարանին կողմէ նշանակուած խումբ մը հոգեւորականներ սուլթան Ազիզի արքայական նաւակով մօտեցան շոգենաւուն եւ Հայրիկին ներկայանալով բարի գալուստ մաղթեցին: Ապա նորընտիր պատրիարքը արքայական նաւակով ծովափ առաջնորդուեցաւ, ուր տեղացող անձրեւին տակ տասնեակ հազարաւոր ժողովուրդ ծափերով ու կեցցէներով դիմաւորեցին եւ ողջունեցին Հայրիկը: Ապա առաջ անցաւ պատանի մը` Մինաս Չերազ (որ հետագային ազգային ականաւոր գործիչ եւ գրագէտ պիտի դառնար) եւ ձեռքին թերթ մը բռնած կարդաց «Ողջոյն առ Խրիմեան»:

Կոստանդնուպոլսոյ հայոց պատրիարքարանը

Պատրաստեց՝ ՄԱՐԻՆԱ ՀԱՄԱՄՃԵԱՆ

16 Երիտասարդ Նորագիրներ Համալրեցին ՀՅԴ Շարքերը Վանաձորի Մէջ

Վերջերս Վանաձորի մէջ 16 երիտասարդներ հանդիսաւոր արարողութեամբ երդում տուին եւ մուտք գործեցին ՀՅԴ շարքերը:

Դաշնակցութեան անդամագրուելու փափաք յայտնելով, անոնք մասնակցեցան յատուկ դասընթացքի` ծանօթանալով ՀՅԴ կանոնագիրին եւ Դաշնակցութեան որդեգրած քաղաքականութեան, ապա որոշում տուին մաս կազմելու ՀՅԴ շարքերուն:

  «Հայաստան» Հիմնադրամի Թորոնթոյի Մարմինին Կողմէ Արցախի Ուղտասար Գիւղին Մէջ Դպրոց Կառուցուած Է

Նոյեմբեր 5-ին Ասկերանի շրջանի Ուղտասար գիւղին մէջ տեղի ունեցաւ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի Թորոնթոյի տեղական մարմինի եւ Արցախի կառավարութեան համաֆինանսաւորմամբ կառուցուած դպրոցին բացման հանդիսաւոր արարողութիւնը:

«Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի գործադիր տնօրէն Հայկակ Արշամեանը շնորհակալութիւն յայտնեց Թորոնթոյի տեղական մարմինին եւ Արցախի կառավարութեան` ծրագիրը կեանքի կոչելու համար: «Կը կարծեմ, որ Թորոնթոյի մեր գործընկերները ունին մարդակեդրոն սկզբունք, որովհետեւ, մէկ մարդու մասին մտածելու իրենց գաղափարախօսութեամբ, անոնք տարբերութիւն չեն դրած Հայաստանի, Արցախի եւ սփիւռքի միջեւ: Թորոնթոյի համայնքի համերաշխութեան շնորհիւ է, որ այսօր ունինք նորակառոյց դպրոց: Կատարուած աշխատանքները բարձր կը գնահատեմ», աւելցուց ան:

«Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի Թորոնթոյի ատենապետ Մկրտիչ Մկրտիչեանը նշեց, որ իրեն համար մեծ ուրախութիւն եւ պատիւ է ներկայ գտնուիլ հերթական դպրոցի բացման արարողութեան:

«2016 թուականի մայիսին, երբ առաջին անգամ այցելեցի Ուղտասար, եկած էի տեսնելու համայնքային կեդրոնի շէնքը եւ նորը կառուցելու գաղափարին մասին յայտնելու: Սակայն տեսնելով դպրոցի անմխիթար վիճակը` մենք որոշեցինք կառուցել նոր դպրոց: Այսօր աշակերտներուն իր ողջոյնը ուղարկած է Մոնթէ Մելքոնեանի այրին` Սեդա Մելքոնեանը, որ ցանկութիւն յայտնած է, որ Աւոյին անունը կրող դպրոցին մէջ անոր նուիրումն ու ոգեւորութիւնը ուղեկցին բոլորին: Շուտով ան եւս պիտի այցելէ այստեղ», յայտնեց Մկրտիչեանը:

Ի դէպ, բարերարը նշած է նաեւ, որ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի Պրազիլի տեղական մարմինը դպրոցի բոլոր երեխաներուն համար ուղարկած է գրենական պիտոյքներով լի պայուսակներ:

«Գիւղին մէջ պէտք է լուծուի նաեւ ջրամատակարարման հարցը: Մօտաւորապէս երկու շաբաթ առաջ Թորոնթոյի մէջ կազմակերպուած բարեգործական ընթրիքին մեր կողմէ քննարկուած է այդ հարցը, եւ յառաջիկային պիտի սկսինք նախագծային աշխատանքներուն», ըսաւ ան:

Գիւղապետ Մանուէլ Պետրոսեանին կողմէ Ուղտասար համայնքի զարգացման գործին մէջ ունեցած մեծ աւանդին եւ հայրենանուէր գործունէութեան համար Թորոնթոյի տեղական մարմինի ատենապետ Մկրտիչ Մկրտիչեանին շնորհուեցաւ Ուղտասարի պատուաւոր քաղաքացիի կոչում, իսկ դպրոցին յարակից տարածքէն անհատոյց սեփականութեան իրաւունքով նուիրուեցաւ 4000 մեթր հողատարածք:

Արցախի կրթութեան եւ գիտութեան նախարար Նարինէ Աղաբալեանը ըսաւ, որ այս ուսումնական տարեշրջանին Արցախի մէջ բացուած է երեք դպրոց, որոնցմէ երկուքը` «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի ֆինանսաւորմամբ:

«Այդ շարքին մէջ առանձնայատուկ կարեւորութիւն ունի Ուղտասարի միջնակարգ դպրոցը, որովհետեւ անիկա կոչուած է ամրացնելու Արցախի սահմանը: Խորին երախտագիտութիւնս կը յայտնեմ Թորոնթոյի տեղական մարմինին եւ մեզի համար հարազատ դարձած Մկրտիչ Մկրտիչեանին, որ բոլոր այս տարիներուն եղած է մեր կողքին եւ կարելին կ՛ընէ, որպէսզի օր առաջ թեթեւցնէ Արցախի հոգերը»:

Իսկ դպրոցի տնօրէն Վլատիմիր Յակոբջանեանը ըսած է, որ 2002 թուականի սեպտեմբեր 1-էն գործող այս դպրոցը կը յաճախէ 39 աշակերտ:

«Այսօր հպարտ ենք, որ Արցախի եւ սփիւռքի բարեկամութեան շնորհիւ ունինք յարմարաւէտ եւ գեղեցիկ դպրոց: Մենք` ուղտասարցիներս կը վստահեցնենք, որ անմասն պիտի չմնանք աւելի հզօր ու զարգացած Արցախ կերտելու վեհ գաղափարէն…»:

Հաղորդենք, որ այնուհետեւ աշակերտները ներկայացան ասմունքով, երգով եւ երաժշտութեամբ: Հանդիսաւոր բացումին ընթացքին դպրոցին մէջ տեղի ունեցաւ նաեւ օրհնութեան արարողութիւն:

Գնիշիկի Մէջ Գարնան Պիտի Գործարկուի Ոռոգման Ջուրի Նոր Կառուցուած Ներքին Ցանց

«Վիվասել-Էմ.Թի.Էս.»-ը եւ Վայրի բնութեան ու մշակութային արժէքներու պահպանման հիմնադրամը կը շարունակեն աջակցիլ համայնքներու զարգացման: Այս տարուան ծրագիրները ընթացքի մէջ են: Անոնց չափերու արդիւնքը տեսանելի պիտի դառնայ ո՛չ միայն գոյութիւն ունեցող հարցը լուծելէ ետք, այլեւ` աւելի երկարաժամկէտ կտրուածքի վրայ:

Վայոց ձորի մարզի Գնիշիկ գիւղին մէջ ամրան վերջին ամիսէն սկսած էին ոռոգման ջուրի խողովակաշարի տեղադրման աշխատանքները: Հարցը հրատապ էր` մարդոց դժուարութիւնները թեթեւցնելու առումով. հողի մշակման համար գիւղացիին կատարած ծախսը ինքզինք չէր արդարացներ: Եկամուտի մասին խօսք անգամ ընել չէր կրնար:

Գիւղի վարչական տարածքի ղեկավար Արա Լեւոնեանը ուրախութեամբ կը տեղեկացնէ, որ ամրան բարձրացուած հարցի լուծման համար արագ արձագանգած են իրենց մնայուն աջակցող կազմակերպութիւնները` «Վիվասել-Էմ.Թի.Էս.»-ը եւ Վայրի բնութեան ու մշակութային արժէքներու պահպանման հիմնադրամը: Անմիջապէս ձեռնարկուած են քայլեր` գիւղացիին դժուարութիւնները թեթեւցնելու ուղղութեամբ: Կառուցուած է ոռոգման ջուրի` շուրջ 1,5 քիլոմեթր երկարութեամբ ամբողջովին նոր ցանց: Տեղադրուած են փոլիէթիլենային բարձրորակ խողովակներ: Աւելի՛ն. իւրաքանչիւր տնամերձի համար ապահովուած է առանձին ծորակ, որ թոյլ կու տայ ոռոգում իրականացնելու առանց դժուարութեան եւ ջուրի կորուստի: Ոռոգման ջուրի ամբողջովին նոր ներքին ցանցի կառուցման աշխատանքները կը մօտենան աւարտին: Խողովակաշարը տեղադրուած է, եւ կ՛իրականացուին հողով ծածկելու աշխատանքները:

«Մինչեւ ձմեռ ցանցին գործարկումը պիտի փորձարկուի եւ գարնան լիարժէք պատրաստ պիտի ըլլանք գիւղատնտեսական աշխատանքներու իրականացման: Ոռոգման ջուրի նոր ցանցը մօտաւորապէս 20 հեկտար տարածք մշակելու կարելիութիւն կ՛ընձեռէ: Այս ծրագրին արդիւնաւէտութիւնը պիտի զգան ո՛չ միայն Գնիշիկ, այլեւ Մոզրով բնակավայրի բնակիչները. ներկայիս իրենց պարտէզները պահպանելու համար գնիշիկցիները ստիպուած պիտի ըլլան օգտուելու Մոզրովի խմելու ջուրէն, որ իր հերթին հարց կը ստեղծէ դրացի բնակավայրի բնակիչներուն համար: Ի դէպ, արդէն իսկ շուրջ 30-ով աւելցած է տնամերձի համար ներկայացուող դիմումներուն քանակը», յայտնած է գիւղի վարչական տարածքի ղեկավար Արա Լեւոնեանը:

Գնիշիկի մէջ կայ չմշակուած մօտաւորապէս 15-20 հեկտար տնամերձ վարելահող: Քիչ չեն նաեւ խնամք պահանջող պտղատու պարտէզները: Գիւղացիները վստահ են, որ անոնցմէ ստացուած բերքատուութեան արդիւնքը կրնայ քառակին ըլլալ` լիարժէք ոռոգում իրականացնելու պարագային:

«Վիվասել-Էմ.Թի.Էս.»-ը եւ Վայրի բնութեան ու մշակութային արժէքներու պահպանման հիմնադրամը Գնիշիկի մէջ միատեղ ծրագիրներ կ՛իրականացնեն 2015 թուականէն ի վեր: Չորս տարուան ընթացքին գործակցող կողմերը յաջողած են կարգաւորել բնակավայրի խմելու ջուրի հարցը,  ամբողջութեամբ կառուցուած է ներքին ցանց: Լուծուած է նաեւ լուսատիոտային (LED) համակարգով գործող արտաքին լուսաւորութեան հարցը, տրամադրուած են գիւղատնտեսական սարքեր:

Ամերիկահայ Բժիշկ Հրայր Յովակիմեանը 2 Շաբթուան Ընթացքին Հայաստանի Մէջ 28 Երեխաներու Կեանքը Փրկեց

Հայաստան կը գտնուի ամերիկահայ մանկական սրտաբան-վիրաբուժ Հրայր Յովակիմեանը, որ երկու շաբթուան ընթացքին բուժեց 28 երեխաներ: Այս մասին կը տեղեկանանք Քարմեն Զոհրապեանի Դիմատետրի էջէն, ուր ան կը գրէ. «Իսկական բժիշկի վառ օրինակ… Բժիշկ Հրայր Յովակիմեանը դարձեալ հայրենիք կը գտնուի, դարձեալ նոյն կարեւոր առաքելութեամբ: Կոչումով բժիշկը իր անձնակազմին հետ վերջին երկու շաբաթներուն ընթացքին սիրտի բնածին արատով 28 երեխաներ վիրահատեց…»:

9 Ամսուան Ընթացքին Համակարգիչներու Արտադրութիւնը Կրկնապատկուած Է

2018-ի յունուարէն սեպտեմբեր ամիսներուն, 2017-ի նոյն ժամանակահատուածին հետ համեմատած, Հայաստանի մէջ համակարգիչներու արտադրութիւնը աճած է 99,3 տոկոսով:

Ազգային վիճակագրական ծառայութեան տուեալներուն համաձայն, նախորդ տարուան նշեալ 9 ամիսներուն արտադրուած էին 457 համակարգիչներ, իսկ ընթացիկ տարուան նոյն ժամանակահատուածին այդ թիւը 911 է:

Հաշուետու ժամանակահատուածին 7 անգամ աճած է փլանշեթներու արտադրութիւնը. նախորդ տարուան յունուարէն սեպտեմբեր ամիսներուն արտադրուած է 55 փլանշեթ, ընթացիկ տարուան յունուարէն սեպտեմբեր` 384 փլանշեթ:

Ընթացիկ տարուան 9 ամիսներուն բջիջային հեռաձայններ չեն արտադրուած, մինչդեռ նախորդ տարուան 9 ամիսներուն արտադրուած էր 330 բջիջային:

Հայաստանի Մէջ Տեղի Ունեցաւ Շէյքսփիրեան 13-րդ Փառատօնը

Երեւանի «Յ. Պարոնեան»-ի անուան թատրոնին մէջ 1 նոյեմբերին տեղի ունեցաւ բացումը Շէյքսփիրեան 13-րդ միջազգային թատերական փառատօնին, որ տեւեց մինչեւ 5 նոյեմբեր:

Հայաստանի Թատերական գործիչներու միութեան համաձայն, այս տարի փառատօնը հիւրընկալեց 5 երկիրներէ ժամանած առաւել քան 90 մասնակիցներ եւ հիւրեր, որոնց կարգին` հեղինակաւոր արուեստագէտներ եւ արուեստի ղեկավարներ:

Երեւանեան 5 բեմերու վրայ ցուցադրուեցան 10 ներկայացումներ, եւ մէկ ներկայացում` Գիւմրիի «Վ. Աճեմեան»-ի անուան պետական թատրոնին մէջ:

Թատերասէրները կարելիութիւնը ունեցան ներկայ գտնուելու թատերական, երաժշտական եւ բազմամետիա ներկայացումներու: Անոնցմէ կարեւորագոյններէն էին` Պիթոլայի (Մակեդոնիա) Ազգային ակադեմիայի թատրոնի` «Անթոնիօ եւ Քլէոփաթրա»-ն, «Օթելլօ»-ն, Ամերիկայի «Լիթ Մուն» թատերական ընկերութեան «Յուլիոս Կեսար»-ը, «Ռիչըրտ 3-րդ»-ը, Ս. Փեթերսպուրկի «Սուպպոթա» թատրոնի «Բազում աղմուկ վասն ոչինչի»-ն: Փառատօնի ծրագիրին մէջ երեւանեան թատրոններէն հանդէս եկան «Յ. Պարոնեան» կատակերգութեան պետական թատրոնը, Երեւանի Պետական սենեկային թատրոնը եւ Ուսանողական թատրոնը:

Նշենք, որ փառատօնի ծիրին մէջ տեղի ունեցան նաեւ վարպետութեան դասեր` նուիրուած արդի թատրոնի զարգացման նոր ուղղութիւններուն:

Զոհուած Եւ Հաշմանդամ Զինուորներու 55 Ընտանիքներու Բնակարան Պիտի Տրամադրուի

Հայաստանի կառավարութիւնը զոհուած եւ առաջին, երկրորդ ու երրորդ կարգի հաշմանդամ զինծառայողներու 55 ընտանիքներու բնակարան գնելու նպատակով պիտի տրամադրէ 249 միլիոն 624 հազար դրամ: Այս որոշումը տրուած է կառավարութեան 8 նոյեմբերի նիստին:

«Կը նախատեսուի զոհուած եւ առաջին, երկրորդ ու երրորդ կարգի հաշմանդամ զինծառայողներու ընտանիքներու ընկերային վիճակի բարելաւման ծրագիրներու իրականացման համար անհատոյց ֆինանսական աջակցութիւն տրամադրել` սեփականութեան իրաւունքով անհատոյց բնակարան ձեռք բերելու նպատակով», կառավարութեան նիստէն ետք լրագրողներուն յայտնեց պաշտպանութեան փոխնախարար Գաբրիէլ Բալայեանը:

«Արմինիա ֆանտ Եու.Էս.Էյ.»-ի  (Armenia Fund USA) 2018-ի բժշկական առաքելութիւնը, որ տեղի ունեցաւ սեպտեմբեր 22-26 Հայաստանի Տաւուշի մարզին մէջ գտնուող Նոյեմբերեանի հիւանդանոցին մէջ, եւ սեպտեմբեր 27-էն հոկտեմբեր 5-ի ընթացքին` Ստեփանակերտի մէջ միասնաբար իրագործուեցաւ «Արմինիա ֆանտ Եու.Էս.Էյ.»-ի եւ «Էտվենթիսթ հելթ»-ի կողմէ:

Ստեփանակերտի առաքելութեան ընթացքին տոքթ. Ստեփան եւ Շահան Եագուպեանները կատարեցին Արցախի պատմութեան մէջ աննախադէպ, ընդհանուր առմամբ 18 վիրաբուժութիւններ` կողք-կողքի աշխատելով տեղացի պաշտօնակիցներու հետ: Գործողութիւնները ընդգրկեցին ծունկի ամբողջական փոխարինման 14 վիրաբուժութիւն եւ յօդադիտային (arthroscopic) չորս վիրաբուժութիւն: Տոքթ. Ստեփան Եագուպեանը կատարեց ուսի եւ ծունկի յօդադիտային վիրաբուժութիւններ, իսկ տոքթ. Շահան Եագուպեանը կատարեց ծունկի փոխարինման գործողութիւններ: Այս բոլոր վիրաբուժութիւնները կարելի դարձան «Տի.Ճէյ.Օ. սըրճիքըլ»-ի նուիրած, ընդհանուր առմամբ $200.000 արժէքով ոսկրաբանական վերջնագոյն սարքաւորումներուն ու պիտոյքներուն շնորհիւ:

«Չափազանց գոհ ենք Արցախի մէջ մեր կատարած ոսկրաբանական անդրանիկ առաքելութեամբ», յայտնեց տոքթ. Շահան Եագուպեանը եւ շարունակեց. «Մեծ յաջողութիւն մը կը նկատենք այս, որովհետեւ կրցանք տեղւոյն հիւանդներուն տրամադրել ամբողջ շարք մը ոսկրաբանական ծառայութիւններ, ներառեալ` ծունկի փոխարինման վիրաբուժութիւններ, որոնք երբեք կարելի չէր իրականացնել Արցախի մէջ: Աւելի՛ն. մենք կրցանք գործակցիլ Ստեփանակերտի բժիշկներուն հետ եւ անոնց հետ ստեղծել ամուր յարաբերութիւն մը, որ, յուսով ենք, պիտի մեծնայ ապագային: Այդ յարաբերութիւնը արդէն իսկ կ՛ընդարձակուի այսօր, որովհետեւ սկսած ենք Արցախի մեր հիւանդներուն շարունակական խնամք հայթայթել` հեռաբժշկութեան (telemedicine) միջոցով: Շատ բարձր կը գնահատեմ աշխատանքն ու յանձնառութիւնը այն բոլոր կամաւորներուն ու կազմակերպութիւններուն, որոնք իրականացուցին «Արմինիա ֆանտ Եու.Էս.Էյ.»-ի եւ «Էտվենթիսթ հելթ»-ի բժշկական միացեալ առաքելութիւնը»:

Ստեփանակերտի մէջ իրականացած առաքելութեան ամբողջ տեւողութեան տոքթ. Ստեփան եւ տոքթ. Շահան Եագուպեանները մեծ ջանք թափեցին հիւանդանոցի ոսկրաբանական անձնակազմի մասնագիտական գիտելիքներն ու հմտութիւնները հարստացնելու համար: Եագուպեանները իրենց տեղացի պաշտօնակիցներուն տրամադրեցին համապարփակ մարզում` թէ՛ ոսկրաբանական յառաջացած վիրաբուժութիւններու եւ թէ՛ նոր սարքաւորումներու գործածութեան իմաստներով: Այսպիսով, մինչեւ բժշկական առաքելութեան աւարտը, տոքթ. Ստեփան եւ տոքթ. Շահան Եագուպեանները Ստեփանակերտի Հանրապետական բժշկական կեդրոնին համար կարելի դարձուցին հաստատել միջազգային բարձրագոյն չափանիշներով ոսկրաբանական բաժանմունք մը:

Նոյեմբերեանի եւ Ստեփանակերտի մէջ այս տարի կայացած առաքելութիւնները իրագործուեցան «Էտվենթիսթ հելթ»-ի Հարաւային Քալիֆորնիոյ շրջանէն աւելի քան 68 բժիշկներէ, հիւանդապահներէ եւ այլ արհեստավարժներէ բաղկացած կամաւոր կազմի մը կողմէ: Աշխատակազմը բժշկական բազմապիսի եւ անվճար ծառայութիւններ տրամադրեց, ներառեալ` տարրական եւ մասնագիտական խնամք, զանազան քննութիւններ եւ վիրաբուժութիւններ, Տաւուշի եւ Լոռիի մարզերէն գրեթէ 2.650 հիւանդներու, ինչպէս նաեւ, առաջին անգամն ըլլալով, Ստեփանակերտէն եւ Արցախի այլ շրջաններէն մօտ 1.040 հիւանդներու: Աւելի՛ն. Նոյեմբերեանի եւ Արցախի մէջ ձրի դեղորայք տրամադրուեցաւ աւելի քան 2.500 հիւանդներու:

2015-էն ի վեր Նոյեմբերեանի եւ Ստեփանակերտի մէջ իրականացուած առաքելութիւններուն ընդմէջէն բժշկական բազմապիսի խնամք, ներառեալ` 347 վիրաբուժութիւններ, տրամադրուած է ընդհանուր առմամբ 9440 հիւանդներու:

ԼԵՒՈՆ ՏՕՆԱՊԵՏԵԱՆ

Քսաներորդ դարու առաջին ցեղասպանութեան զոհ դարձած հայ ժողովուրդի բեկորները ցիրուցան եղած են աշխարհի չորս ծագերուն` սկսած Միջին Արեւելքէն մինչեւ Ֆրանսա, եւրոպական երկիրներ, ցարական Ռուսիա, Միացեալ Նահանգներ, Քանատա եւ Հարաւային Ամերիկայի երկիրներ: Ազգային այս աննախընթաց ողբերգութիւնը մղեց գաղթականացած հայ ժողովուրդը հոսանքն ի վեր թիավարելու` տէր կանգնելու համար իր ինքնութեան, լեզուին, մշակոյթին եւ կրօնին: Շատ մեծ եղաւ ազգային ղեկավարներու, կուսակցական եւ ուղեկից կազմակերպութիւններու բերած նպաստը ազգի փրկութեան եւ գոյատեւման համար: Եւ սակայն Ցեղասպանութենէն ահաւասիկ հարիւր տարի ետք հայկական գաղութները սկսած են տժգունիլ, մասնաւորաբար` Միացեալ Նահանգներու (բացի Քալիֆորնիայէն), Լատին Ամերիկայի, Եւրոպայի, Ֆրանսայի եւ այլ երկիրներու մէջ, ուր հայոց լեզուն հսկայական տեղքայլի մէջ է, չըսելու համար` վտանգի տակ: Այս բոլոր գաղութներուն մէջ Լիբանանի հայ գաղութը տակաւին կը մնայ առողջ` հայոց լեզուով եւ ինքնութեամբ: Հայկական մամուլն ու մտաւորականութիւնը գրեթէ ամէն օր ահազանգ կը հնչեցնեն ամէնուրեք` մատնանշելով վտանգը, որ կը սպառնայ մեր լեզուին ու ինքնութեան: Հետագայ յօդուածը փոքրիկ նմուշ մըն է մեր վերոյիշեալ մտահոգութիւններէն:

Թորոնթոյի սահմանամերձ քաղաքներէն Փիքըրինկի Կլենանա պողոտային վրայ գտնուող շէնքերէն մէկուն մէջ բնակութիւն հաստատած էինք տարիներ առաջ: Կրտսեր տղաս` Վահէն, ուրախալի լուր մը տուած ըլլալու գոհունակութեամբ, օր մը ինծի ըսաւ, որ շէնքին վերակացուն փոխուած է, եւ թէ` հայ մը նշանակուած է անոր տեղ: Ուրախութիւնս մեծ եղաւ: Քանի մը օր ետք բախտը ունեցայ այս նոր հայ վերակացուն տեսնելու: Տեսայ զինք շէնքի մուտքին եւ շնորհաւորեցի իր պաշտօնին համար: Չխանդավառուեցաւ, երբ հայերէն խօսեցայ հետը: Տրտում կերպով պատասխանեց (անգլերէն), որ ինք չի գիտեր խօսիլ այս լեզուն: «Բայց դուն հայ չե՞ս», ըսի իրեն անգլերէնով: «Այո՛,- ըսաւ,- հայ եմ, ռուսահայ»: «Ձեր տան մէջ ի՞նչ լեզուով կը խօսէիք»: «Ռուսերէն», պատասխանեց: «Հայկական դպրոցներ չկա՞ն հոն»: «Կան, բայց` ոչ ամէն տեղ: Ծնողքս ալ հայերէն չեն գիտեր: Ռուսիոյ մէջ ամէն մարդ ռուսերէն կը խօսի: Հայերէն խօսող քիչ կայ»: «Ողբա՜մ զքեզ, հայո՛ց աշխարհ», ըսի մտովի: «Ամէն պարագայի,- ըսի,- վաղը առաւօտ մեզի եկուր, սուրճ մը խմենք իրարու հետ»: «Շատ սիրով», ըսաւ: Վերակացուին կինը, որ կը հետեւէր մեր խօսակցութեան, սպիտակամորթ ռուս կին մըն էր: Յաջորդ օր Յակոբը եկաւ, ու մենք խմեցինք սուրճը: Շատ կը ցաւէր հայերէն չգիտնալուն համար: Շատ կը խուսափէր երբեմնի Խորհրդային Միութեան մասին կարծիք տալէ: Շատ զգուշ էր եւ ուշադիր:

Քանի մը օր ետք Յակոբը ուրախ տրամադրութեամբ մը ձայներիզ մը յանձնեց ինծի` ըսելով, որ հայերէն երգեր են, եւ թէ` շատ պիտի սիրէի: Լաւ տրամադրութեամբ տուն մտայ եւ կնոջս ըսի, որ սուրճ մը պատրաստէ, որպէսզի մտիկ ընենք Յակոբին տուած հայերէն ձայներիզը: Զարմացած մտիկ կ՛ընէի այս ենթադրեալ «հայերէն ձայներիզը», որ ուրիշ բան չէր, եթէ ոչ` ամբողջութեամբ պարսկերէն երգեր: Ողբերգութիւնը հոս կրկնապատկուեցաւ: Ո՛չ հայոց լեզուին եւ ո՛չ ալ հայկական երգերու մասին գաղափար ունի այս չակերտաւոր հայը: Դժգոհած` իրեն վերադարձուցի ձայներիզը` ըսելով, որ անիկա ամբողջութեամբ պարսկերէն է: «Ի՞նչ», ըսաւ ամչնալով: Յաջորդ օր հայերէն երգերու ձայներիզ մը պատրաստեցի եւ ըսի. «Ա՛յս է հայերէն երգերու ձայներիզը»:

Օր մը Յակոբը ինձմէ խնդրեց, որ իրեն հայերէն խօսիլ, գրել եւ կարդալ սորվեցնեմ: «Շա՛տ սիրով,-  ըսի,- կը խոստանամ օգտակար ըլլալ քեզի, հայկական վարժարանէն գիրքեր ալ կը բերեմ քեզի»: Այս բոլորը կ՛ընեմ ձրիօրէն, առանց նիւթական ակնկալութեան: «Երախտապարտ պիտի մնամ քեզի յաւիտեան»:

Յաջորդ օր Յակոբը անախորժ լուր մը տուաւ ինծի` ըսելով, որ մօտակայ քաղաքներէն մէկուն մէջ գտնուող իրենց ընկերութեան շէնքերու տնօրէնութեան պաշտօն առաջարկուած է իրեն: Այսպիսով, ծրագրուած դասաւանդութիւնը ջուրը ինկաւ…

«Յակո՛բ,- ըսի,- քեզի հեռաձայնիս թիւը տամ, երբեմն հեռաձայնես ինծի»: «Էտոր կարիքը չկայ,- ըսաւ,- ես բոլորին հեռաձայններուն թիւերը ունիմ քովս»:

Տարիներ անցան, ու ես տակաւին Յակոբին հեռաձայնին կը սպասեմ…

Միհրանը

Եօթանասուն յարկաբաժիններէ բաղկացած մեր բնակած այս շէնքին մէջ զանազան երկիրներէ գաղթած, բայց Քանատայի քաղաքացիութիւն ստացած քանատացիներ էին: Շէնքի դրացիներէն կին մը մօտենալով ինծի` շէնքի մուտքին հարցուց, թէ հա՞յ եմ: «Այո՛», պատասխանեցի: «Իմ ամուսինս ալ հայ է,- ըսաւ,- Եգիպտոս մեկնեցաւ ծնողքը տեսնելու, երկու շաբաթէն կու գայ: Երբ որ գայ, քեզ տեղեակ կը պահեմ, որ զինք տեսնես»: Այս լուրը հաճելի թուեցաւ ինծի: Անցաւ ամիս մը, տակաւին որեւէ տեղեկութիւն չունէի իր ամուսինին գալուն մասին: Մեր շէնքին դիմաց գտնուող «մոլ»-ին մէջ քաֆեթերիա մը ունին, կին եւ ամուսին հոն կը գործեն: Օր մը, իրենց քաֆեթերիային առջեւէն անցած ատենս, կնոջ հարցուցի, թէ իր ամուսինը չեկա՞ւ տակաւին: «Եկա՛ւ», ըսաւ` մատնացոյց ընելով իր ամուսինը, որ անկիւնը նստած` մեզ կը դիտէր: «Ինչո՞ւ ինծի չըսիր, որ եկած է երկու շաբաթ առաջ»: «Մոռցայ», ըսաւ յանցաւորի մը պէս: Մօտեցայ Միհրանին, ծանօթացուցի իրեն հայ ըլլալս: Բարի, համեստ եւ ազնիւ երիտասարդ մըն էր Միհրանը: Կինը Եգիպտոսի ղպտիներէն էր:

Միհրան պատմեց ինծի, որ ծնողքը թրքական եաթաղանէն փրկուած են եւ մեծ տառապանքներով կրցած են գաղթել մինչեւ Եգիպտոս արհաւիրքի տարիներուն: Միհրան Եգիպտոս ծնած է:

Միհրանը ունէր 2 աղջիկ զաւակ, մէկը 8 տարեկան, իսկ միւսը` 6 տարեկան: Անընդհատ կը վազվռտէին քաֆեթերիային մէջ` դժգոհութիւն պատճառելով յաճախորդներուն: Այդ միջոցին բռնեցի մեծ աղջկան (8 տարեկան) թեւէն, շոյեցի գլուխը հայրաբար եւ ժպտերես իրեն հարցուցի, թէ անունը ի՛նչ էր: Հարցումիս ի պատասխան` յանկարծ երեսիս նայեցաւ ու ապտակի ուժգնութեամբ երեսիս պոռաց. «Ես հայ չե՛մ, ես հայ չե՛մ»: Մանուկ է, ըսի, չի գիտեր արտայայտուիլ, «Բայց, աղջի՛կս,- ըսի,- քանի որ պապադ հայ է, ուրեմն դո՛ւն ալ հայ ես»: «Ո՛չ,- ըսաւ,- ես հայ չե՛մ»… կէս ժամ ետք միեւնոյն հարցումը ըրի փոքրիկ աղջիկին, որ ուժգին պատասխանեց` ըսելով, որ ինք հայ չէ՛: Միհրանը կորաքամակ նստած` կարմրած երեսով ու աչքերով կը հետեւէր այս ողբերգութեան… Զղջացած էի այդ օր քաֆեթերիա երթալուս համար:

Իրենց հայրը` Միհրանը անզօ՞ր եղաւ արժանի դաս մը տալու իր դեռատի աղջիկներուն, որոնք երիցս ուրացած էին իրենց հայկական ինքնութիւնը:

«Գնում է հայը կնճիռը ճակտին, վէրք սրտում»,  պիտի ըսէր բանաստեղծը:

Քանատա
24.10.2018

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

Նոր-ազատականութեան բազմաթիւ բացասական երեւոյթներէն մէկն է կլիմայական փոփոխութիւնը, որ տեղի կ՛ունենայ ու կը զարգանայ մեծ ընկերութիւններու ներդրումային ծրագիրներուն պատճառով, որոնք անարգանք կը ցուցաբերեն բնական միջավայրին եւ անոր անբաժանելի մասը եղող բնակչութեան նկատմամբ, ապա նաեւ պատճառ կը դառնան մահացու հիւանդութիւններու տարածման:

Ըստ նոր-ազատականներուն (որոնք կը պաշտեն ազատ-շուկայական տնտեսութեան համակարգը), ինչ որ շուկային շահ կը բերէ, լաւ է, անկախ անոր բացասական ազդեցութենէն` ընկերութեան կամ կենսոլորտին վրայ:

Անոնք (նոր-ազատականները) կը հերքեն կլիմայական փոփոխութեան փաստը. փաստ մը, որ չ՛ուզեր գիտնականներու հետազօտութիւններ կամ վերլուծումներ, այլ կը բաւէ, որ դիտենք ողողումները, անձրեւի տեղումներուն նուազումը, ջերմաստիճանի բարձրացումը եւ հիւսիսային բեւեռին վրայ սառցահալը:

Միջազգային գետնի վրայ հանքարդիւնաբերութեան աշխատանքով զբաղող մեծ ընկերութեանց դէմ դժգոհութիւնները արգելք չեն ըլլար անոնց փորձերուն, որպէսզի աւերեն  հայկական հողը:

Վերջին շաբաթներուն ընթացքին ուշի ուշով ընկերային ցանցերու վրայ կը հետեւէինք Ամուլսարի մէջ տեղի ունեցած զարգացումներուն: «Լիտիան Արմենիա» ընկերութիւնը (որ կը պատկանի «Լիտիան ինթըրնեշընըլ»-ին), միշտ ալ փորձած է շահագործել Ամուլսարի բնական վայրը` ոսկիի հանքարդիւնաբերութեան նպատակով:

«Լիտիան ինթըրնեշընըլ»-ի համաշխարհայնացած շուկայական լայնածաւալութիւնը յստակ է. ընկերութեան բաժնետէրեր կամ ֆինանսական աջակիցներ են Միջազգային ֆինանսական ընկերակցութիւնը, Վերակառուցման եւ զարգացման եւրոպական դրամատունը եւ այլ ընկերութիւններ ու անհատներ, որոնք մաս կը կազմեն հայաստանեան դրամատնային մարզին:

Ամուլսարը ծովուն մակերեւոյթէն 2987 մեթր բարձրութեան վրայ գտնուող տեսարժան վայր մըն է, ուր ամէն ոք, որ կ՛երթայ, մաքուր օդ կը շնչէ: Դժբախտաբար մեծ ընկերութիւնները մարդիկը պիտի զրկեն օդ շնչելու իրաւունքէն:

Երեւակայեցէք, թէ ի՛նչ տեղի պիտի ունենայ Ամուլսարի գեղեցիկ բնութեան հետ, երբ սկսի հանքարդիւնաբերութիւնը: Երեւակայեցէք այդ կանաչ տարածքը, որ ամբողջութեամբ պիտի անապատանայ: Երեւակայեցէք կենսոլորտի, հողի ապականութիւնը եւ հանքային թթուի հոսումը` քիմիական աւերիչ նիւթերով: Երեւակայեցէք պահ մը, որ Արփա, Դարբ ու Որոտան գետերը աղտոտին եւ տարածքի բնական միջավայրը փճանայ:

Այս բոլորն ալ մեծ ընկերութեանց վերջին հոգն են: Անոնք միայն կը մտածեն, թէ որքա՛ն իրենց դրամագլուխը պիտի աճի` առանց մտածելու, թէ գիւղացիները ինչպիսի՛ բնութեան մէջ պիտի ապրին:

Մէկ կողմէ ալ շատ հետաքրքրական է, որ ժողովուրդին մէջ կայ հանքարդիւնաբերութեան աղէտներուն գիտակցութիւնը: Աւելի հետաքրքրական է հասարակութեան անդրադարձը Ամուլսարի նիւթին եւ անոր մերժումը` բնութեան պաշարներու օգտագործման որեւէ փորձի:

Քաջալերական է, որ բնապահպանական պայքարը` ընդդէմ մեծ ընկերութեանց շահագործման, նաեւ փոխադրուեցաւ այլ կարեւոր դաշտ մը` ընկերային ցանցեր, ուր շատեր իրենց զօրակցութիւնը յայտնեցին Ամուլսարի դատին` #SaveAmulsar հեշթեկը օգտագործելով:

Զօրակցութի՛ւն հայրենի հողին վրայ բնական պաշարներու օգտագործումը մերժող գործիչներուն, որոնք ունեցան այն գիտակցութիւնը, որ բնութիւնը մեծ ընկերութեանց դրամագլուխէն աւելի սուղ է:

Յ. Թ.

Լենա Այտընեանը 9 նոյեմբեր 2018-ին կատարեց իր վերջին գործերուն ցուցադրութիւնը Համազգայինի «Լիւսի Թիւթիւնճեան» ցուցասրահին մէջ:

Այս ցուցահանդէսը կը յատկանշուէր կարեւոր նորութեամբ մը` իր նկարչական ասպարէզի հոլովոյթին մէջ: Այդ նորութիւնը մարդկային դէմքերու ընդգրկումն էր իր գերիրապաշտ նկարչութեան մէջ:

Ցարդ Լենա Այտընեանը կը հետեւէր վերացապաշտ-գերիրապաշտ ուղղութեան` ստեղծելով յաջող գործեր:

Իր նախորդ ցուցահանդէսին առիթով գրած էինք, ողջունելէ ետք իր տեսլականը (vision), որ աւելի բացուի իր տեսադաշտը բնութեան երեւոյթներուն վրայ:

Արդ, Լենան փորձած է մարդկային դէմքերը միաձուլել իր համադրութիւններուն մէջ, սակայն տեղ-տեղ այդ միաձուլումը չէ տուած սպասուած արդիւնքը:

Եթէ Լենա Այտընեանը կ՛ուզէ շարունակել այս երկու տարբեր` բնութեան եւ մտացածին ձեւերու (formes) մշակումը, պէտք է աշխատի տեւապէս:

Լենա Այտընեանը սկսած է դառնալ անուն մը` լիբանանահայ նկարչութեան մէջ: Կը մաղթենք իրեն նորանոր յաջողութիւններ:

Պուրճ Համուտ
10 նոյմբեր 2018

Յ. Գ.- Ցուցադրուած յաջողագոյն գործը թիւ 12 «Untold story»-ին է դէմքի միաձուլման մէջ: