Ի վերջոյ տարիներ շարունակ սպասելէ եւ շարունակ յետաձգուելէ ետք, ուրբաթ, նոյեմբեր 24-ին, Պրիւքսելի մէջ, Եւրոմիութեան Արեւելեան գործընկերութեան գագաթաժողովին ստորագրուեցաւ Հայաստանի հետ համապարփակ գործընկերութեան համաձայնագիրը:

2013-էն ի վեր այս համաձայնագրին համար աշխատանք կը տարուէր, եւ երբ կը կարծուէր, որ համապարփակ ազատ առեւտուրի համաձայնագիր մը պիտի արձանագրուէր, յանկարծ, սեպտեմբեր 2013-ին, Մոսկուա ժամանած Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսեան անակնկալ ու շտապ յայտարարութեամբ մը կը բացայայտէր, որ Հայաստան պիտի անդամակցէր նոր ստեղծուելիք Եւրասիական տնտեսական միութեան:

Վստահաբար, վերջին քանի մը օրերուն ալ, այս նիւթին մասին ռուս-հայկական խօսակցութիւններ եղան` երկու փուլով: Առաջին հերթին` նոյեմբեր 15-ին, երբ Հ.Հ. նախագահը կը ժամանէր Մոսկուա` տեղւոյն հայկական մշակութային շաբթուան ազդանշանը տալու: Ապա` նոյեմբեր 20-ին, Երեւանի մէջ, Ռուսիոյ արտաքին գործոց նախարար Սերկէյ Լաւրովի այցելութեան առթիւ:

Գրեթէ չորս տարիէ ի վեր, Եւրասիական տնտեսական միութեան անդամակցելով, Հայաստան ո՛չ մէկ շօշափելի յառաջխաղացք արձանագրեց թէ՛ տնտեսական եւ թէ՛ ապահովական բնագաւառներուն մէջ: Թուական պատկերներն ու Արցախի մէջ զինադադարի հետեւողական խախտումները կը փաստեն, թէ իսկական պատկերը ի՛նչ կը ներկայացնէ:

Օրին յստակ էր, որ Հայաստանի քաղաքական ուղեգիծի ընտրութիւնը յաջող չէր, երբ անվերապահօրէն կատարուեցաւ Մաքսային միութեան միանալու անվերապահ յայտարարութիւնը:

Այսուհանդերձ, ժամանակն ու իրադարձութիւնները փաստեցին, որ կարելի էր այնպիսի քաղաքական ուղեգիծ կառուցել, որ երկիրը դէմ յանդիման չգար դժուարութիւններու:

Եւրոմիութեան Արեւելեան գործընկերութեան գագաթաժողովին Հայաստանի հետ համապարփակ գործընկերութեան համաձայնագրի ստորագրութեան աւելի քան երեք տարիով յետաձգումը արդէն իսկ ստեղծած է բաց մը, որուն համար յաւելեալ շտապ աշխատանքի կարիքը կայ:

Բնականաբար այս համաձայնագրէն երբեք խանդավառ չէ Պաքուն, որ յամառօրէն կը պնդէ, թէ Արցախը վիճելի կամ կարգավիճակ չունեցող տարածք չէ, այլ, պարզ ու մեկին, մաս կը կազմէ Ազրպէյճանի տարածքային ամբողջականութեան: Դեռ աւելի՛ն. Ալիեւի աւատապետական վարչակարգը բոլոր իրաւունքները ունի վերահսկողութիւն հաստատելու իր տարածքի բոլոր հատուածներուն վրայ:

Հուսկ, Հայաստանի յարաբերութիւնները պէտք է զարգացնել ո՛չ միայն Եւրոմիութեան, այլեւ Եւրոպայի հզօրագոյն երկիրներուն հետ:

Այսպիսի կամրջային կողմնորոշում թէ՛ Արեւմուտքի ու թէ՛ Արեւելքի հետ կարելի է շարունակել հմտօրէն, հաստատ հիմերու վրայ, առանց որեւէ բարդոյթի եւ խոչընդոտի:

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

ՀՅԴ-ի պատմութեան էջերը վկայ են ազգային ազատագրութեան, գերիշխանութեան, ինքնորոշման, ինչպէս նաեւ ընկերային եւ տնտեսական արդարութեան ամրապնդման պայքարով լի արարքներով:

Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը (ինչպէս ծանօթ է բոլորին) հայկական ընկերութեան մէջ կը հանդիսանայ ժողովրդավարական եւ ընկերվարական արժէքներ կրող քաղաքական ուժ: Հայկական ազգային կեանքին մէջ ՀՅ Դաշնակցութիւնը, իբրեւ այդպիսին, անդամակցած է (ՀՅԴ Բիւրոյի երիտասարդական գրասենեակին միջոցով) միջազգային ֆալքոնական շարժում-ընկերվարական կրթական միջազգայնականին:

Միջազգային ֆալքոնական շարժում-ընկերվարական կրթական միջազգայնականը միջազգային կազմակերպութիւն մըն է, որ կ՛ընդգրկէ աշխարհի մէջ գործող ընկերվար- ժողովրդավարական կուսակցութիւններուն պատանեկան թեւերը: Այս կազմակերպութիւնը հիմնուած է 1922-ին, գերմանացի ընկերվար-ժողովրդավար մանկավարժ Քուրթ Լէովենշթայնի կողմէ` համախմբելով Գերմանիոյ (Գերմանիոյ ընկերվարական երիտասարդ-ֆալքոններ) եւ Աւստրիոյ (Երեխաներու ընկերներ) պատանեկան միութիւնները մէկ միջազգային մարմինի մը մէջ, որ կոչուեցաւ Ընկերվար կրթական կազմակերպութեան միջազգային յանձնախումբ, որ ուղղակիօրէն կապուած էր Աշխատաւոր եւ ընկերվարական միջազգայնականին եւ կը գործէր իբրեւ անոր անդամակցող կուսակցութիւններու պատանեկան միութիւններու թեւ: 1920-ականներու վերջաւորութեան եւ 1930-ականներու սկիզբը միջազգային ֆալքոնական շարժումը աւելի եւս կը ծաւալի եւ իր մէջ կը ներառէ եւրոպական զանազան ընկերվար-ժողովրդավարական պատանեկան միութիւններ: 1930-ականներու վերջաւորութենէն մինչեւ 1945 կը դադրին շարժումին աշխատանքները` Եւրոպայի մէջ ֆաշական կառավարութիւններուն պարտադրած կաշկանդումներուն պատճառով: 1947-ին միջազգային ֆալքոնական շարժումը կը վերակենդանանայ:

Այնուհետեւ հասան 1960-ական եւ 1970-ական թուականները, մինչեւ` 1980-ականներ: Թուականներ, որոնք պայքարի ոգիով լեցուն էին աշխարհի չորս ծագերուն, մանաւանդ` «նոր ձախ» շարժումի ծնունդով: Արեւմտեան աշխարհին մէջ տեղի կ՛ունենան ցոյցեր` ընդդէմ ցեղապաշտութեան, սեռապաշտութեան, պատերազմներու եւ բռնապետական կարգերուն: Միջազգային ֆալքոնական շարժում-ընկերվարական կրթական միջազգայնականը (այս անունը կը սկսի կրել 1970-էն) յստակ ուղեգիծ մը կ՛որդեգրէ` նեցուկ կանգնելու ազգային-ազատագրական, ֆեմինիստական եւ խաղաղասիրական շարժումներուն: Այդ նոյն տարիներուն «նոր ձախ»-ի հովը ՀՅԴ-ի պատանեկան միութիւններուն բերաւ` շարքային սեռային հաւասարութիւն (պարմանուհիներու մուտքով), յեղափոխական երգերու տարածում, թատրոններու պատրաստութիւն, եւ ամէնէն յատկանշականը` այդ միութիւնները իրենց շարքերը յաճախածները նուիրեցին Հայ դատի ուժային եւ արցախեան ազատագրական պայքարներուն:

Իբրեւ յստակ գաղափարախօսութիւն ունեցող միջազգային կառոյցի մը անդամները` ՀՅԴ պատանեկան միութիւնները միշտ ալ կառչած պիտի մնան ժողովրդավարական եւ ընկերվարական արժէքներուն ու միշտ ալ պիտի ըլլան մարդակերտութեան աղբիւրը` հիմնուելով մարդկային ազնուագոյն սկզբունքներուն վրայ` ազատութեան, արդարութեան եւ համերաշխութեան, լայն ու խոր իմաստներով:

Աւելորդ չէ ըսելը, որ Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան պատանեկան միութիւններն են հայութեան ապագան: Իւրաքանչիւր դաշնակցական պատանիի եւ պարմանուհիի աչքերուն մէջ կ՛երեւի հայ ազգի ազատ եւ արդար ապագան: Ապագայ մը, որ կը պարունակէ ազատ շունչն ու ճակտի արդար քրտինքով հացը: Իւրաքանչիւր դաշնակցական պատանիի եւ պարմանուհիի ժպիտը Հայ դատի պայքարի երթի նորոգութիւն է եւ յոյսի ներշնչման աղբիւր:

Թող միշտ, միշտ «Վէմ»-ի գրիչներէն, Լիզպոնի պողպատեայ ոգիներէն եւ Արցախեան ազատագրական պայքարի կամքէն ծնին ապագային Հայ դատը միջազգային ատեաններէն բարձրաձայնող, Արցախին արդար խաղաղութիւն բերող եւ ընկերային արդարութեան հիման վրայ պետութիւն կերտող ղեկավարներ:

Հարցազրոյցը վարեց` ՍԻԼՎԻ ԱԲԷԼԵԱՆ

Վերջերս Լիբանան այցելած էր Հայաստանի մէջ Սերպիոյ պատուոյ հիւպատոս, բանաստեղծ, թարգմանիչ, հրապարակագիր, սերպագէտ Բաբգէն Սիմոնեանը, որուն «Պատկերներ Լիբանանից» գիրքին շնորհահանդէսը տեղի ունեցաւ 21 նոյեմբեր 2017-ին, «Ազդակ»-ի «Ժիրայր Պուտագեան» կեդրոնին մէջ: Բաբգէն Սիմոնեանի գործունէութեան եւ հայ-սերպական յարաբերութիւններուն մօտէն ծանօթանալու համար «Ազդակ» հանդիպում մը ունեցաւ անոր հետ: Յայտնենք, որ Բաբգէն Սիմոնեան հեղինակ է տասնմէկ գիրքի եւ շուրջ 900 հրապարակումներու: Անոնց գերակշիռ մասը կը վերաբերի հայ-սերպական գրական ու մշակութային կապերուն, ինչպէս նաեւ սերպահայ գաղթօճախի հիմնախնդիրներուն: 1980 թուականէն թարգմանութիւններ  կատարած է սերպական գրականութենէն: Հայ-սերպական գրական եւ մշակութային կապերը զարգացնելու եւ ամրապնդելու  մէջ ունեցած վաստակի համար 1993-ին պարգեւատրուած է Սերպիոյ մշակոյթի նախարարութեան «Ոսկէ կրծքանշան»-ով եւ վկայագիրով: Թարգմանական շուրջ 30-ամեայ գործունէութեան համար 2010 թուականին անոր շնորհուած է Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի եւ Հայաստանի Գրողներու միութեան «Կանթեղ» մրցանակ: 2011 թուականին անոր շնորհուած է Սերպիոյ Թարգմանիչներու միութեան մրցանակ: Հայ-սերպական մշակութային կապերը ամրապնդելու եւ թարգմանական գրականութեան բնագաւառին մէջ ներդրած աւանդի համար 2012 թուականին պարգեւատրուած է Հայաստանի մշակոյթի նախարարութեան ոսկեայ մետալով, ինչպէս նաեւ` «Պրանքօ Ռատիչեւիչ» միջազգային գրական մրցանակով: Հայ-սերպական գրական եւ մշակութային կապերու բնագաւառին մէջ 40-ամեայ գործունէութեան համար 2015 թուականին պարգեւատրուած է Սերպիոյ Հանրապետութեան ոսկեայ մետալով:

«ԱԶԴԱԿ».- Խօսինք ձեր գործունէութեան մասին` որպէս Հայաստանի մէջ Սերպիոյ պատուոյ հիւպատոս, թարգմանիչ եւ բանաստեղծ:

ԲԱԲԳԷՆ ՍԻՄՈՆԵԱՆ.- Արդէն տասը տարի է Հայաստանի մէջ Սերպիոյ պատուոյ հիւպատոսն եմ: 1975 թուականէն կը վարեմ հայ-սերպական կապերը, Հայաստանի մէջ առաջինն եմ, որ զբաղած է հայ-սերպական կապերով, այլ խօսքով, հիմնադիրն եմ հայ-սերպական կապերուն, բայց այդ չի նշանակեր, թէ կ՛ուզեմ ասիկա միայն իմ կալուածը ըլլայ: Ես կ՛ուզեմ նաեւ մասնագէտներ պատրաստել: Երկար ժամանակ աշխատած եմ որպէս դասախօս Բրիւսովի անուան լեզուաբանական համալսարանին մէջ սերպերէնի դասեր տալով: Հիմա ալ կան քանի մը ուսանողներ, որոնց հետ կ՛աշխատիմ. ես այդ ամբողջ ծանրութիւնը իմ ուսերուս տանիլ չեմ կրնար, դժուար է, կ՛ուզեմ, որ իմ կողքիս ըլլան մարդիկ, որոնք կարենան թարգմանութիւններ ընել, զբաղիլ հայ-սերպական  կապերով. կ՛ուզեմ եկող սերունդին օգտակար ըլլալ: Ես 1980 թուականէն թարգմանութիւններ կը կատարեմ սերպական գրականութենէն եւ միակ մարդն եմ, որ սերպական թարգմանութիւն կը կատարէ Հայաստանի մէջ, մնացած բոլոր թարգմանութիւնները անցեալին կատարուած են ռուսերէնէն: Ես կը կատարեմ բնագրային թարգմանութիւններ եւ կը կարծեմ, որ միջնորդաւորուած լեզուէն թարգմանութիւնները սխալ են: Թարգմանութիւնը պէտք է կատարուի բնագիրէն, որովհետեւ եթէ բնագիրէն չես թարգմաներ, համն ու հոտը կը կորսուին: Բնագիրէն թարգմանելու պարագային, ամբողջ աղը կը պահպանես, անշուշտ եթէ արհեստավարժ թարգմանիչ ես. լաւ թարգմանիչ ըլլալու համար պէտք է լաւ գրող ըլլալ: Ես առաջին հերթին բանաստեղծ եմ, գրող, հրապարակագիր, սերպագէտ, թարգմանիչ, մշակոյթի գործիչ, բոլոր իմ գործերով, թարգմանութիւններով, սեփական հեղինակային գործերով ես կ՛աշխատիմ տեսնել նախ իմ հայրենիքը, իմ երկիրը, իմ ժողովուրդի, երկրի հոգերը եւ զանոնք ներկայացնել բանաստեղծական խօսքով, ոչ միայն բանաստեղծական, այլ նաեւ` արձակ գործով: Կը կարծեմ` գրողին առաքելութիւնը այն է, որ ան կարենայ առաջին հերթին իր ժողովուրդին ամբողջ բեռը, դժուարութիւնները իր ուսերուն տանիլ, եթէ ան կարենայ այդ բեռը իր ուսերուն վրայ տանիլ եւ զայն գրական խօսքի վերածել, ան իր ժողովուրդին նուիրուած գրող է: Գրողը իր յաջողութիւններով պէտք է ուրախանայ, բնական է. ես  ունիմ մրցանակներ, շքանշաններ` հայկական, սերպական եւ միջազգային, բայց կարեւորը ատոնք չեն, այդ մրցանակները քու դարակիդ մէջ կը մնան, կարեւորը քու ըրածդ է, որ ժողովուրդին կը պատկանի: Այն գործը, որ կու տաս ժողովուրդին, պատմութիւն կը դառնայ, քու ստեղծածդ ամբողջ ժողովուրդին կը պատկանի: Ես միշտ այսպէս կը մտածեմ. երբ  մարդ աշխարհ կու գայ, պէտք է մտածէ այս աշխարհէն երթալու մասին, իսկ երբ կը մտածէ երթալու մասին, ան պէտք է բան մը ձգէ ու ապա երթայ, առանց որեւէ բան ձգելու` քու ապրած կեանքդ ոչ մէկ արժէք ունի, քու ապրած կեանքդ պիտի արժեւորուի քու ըրածովդ, քու ստեղծածովդ, օրինակ` Նարեկացին հազար տարիէ աւելի չկայ, բայց ան իր «Մատեան»-ով կ՛ապրի, որովհետեւ իրմէ ետք ձգած է իր «Մատեան»-ը: Նարեկացիի ժամանակ մրցանակներ չեն եղած, բայց իր անունով մրցանակ կայ այսօր: Ան ձգած է մշակութային եւ գրական հարուստ ժառանգութիւն, որ մեր ժողովուրդին հարստութիւնը դարձած է:

Ես 11 գիրքի հեղինակ եմ, վերջերս իմ գիրքս լոյս տեսաւ Սերպիոյ մէջ, գիրքը կը կոչուի «Մի պտղունց սերպական հող», որ ամբողջութեամբ նուիրուած է Սերպիոյ, որովհետեւ ես 45 տարի նուիրուած եմ հայ-սերպական կապերուն, բայց այդ գիրքին մէջ միայն Սերպիան չէ, այդ գիրքին մէջ Հայոց ցեղասպանութիւնն է, այդ գիրքին մէջ Արցախն է, Նախիջեւանն է, մեր հոգերն ու ցաւերն են, մեր տառապանքներն են, որովհետեւ 1915-ի Ցեղասպանութենէն ետք շատ հայեր ստիպուած եղան լքել իրենց պապենական տուներն ու հողերը եւ սփռուիլ ամբողջ աշխարհի տարածքին, եւ անոնց մէկ մասը գնաց Սերպիա, ու սերպահայ գաղթօճախ ստեղծուեցաւ: Ես այդ հայերուն հետ հանդիպած եմ, անոնք այն հայերն են, որոնք գաղթածներուն ժառանգներն են. այսօր արդէն գաղթածներ չկան, բոլորը մահացած են, բայց անոնց զաւակները, թոռները եւ ծոռները կան: Մահացածներուն հետ ժամանակին հանդիպած եմ, զրուցած եմ 25-30 տարի առաջ եւ բոլոր գրառումներս պահած եմ, որովհետեւ գիրք մը կը պատրաստեմ «Ծանօթ եւ անծանօթ սերպահայեր» վերնագիրով:

«Մի պտղունց սերպական հող» գիրքը նուիրուած է Սերպիոյ, բայց  անոր մէջ Հայաստանն է, սերպահայ մեր գաղթօճախն է, մեր ցաւերն ու հոգերն են, մեր երազանքները` դեռ չիրականացած մեր պատմական հայրենիքը վերագտնելու, որովհետեւ անիծեալ թուրքը չի կրնար յաւերժ պահել մեր պատմական տարածքները, սերպական հրաշալի ասոյթ մը կայ` «Այն, ինչ թալանուած է, անիծուած է» եւ անիծուած ալ պիտի մնայ, որովհետեւ այդ մեր սուրբ հողը անիծուած է իրենց համար, չեն կրնար վայելել: Կարեւորը` մեր հայրենիքը կարենանք պահել, մեր ազգային դիմագիծը եւ տեսակը պահենք համաշխարհայնացման պայմաններուն մէջ: Համաշխարհայնացումը փոքր ազգերուն համար չարիք է, ժողովուրդը արմատէն կտրելու գաղափարախօսութիւն է, իսկ մենք արմատ ունեցող ժողովուրդ ենք,  մենք 6-7 հազար տարուան ժողովուրդ ենք: Մեր արմատը չկորսնցնելու համար պէտք է համաշխարհայնացումէն շատ հեռու մնանք, մեր ազգային ակունքներուն մօտ ըլլանք, մեր արմատը չկորսնցնելու համար մենք մանկապարտէզէն մեր զաւակները պիտի դաստիարակենք, որ երկիրը սիրեն եւ չլքեն: Հայերէն սորվեցնենք, որ նուիրեալ ըլլան իրենց երկրին ու ժողովուրդին, իրենց ժողովուրդին ծառայեն, որովհետեւ եթէ դուն քու ժողովուրդիդ չես ծառայեր, որեւէ բանով պիտանի չես ըլլար, քու ապրած կեանքդ ոչ մէկ արժէք ունի:

«Ա.».- Խօսինք Սերպիոյ մէջ հայկական ներկայութեան մասին:

Բ. Ս.- Այսօր Սերպիոյ մէջ հայկական ներկայութիւն կայ: Անցեալ դարասկիզբին որոշ թիւով հայեր, ստիպուած, Ցեղասպանութենէն ետք Սերպիա գաղթած են, անոնց թիւը հաւանաբար եղած է 800-1000 հոգի: Իսկ հիմա 250 հայ հազիւ ըլլայ: Մաքուր հայեր չկան: Եղած հայերը այսօր խառն ամուսնութիւններէ ծնած են: Կա՛մ մայրը հայ է, կա՛մ հայրը, կա՛մ տատիկը, ինքն ալ երրորդ սերունդին կը պատկանի: Կան ազգանուններ, որոնք փոխուած են, օրինակ` Սուքիասեանները դարձած են Սուքիասովիչ, իրենց «եան»-ը փոխած` «իչ» աւելցուցած են, որովհետեւ սերպական ազգանունները «իչ»-ով կ՛աւարտին: Վարդապետեանները դարձած են Պլատիքովիչ, բայց պէտք է նաեւ ըսել, որ շատ հայեր կան, որոնք թունդ են եւ հպարտ` իրենց հայութեամբ: Կ՛ուզեմ պատմել դէպքի մը մասին, որ երբեք չեմ մոռնար. ասկէ 10 տարի առաջ իմ գրական երեկոն էր Սերպիոյ մէջ, նոր գիրքս լոյս տեսած էր, դահլիճը լեցուն էր: Երեկոյի ընթացքին բանաստեղծութիւններ արտասանեցի: Աւարտին երկու կիներ ինծի մօտեցան արցունքոտ աչքերով: Ըսի, թէ ինչո՛ւ կ՛արտասուեն, ըսին, որ հայեր են եւ ցաւօք սերպերէն պիտի խօսին, որովհետեւ հայերէն չեն գիտեր, անոնք ըսին, որ մենք Հայաստանի կարօտը քեզմէ կ՛ուզենք առնել: Կ՛ուզեմ ըսել, որ այն թրթիռը` հայրենիքը կորսնցնելու, այն կարօտը, որ իրենց մէջ կը պահեն իրենց տատերուն եւ պապերուն միջոցով, դեռ կը շարունակուի եւ կը պահպանուի, այդ է, որ օտարութեան մէջ զիրենք հայ կը պահէ: Ես ամէն անգամ որ Սերպիա կ՛երթամ, կը փորձեմ երեկոներ կազմակերպել: «Մի պտղունց սերպիական հող» գիրքի շնորհահանդէսին շատեր ոտքի կանգնած մնացին, տեղ չկար, հետաքրքրականը այն էր, որ եկող 70 հոգիին մէջ 10-12-ը հայեր էին, եւ բոլորը առին գիրքէն օրինակներ: Մէկը մօտեցաւ եւ ըսաւ. «Փայլուն գիրք գրած էք, որքան կը կարդամ, արցունքս չի դադրիր, որքան կը կարդամ, նորէն կ՛ուզեմ կարդալ»: Ես լաւ կը զգամ, երբ իրենց մէջ թրթիռը, հայրենիքի կարօտը կը յաջողիմ վառ պահել: Գրողը պէտք է կարենայ իր առաքելութիւնը իրականացնել: Գրողին գործը այդ է, օտարութեան մէջ ապրող իր հայրենակիցներուն գրական խօսքով, մշակոյթով, պէտք է հայ պահէ:

«Ա.».- Խօսինք Սողոմոն Թեհլիրեանի շառաւիղներուն մասին:

Բ. Ս.- Թեհլիրեանը Թալէաթին ահաբեկեց 1921-ին.  2-3 յունիսին Պերլինի դատարանը զայն անպարտ նկատեց, եւ  ազատ արձակուեցաւ, բայց ստիպուեցաւ հեռանալ Պերլինէն: 1922-ին գնաց Սերպիա, ուր իր հայրը կ՛ապրէր 1898 թուականէն: Թեհլիրեանները Սերպիոյ մէջ զբաղած են սուրճի առեւտուրով: Ամէնէն ընտիր սուրճը Սերպիոյ մէջ վաճառած են հայերը: Թեհլիրեանին հայրը` Խաչատուրը եւս զբաղած է  սուրճի առեւտուրով Սերպիոյ Վալեւօ քաղաքին մէջ: Թեհլիրեան 1922-ին կ՛երթայ Վալեւօ, քանի մը տարի կ՛ապրի հոն, յետոյ կը փոխադրուի Պելկրատ, ուր կը ծնին իր երկու որդիները` Զաւէնը եւ Շահէնը: Մինչեւ 1950 թուական Սողոմոն Թեհլիրեան ապրած է Պելկրատ: Այն ատեն, քանի որ Եուկոսլաւիան կէս մը ընկերվարական երկիր էր, հայերու համար այնքան ալ նպաստաւոր պայմաններ չէին լաւ գործարք ընելու համար, ուրեմն Թեհլիրեան կ՛որոշէ իր երկու որդիներուն հետ Սերպիայէն հեռանալ: Ան ընտանեօք կ՛անցնի Մարոք եւ 7 տարի կ՛ապրի հոն: 1957 թուականին կնոջ եւ զաւակներուն հետ կ՛որոշէ երթալ Ամերիկա եւ վերջնական բնակութիւն հաստատել հոն: Սողոմոնի աւագ որդին կը վերադառնայ Սերպիա: Կրտսեր որդին` Զաւէնը հօրը հետ կը մնայ Ամերիկա: Սողոմոն Ամերիկա կ՛ապրի երեք տարի եւ կը մահանայ մայիս 23-ին: Սողոմոն Թեհլիրեանը մեծապէս ճանչցուած էր Պելկրատի մէջ, բոլորը կը ճանչնային զայն: Ան ունի թոռ, որ աւագ որդիին` Շահէնի դուստրն է: Շահէնը 5 տարի առաջ մահացաւ: Շահէնը Սողոմոնի մասին պատմած է բաներ, որոնք շատերուն յայտնի չեն: Ամէն անգամ, որ Սերպիա կ՛երթայի, Շահէնին կը հանդիպէի: Սողոմոն Թեհլիրեան գնդակի մը հարուածով վերացուց հայ ժողովուրդի դահիճը` Թալէաթ փաշան, ան ցոյց տուաւ, որ հայ ժողովուրդի մէջ վրէժի ցասումի զգացողութիւնը անմեռ է: Թեհլիրեան մեր ժողովուրդին համար մեծ կերպար է, ան մարդասպան չէ, վրիժառու է, ան իր ժողովուրդին վրէժը լուծած է, իր ժողովուրդին, որուն հայրենիքը խլած են, ոչ միայն 2 միլիոն մարդ սպաննած են, այլ սպաննած են մեր հայրենիքը, մեզի հանդէպ ոչ թէ Ցեղասպանութիւն գործած են, այլ նաեւ` հայրենասպանութիւն: Սողոմոն Թեհլիրեանի մասին կարելի է շատ գրել, կը ծրագրեմ Թեհլիրեանի մասին փոքրիկ գրքոյկ պատրաստել: Իր որդիէն շատ բան ստացած եմ, շատ բան ալ տուած եմ Դաշնակցութեան թանգարանին: Թեհլիրեանի Դաշնակցութեան անդամատոմսը նուիրեցի Դաշնակցութեան թանգարանին: Սողոմոն Թեհլիրեանի կերպարը բացառիկ կերպար է, միշտ ուզած եմ իր մասին գրել, զայն ներկայացնել, թէեւ անոր վերաբերող գիրքեր կան, բայց երբ նոր բան մը կը բացայայտես, կ՛ուզես այդ մասին խօսիլ:

«Ա.».- Ներկայացուցէք, խնդրեմ, հայ-սերպական յարաբերութիւնները:

Բ. Ս.- 1994 թուականին Եուկոսլաւիան Հայաստանի հետ դիւանագիտական   յարաբերութիւններ հաստատած է: Երբ Եուկոսլաւիան տրոհուեցաւ, 6 հանրապետութիւնները դարձան առանձին պետութիւններ: Սերպիան այն ժամանակ դարձաւ անկախ պետութիւն: Ես 40 տարի զբաղած եմ հայ-սերպական կապերով: Ուրեմն շատ յայտնի մտաւորական մը կայ Սերպիոյ մէջ, հրաշալի արեւելագէտ, դիւանագէտ, օր մը ըսաւ, որ ինծի համար կարեւոր բան մը կ՛ուզէ ընել, երբ հարցուցի` ի՞նչ, ըսաւ, որ կ՛ուզէ անակնկալ ընել: Անցաւ երեք ամիս, ինծի հեռաձայնեց Պելկրատէն եւ ըսաւ, որ դիմած է Սերպիոյ արտաքին գործոց նախարարութիւն եւ` առաջարկած, որ զիս նշանակեն Հայաստանի մէջ Սերպիոյ պատուոյ հիւպատոս: Բերանս բաց մնաց: Անցաւ քանի մը ամիս, զիս հրաւիրեցին Սերպիա` արտաքին գործոց նախարարութիւն, բանակցութիւններու: Ըսի, թէ ես ուրախ եմ, որ Սերպիոյ համար հսկայ գործ ըրած եմ եւ կը շարունակեմ ընել, բաժինի վարիչը յայտնեց, որ ես Հայաստան պիտի վերադառնամ արդէն որպէս պատուոյ հիւպատոս, որովհետեւ այդ մասին հրամանը եկած է արդէն: Ես ուրախացայ, վերադարձայ Երեւան, եւ ժամանակ մը ետք ինծի պաշտօնական հրամանը ղրկեցին:

Իրականութեան մէջ մենք, որպէս պատուոյ հիւպատոսութիւն, շատ բաներով կը զբաղինք: Որովհետեւ ես մշակոյթի մարդ եմ, գրող եմ, շեշտը կը դնեմ մշակոյթին վրայ, որեւէ ժողովուրդ աշխարհին կը ներկայանայ մշակոյթով: Այո՛, գործարարութիւնն ալ կարեւոր է երկրի մը համար, բայց երկրի մը դէմքը գործարարութիւնը չէ, երկրի մը դէմքը մշակոյթն է, իսկ մենք մշակոյթի ժողովուրդ ենք: Ես 2007-ին նշանակուած եմ պատուոյ հիւպատոս: Ուրախ եմ, որ 10 տարուան ընթացքին հսկայ գործ ըրած եմ, այդ աշխատանքը, որ ես կատարած եմ, ամբողջը վաւերացուած է թուղթի վրայ, լոկ խօսակցութիւն չէ, հսկայական գործ ըրած եմ մշակոյթի, գրականութեան եւ գրահրատարակչական բնագաւառներուն մէջ: Մենք ամէն տարի փետրուար 15-ին կը նշենք Սերպիոյ Հանրապետութեան օրը: Սերպիոյ դրօշով սերպիական երգեր կը հնչեցնենք, Սերպիոյ նուիրուած բանաստեղծութիւններ կը կարդանք: Ես հաշուետուութիւն ալ կը պատրաստեմ ու կ՛ուղարկեմ Սերպիոյ արտաքին գործոց նախարարութիւն, որպէսզի տեսնեն, թէ պատուոյ հիւպատոսը ի՛նչ կ՛ընէ: Մենք գիրքեր կը հրատարակենք հայերէն` սերպ գրողներու, սերպերէն` հայ գրողներու մասին եւ փոխայցելութիւններ կը կազմակերպենք: Իմ քովս բազմաթիւ հիւրեր, դիւանագիտական եւ մշակոյթի գործիչներ կու գան: Հանդիպումներ կ՛ունենամ ե՛ւ Սերպիոյ, ե՛ւ Հայաստանի մէջ: Երկու անգամ տեսակցած եմ Սերպիոյ նախագահին հետ: 2015 թուականին իմ 40-ամեայ գործունէութեան առիթով Սերպիոյ նախագահը կանչեց զիս Սերպիա եւ հանրապետութեան ոսկեայ մետալով պարգեւատրեց:

Ուրախ եմ, որ եկած եմ «Ազդակ»-ի խմբագրութիւն, ինծի համար «Ազդակ»-ի խմբագրակազմը հաճելի մարդիկ են: Լիբանանը ինծի համար ջերմ երկիր է, որովհետեւ մայր գաղթօճախ կը համարուի: Արաբ ժողովուրդը մեր տարաբախտ ժողովուրդին տեղ տուաւ, իր երկրին մէջ պատսպարեց եւ սիրով ընդունեց, պէտք է այդ երախտիքը չմոռնանք: Մեծ գործ կը կատարէ նաեւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արամ Ա. կաթողիկոսը, ես հանդիպեցայ վեհափառին, եւ մենք զանազան հարցերու շուրջ խօսեցանք: Հիմնականին մէջ խօսեցանք Սիսի կաթողիկոսութիւնը վերադարձնելու մասին:  Ես բարձր կը գնահատեմ անոր արժանավայել կերպարը, որ` ան համարձակօրէն աշխարհի բեմէն կը խօսի մեր ժողովուրդի պահանջատիրութեան մասին: Վստահ եմ, որ կաթողիկոսը ճիշդ պայքար կը մղէ, գիտեմ, որ անոր սիրտը կը ցաւի հայ ժողովուրդի ցաւերով: Ան մեր պահանջատէր կաթողիկոսն է:

Սեռային հիմքի վրայ բռնութեան դէմ 16-օրեայ արշաւին ծիրին մէջ ստորեւ կը ներկայացնենք աշխարհի վրայ ընկերային բեւեռացումի հիմքերէն մէկը հանդիսացող սեռերուն միջեւ անհաւասարութեան մասին վիճակագրական տուեալներ:

– Աշխարհի տարածքին 62 միլիոն աղջիկներու արգիլուած է ուսում ստանալ:

– Ամէն տարի մօտաւորապէս 15 միլիոն աղջիկներ, որոնք 18 տարեկանը չեն ամբողջացուցած, բռնի ուժով կ՛ամուսնանան, այսինքն` 4 աղջիկներէն մէկը աշխարհի շուրջ, կամ` ամէն վայրկեան 28 աղջիկ:

– 5 անձերէն 4-ը, որոնք ենթարկուած են մարդոց առեւտուրի կամ շահագործման (human trafficking), աղջիկներ են:

– Կիներուն 30 առ հարիւրը, որոնք յարաբերութիւններու մէջ եղած են, տեղեկագրած են, թէ իրենք ենթարկուած են կա՛մ ֆիզիքական, կա՛մ ալ սեռային բռնութեան:

– Ամերիկացի կիները, որոնք կը ծառայեն Իրաքի կամ Աֆղանիստանի մէջ, աւելի հաւանական է, որ բռնաբարումի ենթարկուին իրենց կողքին ծառայող զինուորներուն կողմէ, քան թէ սպաննուին թշնամիին կողմէ:

– Աշխարհի 15-44 տարեկան կիները աւելի սպառնալիքի տակ են բռնաբարութեան, քան` քաղցկեղի, ինքնաշարժի արկածներու, պատերազմի  կամ մալարիայի:

– Ամբողջ աշխարհի տարածքին  խորհրդարաններու անդամներուն միայն 23 առ հարիւրը կիներ են:

– 5 կիներէն մէկը Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու համալսարաններուն մէջ կ՛ենթարկուի սեռային բռնութեան:

– Կիներու մէկ երրորդը ամբողջ աշխարհի տարածքին կ՛ենթարկուի սեռային բռնութեան կա՛մ իր բարեկամներուն կողմէ եւ կա՛մ ալ օտարներու:

– Որովհետեւ աշխատող կիները աւելի քիչ կը վճարուին աշխատող տղամարդոցմէն, անոնք ամէն օր մօտաւորապէս 5 ժամ կ՛աշխատին առանց վճարուելու:

– Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները այն երկիրներէն են, ուր չ՛ապահովուիր վճարուած մայրութիւն:

– Աշխարհի տարածքին մօտաւորապէս 781 միլիոն չափահասներ անգրագէտ են, որոնց 2/3-ը կիներ են:

– Հնդկաստանի մէջ, բացի եթէ աղջիկը 15 տարեկանէն վար է, տղամարդու մը եւ իր կնոջ միջեւ բռնի սեռային յարաբերութիւնը չի նկատուիր բռնաբարութիւն:

– Աւելի տղաք կը ծնին, քան աղջիկներ` սեռով պայմանաւորուած ընտրովի վիժումին պատճառով: Ուսումնասիրութիւններ ցոյց կու տան, որ մօտաւորապէս 90 միլիոն աղջիկներ մանկասպանութեան ենթարկուած են միայն Հնդկաստանի եւ Չինաստանի մէջ:

– Ֆրանսացի ամուսնացած կիները 1965 թուականին ստացան իրենց իրաւունքը` աշխատելու առանց իրենց ամուսիններու արտօնութեան, իսկ Արեւմտեան Գերմանիոյ մէջ` 1977 թուականին:

– Աւստրալիոյ մէջ մինչեւ 1983 թուական կնոջ մը անցագիրի դիմումնագիրը պէտք էր վաւերացուէր իր ամուսինին կողմէ:

– Եմէնի մէջ կնոջ մը արգիլուած է տունէն դուրս գտնուիլ` առանց իր ամուսինին արտօնութեան:

– Զուիցերիան իր կին քաղաքացիներուն արտօնեց քուէարկել 1971 թուականին:

– Այսօր կիները տղամարդոցմէ 30 առ հարիւր աւելի քիչ առիթներ ունին գործ մը կամ պաշտօն մը ստանձնելու:

– Կիները 17 առ հարիւր աւելի քիչ կը վճարուին տղամարդոցմէ` նոյն գործին համար:

– Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ կիները կը կազմեն 52 առ հարիւրը աշխատողներու ընդհանուր թիւին, սակայն անոնց 3 առ հարիւրը միայն ստանձնած է գլխաւոր պաշտօններ:

– 2010 թուականին Արաբական Միացեալ Էմիրութիւններու Վճռաբեկ բարձրագոյն ատեանը արտօնեց տղամարդոց` ֆիզիքապէս «կրթել» իրենց կիները եւ զաւակները, բայց` առանց որեւէ յայտնի հետք ձգելու մարմինին վրայ:

– Քանի մը երկիրներու մէջ կիներու վաւերական վկայութիւնը, ըստ օրէնքին, տղամարդու վկայութեան կէսն է: Օրինակ` Ալճերիա (ոճրային/եղեռնադատ ատեանի պարագային), Եգիպտոս (Ընտանեկան ատեանի պարագային), Պաղեստին (ամուսնութեան եւ ամուսնալուծումի պարագային) եւ Եմէն (այստեղ երբեք արտօնուած չէ անոնց վկայութիւն տալ շնութեան պարագային):

– Աշխարհի մէջ կիներուն 79,7 առ հարիւրը ստացած է ուսում, իսկ տղոց 88,6 առ հարիւրը (15 տարեկան եւ աւելի):

«Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի 2017-ի հանգանակութեամբ գոյացած գումարը, ինչպէս յայտարարուած է, պիտի յատկացուի արթեզեան ջրհորներու հորատումի եւ ոռոգման նոր ցանցի կառուցումի եւ արեւային ուժանիւթով բանող համակարգի տեղադրման:

Երկու նպատակներն ալ Արցախի ժողովուրդի կենսական կարիքներուն հետ սերտօրէն առնչուած են  եւ ըստ էութեան հիմնովին կը սատարեն երկարաժամկէտ ռազմավարական նշանակութիւն ունեցող ծրագիրներու իրականացման:

Ապագայագիտութիւնը այս երկու ուղղութիւններուն վրայ յատուկ ուշադրութեամբ կը կեդրոնանայ` ընդգծելու համար թէ՛ ջրային պաշարներու քանակական անկումի պատճառով խնայողութեան անհրաժեշտութիւնը, թէ՛ բնութագրելու համար յառաջիկայ աշխարհաքաղաքական բախումները իբրեւ ջրային պաշարներու տիրացման համար մղուող պատերազմներ. եւ անշուշտ երկրորդը` քարիւղի պաշարներու հատնումի թէ ուղղակի կենսոլորտային շահագրգռուածութեան իբրեւ հետեւանք այլընտրանքային ուժանիւթի համակարգերու  ստեղծման եւ շուկայականացումի համընդհանուր քաղաքականութիւնը:

Արցախը հարուստ է թէ՛ ջրային պաշարներով եւ թէ՛ արեւային ուժանիւթի համակարգի տեղադրման համար եղանակային առաւելութիւններով: Բնական այս երկու պաշարներու նպատակաուղղուած օգտագործման համար է, որ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի հոգաբարձուներու խորհուրդը իր վերջին նիստին որոշած է հանգանակութեան համար թիրախային այս երկու ուղղութիւնները:

Համաշխարհային միտումներու եւ արցախեան-ազգային առաջնահերթութիւններու համատեղում գոյութիւն ունի այս ծրագիրներու որդեգրման որոշումին մէջ: Եւ ասոնցմէ կը բխի անշուշտ Արցախի հողամշակման, բերքառատութեան թէ հանրային կառոյցները համապատասխան ուժանիւթով օժտելու շատ կարեւոր ու կենսական միջոցներու ապահովումը:

Իրադրութիւնները այնպէս ընթացած են, որ Արցախի մասին յատկապէս սփիւռքահայ մամուլը առաւելաբար քաղաքական եւ ռազմական ոլորտներու լուսաբանման վրայ կեդրոնացած է: Բանակցային գործընթաց, շփման գիծի վրայ արձանագրուած միջադէպեր` այս իրադարձութիւնները գրաւած են լրատուամիջոցներու կարեւորագոյն տեղերը: Բայց Արցախը նաեւ շնչող, արարող, ապրող ու զարգացող երկիր է, որուն մշակութային, հողամշակման, զբօսաշրջային, կրթական եւ տարբեր ոլորտներու լուսաբանումը եւս նոյնքան անհրաժեշտ է:

Եւ ճիշդ չէ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի տարած աշխատանքին արդիւնքները քաղաքականացուած ոսպնեակով մեկնաբանելը. Նախորդ տարիներու արգասիքին հետ համեմատութիւններ կատարելով սփիւռքի կողմէ որդեգրուած վերապահութեամբ մեկնաբանելը այս կամ այն տարուան հանգանակութեան արդիւնքը:

Հանգամանքները, ժամանակներն ու պայմանները տարբեր են եւ առաջադրանքը համահայկական է կառուցակարգով, Հայաստանի Հանրապետութիւն, Արցախ եւ սփիւռք ներկայացուածութեամբ, հայրենօգուտ ծրագիրներով: Թելեթոն, ֆոնեթոն թէ ռատիոթոն, բոլորն ալ միջոցներ են համազգային համախմբուածութիւն ապահովելու համար:

Լիբանանահայութիւնը, որ բոլոր պատճառները ունի նաեւ ի՛նք եւս ներգրաւուելու համահայկական ծրագիրներու իրականացման մէջ իբրեւ համասփիւռքեան կարեւոր միջավայր, հակառակ իր ապրած տարբեր փուլերու եւ տարբեր բնոյթի ճգնաժամերուն, ոչ մէկ ձեւով զլացած է իր մասնակցութիւնը բերելու հայրենաշինական ծրագիրներուն: Երկրաշարժի աղէտի գօտիին մէջ բնակելի շէնքերու կառուցումէն մինչեւ Գորիս – Ստեփանակերտ մայրուղի, Գորիսի մէջ բժշկական կեդրոններու հիմնումէն մինչեւ Վարդենիս – Մարտակերտ մայրուղիի կառուցում. ու տակաւին Շուշիի Մեծ Շէն գիւղին մէջ համայնքային կեդրոնի կառուցումէն մինչեւ ապրիլեան պատերազմի պատճառով աւերուած շրջաններու վերականգնում կամ պատերազմի հետեւանքներ կրած սուրիահայութեան օժանդակութիւն:

Պատկառելի հանրագումարով կը ներկայանայ լիբանանահայութիւնը «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի ծրագրային շրջանակներուն մէջ իր բերած նպաստով:

Այս անգամ ալ վստահաբար բերքառատ կ՛ըլլայ մեր նուիրատուութիւններու մասնակցութեան թիւն ու ապահովելի արդիւնքը:

Կազմակերպութեամբ Լիբանանահայ օգնութեան խաչի առողջապահական յանձնախումբին եւ «Արաքսի Պուլղուրճեան» ընկերաբժշկական կեդրոնի Նախազգուշական բաժանմունքին, չորեքշաբթի, 15 նոյեմբեր  2017-ին, առաւօտեան ժամը 10:00-ին, կեդրոնի «Թնճուկեան» սրահին մէջ տեղի ունեցաւ «Դաշտանադադարէն ետք առողջական հարցեր» նիւթով դասախօսութիւնը, զոր ներկայացուց կեդրոնի բժիշկներէն` կնոջական հիւանդութիւններու մասնագէտ տոքթ. Ուալիտ Ղանթուս:

Առողջապահական յանձնախումբին անունով բացման խօսքը կատարեց Սիրուն Վարդապետեանը: Ան ներկայացնելէ ետք օրուան դասախօսը,  ըսաւ, որ դասախօսութեան նիւթը առնչուած է իգական սեռին եւ դաշտանադադարէն ետք պատահող առողջական հարցերուն, որոնց պիտի անդրադառնայ օրուան դասախօսը:

Տոքթ. Ուալիտ Ղանթուս դասախօսութեան սկսաւ սահիկներու ցուցադրութեամբ: Ան նախ բացատրեց, որ դաշտանադադարը տեղի կ՛ունենայ 48-55 տարեկանին: Մարմնին էսթրոժենը աստիճանաբար կը պակսի, որուն պատճառով կը սկսի դաշտանադադարը: Երբ անհատը ամբողջ տարուան տեւողութեան դաշտան չ՛ունենար, հասած կ՛ըլլայ դաշտանադադարի: Նախքան դաշտանադադարը եւ անկէ ետք տեղի կ՛ունենան զանազան փոփոխութիւններ, ինչպէս` դաշտանի խանգարում, յանկարծակի տաքութիւն, քրտինք, անքնութիւն, կեդրոնացումի դժուարութիւն, յիշողութեան խանգարում եւ այլն:

Տոքթ. Ղանթուս շարունակեց` ըսելով, որ դաշտանադադարը բնական երեւոյթ մըն է: Իւրաքանչիւր կին հարկ է պատրաստ ըլլայ անոր եւ յաղթահարելու դժուարութիւնները:

Յաջորդ բաժինով տոքթ. Ղանթուս խօսեցաւ ոսկրափտութեան մասին: Ոսկրափտութիւնը կը սկսի նախքան դաշտանադադարը եւ կը շարունակուի անկէ ետք: Կնոջական հորմոններու  փոփոխութեան պատճառով ոսկորները կը դառնան  դիւրաբեկ, յատկապէս` կոնքի եւ ողնայարի ոսկորները: Դասախօսը թելադրեց ներկաներուն անպայման իրենց սննդականոնին մէջ ունենալ քալսիոմ  պարունակող ուտելիքներ, խուսափիլ ծխախոտէն եւ ոգելից ըմպելիներէն, կիրարկել մարզանքներ, հետեւիլ սննդականոնի, օգտագործել քալսիոմ ի, Տի. եւ Քէյ. կենսանիւթերու դեղահատեր եւ այլն:

Շարունակելով` ան բացատրեց, թէ ինչպէ՛ս հարկ է իւրաքանչիւր կին ամսական դրութեամբ ստինքներու ինքնաքննութիւն կատարէ, ապա շեշտեց երկու քննութիւններու անհրաժեշտութիւնը.

ա.- Մամոկրաֆիի` ստինքներու քննութիւնը,  հարկ է 40 տարեկանէն ետք երկու կամ երեք տարին անգամ մը կատարել:

բ.– Փափ սմիրը` ապակեայ քննութիւնը, արգանդի վզիկի յատուկ քննութիւնը կատարել տարին մէկ անգամ` հետեւելու վզիկի քաղցկեղի որեւէ յայտնաբերման:

Վերջին բաժինով տոքթ. Ուալիտ Ղանթուս անդրադարձաւ արգանդին մէջը կամ դուրսը  արտասովոր ջուրի կամ արիւնի փոքր պարկերու գոյացման եւ անոնց բուժումին մասին, ինչպէս նաեւ` միզամանի, արգանդի եւ աղիքներու վար իջնելու երեւոյթին մասին, յատկապէս այն կիներուն մօտ, որոնք բնական ծննդաբերութիւն ունեցած են:

Աւարտին բժիշկը պատասխանեց ներկաներուն հարցումներուն:

Յ. ԼԱՏՈՅԵԱՆ

Ընդհանրապէս միջազգային դաշտին վրայ ականատես կ՛ըլլանք մեծապետական դասաւորումներու: Յաճախ այդ ծրագիրները ըմբոստութեան կամ ընդդիմութեան պատճառով վերատեսութեան կ՛ենթարկուին: Մեծապետական ծրագիրները մութ գրասենեակներու մէջ կը պատրաստուին եւ գետնի վրայ չեն զգար եւ չեն գիտակցիր ժողովուրդին բազկերակը: Յամենայն դէպս ժամանակը ցոյց տուած է, որ ժողովուրդներու կամքը քմահաճ որոշումներու դիմաց յաճախ չի զիջիր: Ասկէ անկախ, մեծապետական ծրագիրները կ՛իրագործուին բոլորին լռութեամբ: Լռութեամբ աշխարհը մեղսակից է կատարուածներուն: Ոչ ոք կը համարձակի դէմ դնել, խօսիլ, ընդվզիլ, բողոքել: Բոլորն ալ իրենց լռութեամբ զօրաւոր մեղսակիցներ են կատարուած բռնաբարումներուն, ջարդերուն, տեղահանումներուն, մարդկային իրաւունքներու ոտնակոխման եւ այլն: Փաստօրէն ՄԱԿ-ի տեղեկագիրը կը հաստատէ, որ Լիպիոյ մէջ ոչ մէկ հիւանդանոց կը գործէ: Օրական հարիւրաւոր արարքներ կը կատարուին, սակայն լուռ հանդիսատես է աշխարհը: Եմէնի մէջ հարիւր հազար մանուկներ տարբեր տեսակ հիւանդութիւններէ վարակուած են, անօթի, անխնամ եւ անապահով: Եւ բոլորն ալ իրենց լռութեամբ մեղսակից են կատարուածներուն:

Աւելի՛ն. մէկ ամիսէն աւելի Միանմարի մէջ իսլամ փոքրամասնութիւն մը ուղղակի ջարդի կ՛ենթարկուի: Ընկերային ցանցերու վրայ նկարները եւ վկայութիւնները տեղատարափ կը թափին, սակայն հոս կամ հոն պզտիկ դատապարտութեան արտայայտութիւն մը կը լսենք: Այս բոլորը կու գան հաստատելու, որ մեր կեանքը լեցուն է անարդարութիւններով եւ կայ մեծամասնութիւն մը, թէ լուռ ականատես եւ վկան է կատարուած անիրաւութիւններուն: Դժգո՞հ են, կրնայ ըլլալ: Համաձա՞յն չեն, կրնանք հաւատալ: Կը զգան, թէ ամէն բան կը քանդուի՞, թերեւս: Սակայն բոլորիս համար յստակ է եւ վերջնական. ան, որ լուռ է կատարուածներուն դիմաց, մեղսակից է աղէտին:

ԱՐՏԱՇԷՍ ՇԱՀԲԱԶԵԱՆ

Աւելի քան երկու հազարամեակի պատմութիւն ունի ազդեցիկ պետութիւնների միջեւ հաւասարակշռութիւններ ձեւաւորելու, տարբեր բեւեռների միջեւ խուսանաւելու քաղաքական այլընտրանքի հայկական փորձը: Աշխարհաքաղաքական իրողութիւնները եւ դերակատար ուժերի յարաբերակցութիւնն են դրդել, որ անկախ, կիսանկախ կարգավիճակում եւ նոյնիսկ անկախութեան բացակայութեան պայմաններում հայոց ճակատագիրը այս կամ այն չափով տնօրինող օրուայ գործիչները շատ յաճախ որդեգրեն այս գործելաձեւը, երբեմն նաեւ` անտեսելով մասնաւոր նախընտրութիւնները: Այն բոլոր դէպքերում, երբ փոքրամասնութեան խմբի եւ օտարի կամքով «բոլոր ձուերը դրուել են մէկ զամբիւղի մէջ», ունեցել ենք լուրջ կորուստներ` ուղղակիօրէն զրկուելով սեփական ճակատագիրը տնօրինելու հնարաւորութիւնից:

Երբ Հայաստանը որդեգրեց մաքսային միութեանը եւ ապա Եւրասիական տնտեսական միութեանը անդամագրուելու ճանապարհը, ոմանք սա համարեցին անակնկալ եւ անհանդուրժելի: Քաղաքական ամբոխավարութիւնից հեռու, սառը գլխով դատող իւրաքանչիւր մարդ հասկանում էր, որ նախ ոչ մի անակնկալ էլ տեղի չէր ունեցել, քանի որ Հայաստանը օրէնքներ ներդաշնակեցնելու, շարունակական բանակցութիւնների գործընթացով արդէն բաւականին ժամանակ շարժւում էր այդ ուղղութեամբ: Միւս կողմից` պարզունակ հաշուարկն անգամ պիտի ցոյց տար, որ հրաժարումը կենսական կապերից, քաղաքական եւ այլ համագործակցութիւններից, ինչի շնորհիւ մեր երկրի արեան բնականոն շրջանառութիւնն էր ապահովւում, նոյնն էր թէ` կտրել այն ճիւղը, որի վրայ նստած ես` առանց նոր յենարանները ապահովելու:

Եւրոպական կառոյցները ապրելով նոյն զգացական ցնցումը, այնուամենայնիւ, կարճ ժամանակ անց կարողացան ըմբռնել Հայաստանի ընտրութեան տրամաբանական հիմնաւորուածութիւնը: Շատ չանցած` նրանք հասկացան նաեւ, որ Հայաստանին վանելով` աւելի են հրում դէպի Ռուսաստանի ազդեցութեան գօտի:

Նրանք հասկացան, որ ոչ միայն եւրոպական, այլեւ բազմաբեւեռ ընտրութեան հայոց ձգտումը խաղ չէ, այլ` անկեղծ համոզում: 2017 թուականի նոյեմբերի 24-ին Հայաստանի եւ Եւրոմիութեան միջեւ ստորագրուած համապարփակ եւ ընդլայնուած գործընկերութեան մասին նոր համաձայնագիրը այդ համոզումի արդիւնքն էր: Միւս կողմից` այն Հայաստանի լուրջ ձեռքբերումն էր այլընտրանքի պատմական փորձը կրկնելու եւ ինքնուրոյնութեան սահմանները ընդլայնելու առումով: Պէտք է համոզուած լինել, որ վերապահումներով կնքուած այս համաձայնագիրը նոյնպէս փոխգործակցութեան եւ հնարաւորութիւնների վերջը չէ: Այն դեռեւս կ՛ընդլայնի սահմանները ժամանակի ընթացքում յաղթահարելով առաջին հերթին մտային-հոգեբանական դեռեւս գոյութիւն ունեցող սահմանափակումները: Ի հարկէ` հաշուի առնելով տնտեսական-մաքսային եւ այլ նորմերը, որոնք ընկած են ԵԱՏՄ ներքին համագործակցութեան հիմքում:

Ի դէպ, այս կամ այն կողմից բացասական արձագանգներ չեն հնչում այն դէպքերում, երբ Հայաստանը համագործակցութեան երկու բեւեռների ներկայացուցիչներին առաջարկում է այդ համագործակցութեան ընդհանուր դաշտ ծառայող մեր երկիրը ընկալել` որպէս միջնորդ օղակ ինչպէս ԵԱՏՄ-ի, այնպէս էլ` ԵՄ-ի հետ ունեցած տնտեսական բարենպաստ ռեժիմներից փոխադարձաբար օգտուելու համար:

Բազմաբեւեռ կամ բազմաայլընտրանք ու փոխլրացնող քաղաքականութիւնը անկախ Հայաստանում ունի աւելի քան մէկուկէս տասնամեակի պատմութիւն: Այս ընթացքում, լինելով նախ ԱՊՀ քաղաքական եւ ապա ՀԱՊԿ ռազմական դաշինքների անդամ, Հայաստանը կարողացել է գործակցութեան կամուրջներ նետել եւ Եւրոմիութեան եւ Չինաստանի եւ Մերձաւոր Արեւելքի եւ Հիւսիսային ու Հարաւային Ամերիկաները ներկայացնող երկրների եւ արեւմտեան աշխարհի ռազմական դաշինքը կազմող ՕԹԱՆ-ի հետ: Այս շարքում յատկանշական է քաղաքական եւ տնտեսական շրջափակման յաղթահարումը հարեւան Իրանի դէպքում, որի հետ բազմակողմ սերտացման գործընթացը գնալով խորանում է:

Ռուսաստանը, ինչպէս` մի շարք այլ պարագաներում, հարկադրուած եղաւ որպէս կատարուող իրողութիւն ընդունել ԵՄ-ի հետ այս համաձայնագրի կնքման փաստը` հաշուի նստելով հնարաւորութիւնների, ինքնուրոյնութեան ու այլընտրանքների բազմազանութեան ապահովման մեր երկրի ու հասարակութեան վճռական մղումի հետ:

Հայաստանի այս ձգտումների կենսագործմանը նպաստել է այն հանգամանքը, որ հրաժարուելով քաղաքական ամբոխավարութեան եւ անհետեւողականութեան գործելաւոճից` այս տարիներին մեր երկիրը զերծ է մնացել վտանգաւոր շրջադարձերից ու կտրուկ եւ հակասական որոշումներից: Թերեւս անցած դարի իննսունականների սկզբների, դառը հետեւանքներով ձեռք բերած փորձառութեան հիման վրայ Հայաստանը զգուշօրէն խուսանաւեց այն սխալներից, որոնք իրենց թոյլ տուեցին Ազրպէյճանը, Վրաստանը, Ուքրանիան եւ այլ երկրներ:

Առանց անհաւասար դիմակայութիւնների շրջապտոյտում յայտնուելու, մեծացնելով ընտրութեան եւ այլընտրանքի հնարաւորութիւնները` Հայաստանը, հնարաւորութիւն ունի մեծացնելու իր արժէքը եւ քաղաքական կարեւորութիւնը` գործընկերների համար:

Եւրոմիութիւնը եւ առհասարակ քաղաքակիրթ աշխարհը մեզ համար պարզապէս քաղաքական նախապատուութիւն չեն նշանակում, այլ` արժէքային համակարգի եւ ներքին ու շրջապատող աշխարհի հետ համակեցութեան կերպ: Ակնարկուած արժէքները արտասահմանեան ապրանքի պէս ներկրուող բան չեն մեզ համար, այլ` հոգեկերտուածքի, բարոյականութեան ու ձգտումների համակարգ, որի հաստատողներից մէկն ենք եղել երկրագնդի վրայ, բայց որից շատ բան ենք կորցրել հիւսիսային ու արեւելաասիական դիւանակալութեան եւ աւատապետական բարքերի ճահճում գոյատեւման հարիւրամեակների ընթացքում:

Քաղաքակրթութեան կանոնների որդեգրումը նաեւ մարտահրաւէր է մեր երկրի համար, որ պարտադրելու է հրաժարուել ասիական խորամանկ, ձեռգող, ընչաքաղց, բռի, ու ստորաքարշ վարքականոններից: Կը բռնի մեր հասարակութիւնն ու ընտրախաւը իր հաստատութիւններով այս քննութիւնը` առջեւում կարող է տեսնել հնարաւորութիւնների ընդարձակ հորիզոն: Փոփոխութիւնները կը լինեն ձեւական եւ դրսի համար բեմադրուած` ուրեմն դեռ երկար քարշ կը գանք երթի պոչից, ձեռքներս պարզած ներողամտաբար մեր ներկայութիւնը հանդուրժող հովանաւորների բարեհաճութեանը:

Պատրաստեց՝ ՄԱՐԱԼ ՄԽՍԵԱՆ

Գերմանիա

ՀՅԴ 127-ամեակի Խանդավառ Տօնակատարութիւն` Միւնիխի Մէջ

Շաբաթ, 25 նոյեմբերի երեկոն վստահաբար երկար պիտի յիշուի միւնիխահայութեան կողմէ: Արդարեւ, կազմակերպութեամբ ՀՅԴ Գերմանիոյ ընտանիքին, Միւնիխի մէջ հանդիսաւորապէս նշուեցաւ Դաշնակցութեան 127-ամեակը, որուն ներկայ գտնուելու համար Միւնիխ ժամանած էին նաեւ Վիեննայէն, Համպուրկէն, Ֆրանքֆորթէն եւ Գերմանիոյ այլ քաղաքներէ մեծաթիւ ազգայիններ, մանաւանդ` երիտասարդներ:

127-ամեակի տօնակատարութեան հանդիսավարութիւնը խնամքով եւ որակով կատարեց Մեղրիկ Սարգիսեանը: Գործադրուեցաւ գեղարուեստական փայլուն յայտագիր: ՀՄԸՄ-ի սկաուտական կազմը ազգային-հայրենասիրական-յեղափոխական երգերու փունջով մը թնդացուց հոծ ներկայութեամբ սրահը` ստեղծելով խանդավառ բացառիկ տրամադրութիւն ու մթնոլորտ, որ ապա շարունակուեցաւ մինչեւ առաւօտեան ժամեր, որուն ընթացքին նոյնանման հոյակապ մասնակցութիւն ունեցաւ Միւնիխի հոգեւոր հովիւ Այգիկ քհնյ. Յովհաննիսեանը, որ իր անսպառ ձայնով ու ոգեշունչ ապրումով մեկնաբանեց արցախեան ազատամարտի նուիրուած մեր երգերը` արժանանալով ներկաներու անվերջանալի ծափողջոյններուն:

Ասմունքով դիպուկ ու տպաւորիչ ելոյթ ունեցան Անէթ Քաֆեճեանը («Ուխտ` Արարատի», Անդրանիկ Ծառուկեան) եւ Յակոբ Սահակեանը («Դարերու վրէժ, Սիամանթօ):

ՀՅԴ «Միքայէլ Վարանդեան» կոմիտէի ներկայացուցիչ տոքթ. Նազարէթ Աղէկեան տուաւ իր պատգամը: Ան ընդգծեց Դաշնակցութեան` հայ ժողովուրդին` մատուցած գլխաւոր ծառայութիւնները, սփիւռքեան պայմաններուն մէջ ունեցած անգնահատելի ներդրումը եւ հաստատեց, որ ժողովուրդին ծոցէն ծնած կուսակցութիւնը պիտի շարունակէ իր անսակարկ նուիրաբերումը մեր ժողովուրդին` մինչեւ մեր բոլոր իրաւունքներուն ձեռքբերումը:

Օրուան բանախօսն էր Հրաչ Վարժապետեանը, որ իր խօսքին առանցքը դարձուց ներկայ ազատ ու անկախ Հայաստանը, որ հիմնաքարն է վաղուան մեր դաւանած ամբողջական հայրենիքին: Ան ըսաւ, որ Դաշնակցութիւնը բանիւ եւ գործով կը գործէ յանուն մեր պետականութեան ամրապնդման: Հայաստանի բարգաւաճումը, արհեստագիտական, տնտեսական, ճարտարարուեստական զարգացումը, ընկերային հաւասարութեան ու կենսամակարդակի բարօրութիւնը, ազգային բանակի տակաւ արդիականացումն ու հզօրացումը, հուսկ` հաստատութենական ամուր ու կազմակերպ պետութեան կերտումը մեր կուսակցութեան համար հրամայական խնդիր է, աւելի՛ն, նպատակ է, ըսաւ ան` վստահեցնելով, որ ՀՅԴ ինչպէս ամբողջ իր 127-ամեայ պատմութեան ընթացքին, այսօր եւս կը շարունակէ գործել միայն ու միայն յանուն ազգին ու հայրենիքին:

Քանատա

Յայտարարութիւն. Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան 100-Ամեակի Համագաղութային Նշում Քանատայի Մէջ

1918-ի մայիսեան վճռորոշ յաղթանակներու վաղորդայնին հռչակուած Հայաստանի անկախ հանրապետութիւնը կարճ ժամանակահատուածի մը մէջ իր բազմաթիւ իրագործումներով անջնջելի աւանդ թողած է մեր պատմութեան մէջ ու անժամանցելի է իր պատգամը հայկեան սերունդներուն: Օրհասական պահու մը ծնունդ առնելով` մայիսի 28-ին վերականգնեցաւ հայոց պետականութիւնը, որ շուրջ ինն դարեր դադրած էր գոյութենէ` իր իսկ բնօրրան Հայկական Բարձրաւանդակին մէջ: Մեր պատմութեան վերջին ժամանակահատուածին կոթողուած այս պետականութիւնը պահեց ու տակաւին կը պահէ իր կենարար ներկայութիւնը մինչեւ այսօր:

Մէկ դար առաջ Հայոց ցեղասպանութենէն փրկուած հարիւր հազարաւոր գաղթականներով ծանրաբեռնուած եւ իր վրայ տարբեր ճակատներու վրայ պարտադրուած պատերազմներով ճնշուած` հայ ժողովուրդի առաջին ժողովրդավար հանրապետութիւնը կայացաւ բազում զոհողութիւններու գնով: Յաղթական Սարդարապատէն մինչեւ Ղարաքիլիսա ու Բաշ Ապարան հայ ժողովուրդի միահամուռ ծառացումը, հիմնադիր սերունդի անմնացորդ նուիրումն ու կամքը եւ, վերջապէս, հայոց նորակազմ բանակի դիւցազնական սխրանքները քարտէսի վրայ վերատեղադրեցին այն, ինչ որ մինչեւ օրս կը կոչենք ազատ ու անկախ Հայաստան:

Քանատայի մէջ գործող հայ ազգային երեք քաղաքական կուսակցութիւնները քաջ գիտակցելով, որ այսօրուան մեր անկախ հայրենիքը անվիճելի իրաւայաջորդն է 100 տարի առաջ կերտուած հանրապետութեան, որոշած են պատշաճ շուքով եւ պաշտօնական հանդիսութիւններով նշել հայոց պատմութեան այս կարեւոր յոբելեանը:

Միանալով կայանալիք պետական եւ սփիւռքեան համահայկական հանդիսութիւններու ալիքին` այժմէն իսկ կոչ կ՛ուղղենք Քանատայի մէջ գործող տարբեր կազմակերպութիւններուն եւ միութիւններուն` համախմբուելու համագաղութային այս նախաձեռնութեան շուրջ` նշելու համար մեր լինելութեան դարձակէտը հանդիսացող սարդարապատեան խոյանքներուն եւ անոնց ծնունդ` Հայաստանի Հանրապետութեան եւ հայոց շարունակական պետականութեան հիմնադրման 100-ամեակը:

Հայութեան պահանջատիրական Դատին ծառայելու պատրաստ` կը գիտակցինք, որ հզօր հայրենիքն ու յանձնառու սփիւռքը, որպէս զիրար ամբողջացնող լրացուցիչ բաղադրիչներ, պիտի ամրագրեն հայութեան միասնական երթը եւ ամբողջական Հայաստանի կերտումի հաւատոյ հանգանակը:

ՍԴՀԿ ՔԱՆԱՏԱՅԻ ՇՐՋԱՆ
ՀՅԴ ՔԱՆԱՏԱՅԻ ԿԵԴՐՈՆԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԷ
ՌԱԿ ՔԱՆԱՏԱ

Բեմադրիչ Ջիւան Աւետիսեան «Հորիզոն» Կ՛այցելէ

Նոյեմբեր 14-ին «Հորիզոն»-ի խմբագրատուն այցելեց արցախցի բեմադրիչ Ջիւան Աւետիսեանը: «Հորիզոն»-ի վարիչ խմբագիր Վահագն Գարագաշեան հիւր բեմադրիչին ծանօթացուց թերթին աշխատանքները:

Ջիւան Աւետիսեան իր կարգին տեղեկութիւններ տուաւ արուեստի աշխարհին մէջ իր կատարած աշխատանքներուն մասին եւ յայտնեց, որ շուտով կը սկսին իր նոր` «Դրախտի դարպասը» ժապաւէնի նկարահանումները: Ան յայտնեց, որ եւրոպական տարբեր քաղաքներու եւ Արցախի մէջ նկարահանուելիք լիամեթրաժ ժապաւէնին նիւթը կեդրոնացած է արցախեան ապրիլեան պատերազմին վրայ:

Նշենք, որ Ջիւան Աւետիսեանի «Վերջին բնակիչը» ժապաւէնը պիտի ցուցադրուի Թորոնթոյի մէջ, Համազգայինի կազմակերպած «Նուռ» ժապաւէնի փառատօնի ընթացքին, որուն հրաւիրուած է բեմադրիչը:

Ստորեւ` «Դրախտի դարպասը» ժապաւէնի գովազդի որմազդը, որ առաջին անգամ ըլլալով կը հրապարակուի:

  «Մուսա Լերան 40 Օրերը» Ցուցահանդէսի Բացում

Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակին առիթով պատրաստուած «Մուսա Լերան 40 օրերը» վէպին վրայ հիմնուած ցուցահանդէսը առաջին անգամ ներկայացուած էր Մոնրէալի մէջ, 2015-ին, օժանդակութեամբ Քանատայի կառավարութեան ներգաղթի եւ քաղաքացիութեան նախարարութեան, ինչպէս նաեւ` Ֆրանսայի մէջ քանատական դեսպանութեան:

Կազմակերպութեամբ  Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի Քանատայի Միացեալ մարմինին եւ «Սառա Քոռնինկ» հիմնարկին, համագործակցութեամբ հրէական «Սառա եւ Շէյմ Նիւպըրկըր» Ողջակիզման ուսուցման կեդրոնին, 1 նոյեմբեր 2017-ին Թորոնթոյի Կեդրոնական գրադարանին մէջ տեղի ունեցաւ ցուցահանդէսի բացումը` օտար հիւրերու բազմամարդ ներկայութեամբ: Ցուցահանդէսը  տեղի ունեցաւ  Ողջակիզման ուսուցման նուիրուած շաբթուան նախօրեակին, որ տեղի կ՛ունենայ Թորոնթոյի մէջ, ամէն տարի նոյեմբերի առաջին շաբաթը (նոյեմբեր 2-9):

Օրուան բեմավար «Սառա Քոռնինկ» կեդրոնի վարչական կազմի անդամ Լեւոն Սարմազեանը հրաւիրեց Հրէական ողջակիզման կեդրոնի ներկայացուցիչը, որ իր սրտին խօսքը արտասանէ Ցեղասպանութեան եւ Ողջակիզման ուսուցման շաբթուան առիթով:

Ձեռնարկին գլխաւոր հիւրն էր Թորոնթոյի քաղաքապետ Ճան Թորի, որ շեշտեց պատմական իրողութիւնները յիշելու կարեւորութիւնը եւ դաստիարակելու նոր սերունդը մարդկային իրաւանց եւ խտրականութեան դէմ` ապագայի ցեղասպանութիւններու եւ մարդկային իրաւունքներու խախտումներու առաջքը առնելու ոչ միայն Քանատայի, այլեւ ամբողջ աշխարհի տարածքին: Ան բարձր գնահատեց Թորոնթոյի հայ գաղութը` իր մարդկային գիտակցութեան համար, որ լաւապէս արտայայտած էր վերջին երկու տարիներուն ընթացքին, երբ մեծ հոգատարութեամբ ընդունած էին սուրիահայ գաղթականները: Ան բարձր գնահատեց նաեւ հայ ժողովուրդին աշխատասիրութիւնը, մարդասիրութիւնն ու վերանորոգուելու եւ վերապրելու կամքը, ինչպէս` 1915-ի Ցեղասպանութենէն ետք, նոյնպէս ալ` Սուրիոյ եւ Իրաքի պատերազմներուն ընթացքին:

Լեւոն Սարմազեանը ներկայացուց ներկաներէն ամենատարեց մուսալեռցի Քրիստափոր Գազանճեանը` իբրեւ ըմբոստութեան սերունդի ներկայացուցիչ, ապա բեմ հրաւիրեց Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի Օնթարիոյի յանձնախումբի ատենապետ Գրիգոր Շիթիլեանը, որ տայ իր պատգամը: Շիթիլեան հակիրճ կերպով ներկայացուց 100-ամեակի Քանատայի յանձնախումբին աշխատանքները, ապա հաստատեց, որ Մուսա Լերան հերոսամարտը միայն մէկն է այն բազմաթիւ ծառացումներէն, զորս հայ ժողովուրդը դրսեւորեց Ցեղասպանութեան տարիներուն, ինչպէս` Վանի, Սվազի, Ուրֆայի, Զէյթունի եւ Այնթապի մէջ: Ապա 100-ամեակի մարմինին անունով շնորհակալութիւն յայտնեց «Սառա եւ Շէյմ Նիւպըրկըր» Ողջակիզման դաստիարակութեան կեդրոնին, որ առիթ ընծայեց «Սառա Քոռնինկ» կեդրոնին ճամբով ծանօթացնելու Հայոց ցեղասպանութիւնը` «Մուսա Լերան 40 օրեր»-ուն ընդմէջէն:

Ձեռնարկի աւարտին Թորոնթոյի քաղաքապետին նուիրուեցաւ նորատիպ օրինակ մը «Անմոռուկ» մատեանէն, որ ամփոփումն է Թորոնթոյի եւ Հարաւային Օնթարիոյի Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակին առիթով տեղի ունեցած ձեռնարկներուն:

Նշենք, որ ցուցահանդէսը պիտի շարունակուի ամբողջ նոյեմբեր ամսուան ընթացքին:

Միացեալ Նահանգներ

Սան Տիեկոյի Եկեղեցւոյ «Կամուրջ Դէպի Ապագայ» Տարեկան 5-րդ Ձեռնարկին Կը Հաւաքուի 100 Հազար Տոլար

Վերջերս Սան Տիեկոյի «Շերըթըն մարինա պէյ» պանդոկի սրահին մէջ տեղի ունեցաւ Սան Տիեկոյի Ս. Յովհաննու Կարապետ եկեղեցւոյ նոր համալիրին կառուցումը ապահովելու նպատակով եկեղեցւոյ հիմնադրամի յանձնախումբին կազմակերպած տարեկան 5-րդ` «Կամուրջ դէպի ապագայ» ճաշկերոյթ-պարահանդէսը, որուն ընթացքին կարելի եղաւ գոյացնել 100 հազար ամերիկեան տոլար, որ պիտի յատկացուի Տել Մարի մօտերը կառուցուելիք եկեղեցւոյ հիմնադրամին:

Պարահանդէսի հանդիսավարն էր Սան Տիեկոյի «Սի.Պի.Էս.» կայանի հաղորդավար Տեն Քոհեն:

Ս. Յովհաննու Կարապետ եկեղեցւոյ հովիւ Բագրատ ծ. վրդ. Պերճեքեան իր սրտի խօսքը արտասանելէ ետք մեծարեց եկեղեցւոյ նեցուկ կանգնող բարերարներէն Քերըլ Վասիլիատիսը` Արեւմտեան թեմի առաջնորդ Յովնան արք. Տէրտէրեանէն նուէր մը յանձնելով անոր:

Ձեռնարկի պատուոյ հիւր` հարաւ-արեւելեան Ասիոյ երկիրներու կազմակերպութեան  մօտ Միացեալ Նահանգներու նախկին դեսպան Նինա Խաչիկեան ելոյթ ունենալով` արտայայտուեցաւ իր քաղաքական փորձառութեան մասին, միաժամանակ դրուատելով շրջանի հայութեան տարած եկեղեցաշէն աշխատանքը, որուն նախաձեռնողներէն մէկը եղած է իր հանգուցեալ հայրը` դոկտ. Ճեք Խաչիկեան:

Ապա Բագրատ ծ. վրդ. Պերճեքեան նուէր մը յանձնեց Նինա Խաչիկեանին:

Ձեռնարկի ընթացքին գործադրուեցաւ գեղարուեստական յայտագիր մը, նաեւ ցուցադրուեցաւ եկեղեցւոյ կառուցման աշխատանքները ներկայացնող տեսերիզ մը: Ապա  հիմնադրամի յանձնախումբի ատենապետ Հերի Գրիգորեանը եւ շինարարական յանձնախումբի ատենապետ Ճիմ Սահակեանը ծրագիրին մասին մանրամասնութիւններ հաղորդած են:

Յիշեցնենք, որ Սան Տիեկոյի Ս. Յովհաննու Կարապետ եկեղեցւոյ նոր կառոյցի ծրագիրը անցեալ տարի վաւերացուեցաւ Քալիֆորնիոյ ծովեզերեայ յանձնաժողովին կողմէ: Տել Մար քաղաքին մօտերը գտնուող նոր համալիրին կառուցումը պիտի իրականացուի փուլերով, իսկ անոր աւարտին շրջափակին մէջ պիտի ունենայ` նոր եկեղեցի, ընկերային ձեռնարկներու յատուկ սրահ, երիտասարդական կեդրոն, մարզական սրահ, գրադարան, դասարաններ, դաշտահանդէսներու վայր եւ ընդարձակ կանգառ մը:

«Արարողութիւն Սրբոյ Պատարագի» Եւ «Աստուծոյ  Խօսքը» Գրքոյկներու Հրատարակութիւն

Վերջերս Ազգային առաջնորդարանը լոյս ընծայեց «Արարողութիւն սրբոյ պատարագի» եւ «Աստուծոյ խօսքը» գրքոյկները` մեկենասութեամբ Րաֆֆի եւ Սիւզի Օհանեան ամոլին ու իրենց զաւակներուն` Արամ եւ Շանթ Օհանեան եղբայրներուն:

«Աստուծոյ խօսքը» գրքոյկը մեր եկեղեցւոյ սուրբերուն եւ հայրապետներուն կողմէ գրուած աղօթքներու երկլեզու ծաղկաքաղ մըն է` պատրաստուած Միւռոն ծ. վրդ. Ազնիկեանի կողմէ, իսկ «Արարողութիւն սրբոյ պատարագի» գրքոյկը` ի գործածութիւն մեր եկեղեցիներու դպիրներուն եւ սարկաւագներուն:

Նոր Ջուղա

 Ուսուցիչներու Մեծարանքի Երեկոյ

Հայ ուսուցիչը գնահատելու նպատակով, նախաձեռնութեամբ Սպահանի հայոց թեմի Կրթական խորհուրդին, 31 հոկտեմբերին Նոր Ջուղայի ՀՄՄ «Արարատ» միութեան սրահին մէջ տեղի ունեցաւ մեծարանքի  երեկոյ:

Օրուան հանդիսավար, կազմակերպիչ յանձնախումբի անդամ Սոնիա Տիլանեան շնորհաւորեց եւ երախտագիտական խօսքեր ուղղեց ուսուցիչներուն` անոնց մեծ վաստակին համար: Ան նաեւ շնորհաւորեց հայոց ազգային դպրոցներուն նորանշանակ տնօրէնները` անոնց նոր պարտականութեան ստանձնման առթիւ:

Այնուհետեւ Կրթական խորհուրդի անունով հանդէս եկաւ Մարգարիտ Դաւթեան: Ան  ընդգծեց, որ հայ ուսուցիչին դերակատարութիւնը ազգապահպանման գործին մէջ առանցքային ու անփոխարինելի է եւ այս պատճառով հայ ուսուցիչը արժանի է գովասանքի:

Սպահանի հայոց թեմի ազգային մարմիններուն անունով խօսք առաւ թեմի Պատգամաւորական ժողովի ատենապետ Թաթուլ Օհանեանը: Ան նշեց, որ իւրաքանչիւր անհատի էութիւնը կը ձեւաւորուի նախ ընտանիքին, ապա դպրոցին ու հասարակութեան մէջ: Օհանեան կարեւորութեամբ ընդգծեց, որ սփիւռքի մէջ աշխատող ուսուցիչի պարտականութիւնը աւելի ծանր է օտարանալու վտանգին պատճառով, եւ ուսուցիչի առաքելութիւնը կը կայանայ մայրենի լեզուի անաղարտ պահպանման եւ աւանդական դաստիարակութիւն ջամբելու ուղղութեամբ:

Շահինշարի հայ համայնքի հոգեւոր տեսուչ եւ հայոց ազգ. դպրոցներու ուսուցիչ Անանիա ծ. վրդ. Գուճանեան խօսք առնելով` հայ ուսուցիչը համարեց որպէս հայ մարդու տեսակի լաւագոյն օրինակ, առաքելութեան ու ծառայութեան տիպար եւ նուիրումի խորհրդանիշ: Ան գնահատանքի խօսք ուղղեց թեմի ուսուցիչներուն, որոնք աշակերտներ կրթելու եւ անոնց մէջ ազգային ու հոգեւոր արժէքներ սերմանելու կողքին, կը սերմանեն նաեւ թեմի դարաւոր եւ ամուր մշակոյթի պատմութիւնը:

Շնորհակալական խօսքով ելոյթ ունեցան Նոր Ջուղայի հայոց ազգային մանկապարտէզ-նախակրթարանի տնօրէնուհի Քարոլին Տիլանճեանը, «Արմէն» երկսեռ կրթահամալիրի տնօրէն Վրէժ Շիրւանեանը, «Քանանեան» աղջկանց միջնակարգ դպրոցի փոխտնօրէն Ռիմա Սիմոնեանը եւ Շահինշահրի «Նարեկ» մանկապարտէզ-նախակրթարանի տնօրէնուհի Կարինէ Միասքանեանը:

Այնուհետեւ տեղի ունեցաւ պատուոգիրերու եւ յուշանուէրներու յանձնում:

Ձեռնարկի ընթացքին գործադրուեցաւ գեղարուեստական յայտագիր:

Աւարտին թեմի առաջնորդը իր խօսքին մէջ ուսուցչական պաշտօնը համարեց կոչում եւ ազգակերտման սրբազան առաքելութիւն: Ան գնահատեց սփիւռքի եւ ի մասնաւորի թեմի ուսուցիչները, որոնք իրենց նուիրական աշխատանքի կողքին, իրենց աշակերտները կը դաստիարակեն այնպիսի մարտունակ հոգեբանութեամբ, որ յաղթական դուրս գան ձուլման վտանգին դէմ պայքարէն:

Հայաստանի Հանրապետութեան սփիւռքի նախարար Հրանուշ Յակոբեան նոյեմբեր 23-էն դեկտեմբեր 2 աշխատանքային այցով մեկնած է Ֆրանսա եւ Զուիցերիա:

Հրանուշ Յակոբեան նոյեմբեր 24-ին Մարսէյ քաղաքին մէջ այցելած է «Համազգային» ամէնօրեայ վարժարան, հանդիպած` վարժարանի ղեկավարութեան, այնուհետեւ շրջայց  կատարած է դպրոցի դասարաններուն, նախակրթարանին եւ մանկապարտէզին մէջ: «Համազգային» այցի ծիրէն ներս ստորագրուած է համագործակցութեան յուշագիր, որմով ամրագրուած է Երեւանի Միսաք Մանուշեանի անուան թիւ 48 հիմնական դպրոցի եւ այդ դպրոցի հետ քոյրացումը:

Նոյեմբեր 25-ին սփիւռքի նախարար Հրանուշ Յակոբեան Մարսէյի մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան հիւպատոս Ռուբէն Խարազեանի, Լիոնի մէջ փոխհիւպատոս Գայեանէ Մանուկեանի,  Արեւմտեան Եւրոպայի եւ Ֆրանսայի հայոց թեմի առաջնորդ Վահան եպս. Յովհաննէսեանի ուղեկցութեամբ այցելած է Վալանսի Հայ մշակոյթի կեդրոն եւ «Ռատիօ Ա»-ի գրասենեակ: Հանդիպման ներկայ եղած են` Վալանսի քաղաքապետ Նիքոլիա Տարակոնը, Պուրկլէ Վալանսի քաղաքապետ Մարլեն Մուրրիենը, Տրոմ տարածաշրջանի փոխնախագահ Վերոնիկ Փուկիեթը: Իր ելոյթին ընթացքին Հրանուշ Յակոբեան նշած է, որ ուրախ է հիւրընկալուելու Վալանսի հայկական համայնքին մէջ: Նախարարը շնորհակալութիւն յայտնած է Ֆրանսայի իշխանութիւններուն, որոնք 20-րդ դարու սկիզբին իրենց յարկին տակ ընդունած են Հայոց ցեղասպանութենէն վերապրածները: Իր խօսքին մէջ Հրանուշ Յակոբեան անդրադարձած է նաեւ Հայաստան-Ֆրանսա ջերմ յարաբերութիւններուն` կարեւոր համարելով համայնքին դերը այս հարցին մէջ: Այնուհետեւ Հայաստանի սփիւռքի նախարար Հրանուշ Յակոբեան «Ռատիօ Ա»-ի 35-ամեայ յոբելեանին առիթով ռատիոկայանի տնօրէն Ժորժ Աւետեանին յանձնած է «Ռատիօ Ա»-ին շնորհուած նախարարութեան «Երախտագիտութեան մետալ»-ը, իսկ նախարարութեան պատուոգիրերով եւ շնորհակալագիրերով պարգեւատրած` ռատիոկայանի աշխատակիցները:

Հրանուշ Յակոբեան նոյեմբեր 27-ին հանդիպում ունեցած է Կրենոպլ քաղաքի հայկական համայնքային կառոյցներու ղեկավարներու եւ անդամներու հետ: Նախարարը նախ հանդիպում ունեցած է Կրենոպլի մէջ գործող հայկական ընկերակցութիւններու նախագահներուն հետ, որոնք հակիրճ ներկայացուցած են իրենց գործունէութիւնը, ծրագիրներն ու կատարած աշխատանքները: Իր ելոյթի ընթացքին նախարար Հրանուշ Յակոբեան ներկայացուցած է Հայաստանի Հանրապետութեան սփիւռքի նախարարութեան կատարած աշխատանքները, 2018 թուականին նախատեսուած ձեռնարկները: Հրանուշ Յակոբեան հայապահպանութեան գործին մէջ ունեցած աւանդի համար նախարարութեան շնորհակալագիրեր յանձնած է Մշակոյթի տան ուսուցիչներուն:

Կիրակի, 19 նոյեմբեր 2017-ին, «Բաստրմաճեան» սրահին մէջ տեղի ունեցաւ Լաւալի ՀՅԴ «Սարգիս Զէյթլեան» կոմիտէութեան 25-ամեակի տօնակատարութիւնը` կազմակերպութեամբ համանուն կոմիտէին:

Հայաստանի Հանրապետութեան քայլերգով բացումը կատարուեցաւ ձեռնարկին` կատարողութեամբ Համազգայինի «Քնար» երգչախումբին, ղեկավարութեամբ Լոռի Անթունեանին, դաշնակի ընկերակցութեամբ Ռիթա Շամլեանին:

Բացման խօսքով հանդէս եկան ձեռնարկի բեմավարները` Մարի Յովհաննէսեան եւ Արարատ Թորոսեան, որոնք ողջունելէ ետք ներկաները, մէջբերեցին Սիմոն Զաւարեանին ուղղուած Սիմոն Վրացեանի նամակէն` Քանատայի հասարակական կեանքին մէջ Դաշնակցութեան ունեցած դերակատարութեան մասին:

«Սարգիս Զէյթլեան» կոմիտէութեան կազմաւորման եւ առ այսօր գործունէութեան մասին Սերժ Եսայեանի պատրաստած տեսերիզի ցուցադրութենէն ետք բեմավարները կարդացին «Սարգիս Զէյթլեան» կոմիտէին ուղերձը, որուն մէջ ան կը յայտնէր իր պատրաստակամութիւնը` շարունակելու նախորդ կոմիտէներուն պատուաբեր երթը` միշտ նեցուկ կանգնելու հայ ազգին, հայրենիքի մէջ թէ այլուր:

Անկէ ետք Սոնա Թիթիզեան-Կետիկեան ասմունքեց Եդուարդ Պոյաճեանի «Դաշնակցականը», որուն յաջորդեց օրուան պատգամաբեր, «Հայրենիք»-ի եւ «Ասպարէզ»-ի նախկին խմբագիր, հրապարակագիր Վաչէ Բրուտեանի բանախօսութիւնը: Ան նախ անդրադարձաւ 20-րդ դարու վերջին տասնամեակներուն Դաշնակցութեան մշակած քաղաքական միտքին, մամլոյ ու կազմակերպական աշխարհին մասին, որուն բառացիօրէն ղեկավարը հանդիսացած էր Սարգիս Զէյթլեան: Ան նշեց. «Համաշխարհային քաղաքական ու գաղափարական այդ օրերու պայքարներու միջավայրին մէջ մեզի համար կը ստեղծուէին 3 անհրաժեշտութիւններ` գաղափարական վերանորոգման, հայութեան իրաւունքներու պայքարի նոր ռազմավարութեան, բայց մանաւանդ` կազմակերպական ներքին վերանորոգման ու արդիականացման բնագաւառներէն ներս»: Ան յայտնեց, որ Զէյթլեան հանդիսացած է կազմակերպական ուժեղացումին համահայկական տարողութիւն տուող աննահանջ մարտիկը, եւ թէ` մենք յամառօրէն կը հետապնդենք մեր ժողովուրդին ու հայրենիքին շահերը, անզիջող ենք մեր շահերուն նկատմամբ, եւ Սարգիս Զէյթլեան կը մարմնաւորէր դաշնակցականի այս յամառութիւնը: Բրուտեան իր խօսքը եզրափակեց` ըսելով. «Այս օրերուն, երբ մենք կը շարունակենք մեր քաղաքական վարքագիծը` տեղ-տեղ յառաջխաղացք արձանագրելով, ուրիշ տեղեր խոչընդոտներու հանդիպելով, անկախ մեր ձեռք ձգած արդիւնքներէն, կրնանք հանգիստ խղճով յայտարարել բոլորին, որ մենք կը գտնուինք ճիշդ ուղիի վրայ: Այն ուղիին, որուն ամէնէն պայծառ տեսաբանը հանդիսացաւ Սարգիս Զէյթլեանը: Թող հանգիստ մնայ իր հոգին, որովհետեւ Դաշնակցութիւնը կը շարունակէ այդ ուղին»:

Պատգամաբերի խօսքին յաջորդեց մեներգ` կատարողութեամբ Սարգիս Պարսեմեանին, որ բացառիկ ապրումով եւ վարակիչ յուզումով մեկնաբանեց «Երգ փառապանծ Դաշնակցութեան» եւ «Հայաստան աշխարհ»-ը:

ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ Յակոբ Տէր Խաչատուրեան հանդէս եկաւ սրտի խօսքով, որուն մէջ ան նոյնպէս անդրադարձաւ Լիբանանի Դաշնակցութեան ամբողջ կառոյցի ապրած զարթօնքին, որուն մէջ մեծ ներդրում ունեցած էր Սարգիս Զէյթլեան: Ան նաեւ անդրադարձաւ Լաւալի «Սարգիս Զէյթլեան» կոմիտէութեան կազմաւորման եւ յարակից միութիւններու աջակցութեանց, ապա եզրափակեց իր խօսքը` յայտնելով. «Եկած է պահը, որ մենք ամբողջական նուիրումով եւ զոհողութեամբ ծառայենք ամբողջ հայութեան` ի շահ մեր գերագոյն նպատակներուն, ի շահ մեր յաւերժական հայրենիքին»:

Քանատայի հայոց թեմի առաջնորդ  Բաբգէն արք. Չարեան արտասանեց իր օրհնութեան խօսքը, որուն մէջ ան նախ շնորհաւորեց «Սարգիս Զէյթլեան» կոմիտէութեան 25-ամեակը եւ կոչ ուղղեց` ըսելով. «Կոմիտէութեան 25-ամեակին առիթով իմ կոչն է, որ Սարգիս Զէյթլեաններու շունչով եւ ոգիով շարունակէք ձեր նուիրական առաքելութիւնը` յանուն հայրենիքի, յանուն հայութեան վեհ շահերուն եւ յանուն մեր արդար իրաւունքներուն հատուցման»:

Ձեռնարկը աւարտեցաւ «Քնար» երգչախումբին կողմէ «Ես իմ անուշ Հայաստանի» եւ «Արդեօք ովքե՞ր են» երգերու կատարողութեամբ եւ բեմավարներուն շնորհակալական խօսքերով` ուղղուած բոլոր անոնց, որոնք սատարեցին սոյն ձեռնարկի իրականացման:

Ձեռնարկէն ետք Սուրբ Յակոբ Ազգային վարժարանի մարզասրահին մէջ հիւրասիրութեան ընթացքին խօսք առին «Սարգիս Զէյթլեան» կոմիտէի ներկայացուցիչ Վարուժ Գալուստեանը եւ կոմիտէի անդամ Ներսէհ Լիպարեանը: Անոնք յատուկ շնորհակալութիւն յայտնեցին ձեռնարկի յանձնախումբին` տարուած անխոնջ աշխատանքին համար: Ապա տեղի ունեցաւ 25-ամեակի կարկանդակի հատում` ձեռամբ «Սարգիս Զէյթլեան» կոմիտէութեան կազմաւորման օրերուն ՀՅԴ Քանատայի Կեդրոնական կոմիտէի ներկայացուցիչ Վաղարշ Էհրամճեանի եւ կոմիտէի առաջին ներկայացուցիչ Արտօ Գաբրիէլեանի: Անոնք հանդէս եկան իրենց սրտի խօսքերով, որուն յաջորդեց ՀՅԴ Քանատայի Կեդրոնական կոմիտէի ներկայացուցիչ Րաֆֆի Տօնապետեանին սրտի խօսքը:

ՍՈՆԱ ԹԻԹԻԶԵԱՆ-ԿԵՏԻԿԵԱՆ

ԱՐԵՒԻԿ

Սխալ մը, որ շատերս կ’ընենք, այն է, որ ուշադրութիւն չենք դարձներ մեր առօրեայ խօսքերուն, որոշումներուն եւ կեցուածքներուն ազդեցութեան` ուրիշներու կեանքին վրայ: Կամ` գիտակից ենք անոնց, բայց մեր առօրեայ հեւքին մէջ կը մոռնանք ճիգ թափել այդ ազդեցութիւնը դրական պահելու: Մարդաբանական լայնօրէն ընդունուած տեսութիւններ փաստած են եւ կը շարունակեն փաստել, որ ընկերային էակ ըլլալով` մարդ արարածին ապրելակերպը խորապէս կ՛ազդուի իր շրջապատի սովորութիւններէն, առօրեայ վարք ու բարքէն եւ դատողութիւններէն, որոնք իրենց կարգին կը կազմուին անհատներու վարուելակերպին, ըրած-չըրածին, ըսած-չըսածին իբրեւ հետեւանք: Ընկերային «օրէնք»-ը անջրպետէն իյնալով չի հաստատուիր, ո՛չ ալ քուէարկութեամբ կամ պետութիւններու սահմանադրութիւններով կ՛որոշուի: Ընկերային «օրէնք»-ը երկար ժամանակի վրայ դանդաղօրէն ձեւ կ՛առնէ անհատ մարդոց ապրելաոճին ընդմէջէն եւ միաժամանակ կ՛որոշէ անհատ մարդոց ապրելակերպը: Հետեւաբար որեւէ հաստատուած ընկերային «օրէնք» կրնայ փոփոխութեան ենթարկուիլ այդ ընկերային իրականութեան մաս կազմող անհատներուն կողմէ` նոյն սկզբունքով, այսինքն` անհատներուն ապրած առօրեայ կեանքի ձեւին, ըսածին-չըսածին, ըրածին-չըրածին ընդմէջէն: Փոփոխութիւնը բնական է, բայց նաեւ` դժուար, որովհետեւ դանդաղ է: Փոփոխութիւնը կ՛արագանայ, երբ իրենց ապրելակերպը փոխող անհատներուն քանակը շատնայ, այդպիսով` ընկերային «օրէնք»-ին վրայ ճնշում բանեցնելով եւ վարակելով ուրիշ անհատներ:

Պատկերը աւելի չբարդացնելու համար անցնինք օրինակի մը` երկու անհատներու կեանքին: Օրինակը կը պատմէ Լոռիին եւ Րաֆֆիին պատմութիւնը: Լոռին եւ Րաֆֆին երեւակայական տիպարներ են, որոնց կեանքի դրուագները կրնան պատահած ըլլալ շատերու հետ` ոչ անպայմանօրէն բոլորը միաժամանակ, բայց գաղափար մը կու տան տարբեր դէպքերու մասին, դէպքեր,որոնց կրնայ հանդիպիլ տղայ մը կամ աղջիկ մը իր կեանքի տարբեր փուլերուն: Այս օրինակին գլխաւոր նպատակը ցոյց տալ է, թէ ինչպէ՛ս ընկերային «օրէնք»-ը նոյնինքն անհատներու կողմէ ամրացուած արարքներու եւ կարծիքներու արդիւնք է: Այսինքն կ՛անդրադառնանք, թէ ինչպէ՛ս մեր առօրեայ խօսքերով, ըրածներով եւ կարգ մը համոզումներով կ՛ազդենք ընկերային «օրէնք»-ի յարատեւման վրայ եւ ակամայ դեր կ՛ունենանք մեր շուրջի անհատներու կեանքի ընթացքին վրայ:

***

Երկուորեակ են: Մէկուն անունը Լոռի, միւսինը` Րաֆֆի: Մինչեւ մէկ տարեկան դժուար էր տարբերելը մէկը միւսէն: Յետոյ սկսան Լոռիին մազերը շուտ-շուտ չկտրել, ազգականներն ալ օղեր նուիրեցին կնունքին` մաման, մեծ մաման ականջները ծակեցին, որպէսզի զարդեղէնները գործածուին: Րաֆֆին ալ 2 տարեկան էր, երբ ֆութպոլի տարազ նուէր ստացաւ, այդ ատեն չէր ալ գիտեր գնդակ բռնել. ի դէպ, Լոռին աւելի ճարպիկ էր գնդակով խաղերուն մէջ:

Երբ 6 տարեկան եղան, արդէն Լոռին 5 հատ պուպրիկ ունէր, եւ իրեն սորվեցուցած էին կաթիկ շինել, որ անոնց խմցնէ. իսկ Րաֆֆիին պապան երբ գործէն վերադառնար, ամէն օր հետը ֆութպոլ կը խաղար եւ կը պատմէր, թէ ինչպէ՛ս ինքնաշարժներուն մեքենաները կը նորոգէ: Հակառակ անոր որ Րաֆֆին մանկութեան հանդարտ խաղեր կը սիրէր, տարուէ-տարի հետաքրքրութիւնները փոխուեցան եւ սկսաւ սիրել դրացի տղոց հետ կատղած խաղեր խաղալը:

13-ին Րաֆֆին սկսաւ ընկերներուն հետ տունէն դուրս ելլել. կը քալէին թաղին մէջ, երբեմն սինեմա կ՛երթային միասին: Լոռին ալ շատ կը սիրէր ընկերուհիներուն հետ ժամանակ անցընել, բայց իրենք աւելի տան մէջ կը զբաղէին, իրարու տուն կ՛այցելէին, քանի որ ծնողները կը վախնային խումբ մը աղջիկ մինակ ճամբան ձգելու… մանաւանդ սինեման գիշերը կ՛ըլլար, Լոռիին մաման կը վախնար, որ տղաք «խօսք զարնեն» իրեն, նայուածքներ նետեն: Թէեւ Լոռին հազար անգամ մամային ըսած էր, որ ինք չի վախնար եւ առանց մէկուն կարեւորութիւն տալու` կրնայ քալել-անցնիլ: Նոյնիսկ դպրոցէն ետք ինքնապաշտպանութեան դասերու սկսած էր երթալ, բայց յետոյ չէր շարունակած, քանի մկանները ուռիլ սկսած էին, եւ ատիկա աղջկան մը համար տգեղ էր, նուրբ հագուստներուն տակէն կոշտ կ՛երեւէր, ըսած էին իրեն:

16 տարեկան էր Լոռին, երբ առաջին անգամ տղայ մը իր մարմնին «ձեռք նետեց»… Րաֆֆիին ընկերներէն մէկն էր, ըստ իրեն, կատակ կ՛ընէր… Լոռիենց տան մէջ պատահեցաւ, բայց Լոռին չկրցաւ մէկուն պատմել… է՜հ, եղբօրը ընկերն է, վստահաբար գէշ միտումներով չըրաւ, տղայ է ի վերջոյ, ցանկութիւններ կ՛ունենայ… մտածեց: Բայց, միւս կողմէն ալ, Լոռին չէր հասկնար, թէ ինչո՛ւ միշտ տղոց ցանկութիւններուն մասին կը խօսուէր: Ինքը իր փորձառութենէն գիտէր, որ աղջիկներն ալ կ՛ունենան ցանկութիւններ, բայց կը զարմանար, որ իր ընկերուհիներէն կամ ընտանիքէն ոչ մէկը կ՛արտայայտուէր այդ մասին: Ընդհանրապէս ալ կարծես միշտ տղան էր նախաձեռնութիւն առնողը սիրային յարաբերութիւններու մէջ: Օրինակի համար, վերջերս Լոռին ակումբի ընկերներէն մէկուն հանդէպ որոշ հակում մը կը զգար, բայց երբ փորձէր տարբեր ձեւերով յայտնի ընել, ընկերուհիները կ՛ամչցնէին իրեն, կ՛ըսէին, որ աւելի լաւ ձգել, որ տղան մօտենայ իրեն… Անդին` Րաֆֆին կատակով խօսքեր կը լսէր իր ընկերներէն, որ ինչպէս կ՛ըլլայ` դեռ չէ կրցած աղջկան մը ուշադրութիւնը գրաւել: Նոյն տարիներուն էր, որ Րաֆֆին սկսաւ հագուստի ձեւաւորումով հետաքրքրուիլ… խե՜ղճ Րաֆֆի, քիթէն բերնէն բերին:

Հասաւ համալսարանի ճիւղի ընտրութեան ժամանակը: Րաֆֆին վստահ էր, որ կ՛ուզէր հագուստ ձեւաւորող ըլլալ: Բայց ոչ իսկ համարձակեցաւ այդ նիւթը բանալ հօրը հետ: Արդէն մայրն ալ անդադար ճարտարագէտ-ճարտարագէտ կը հոլովէր: Թէեւ Րաֆֆին արուեստի մէջ աւելի փայլուն էր, բայց ի վերջոյ ինքն ալ մտածեց, որ երբ մեծնայ, ընտանիք պիտի ապրեցնէ, տան տէր պիտի ըլլայ, ճարտարագիտութիւնը լաւ պիտի ըլլար այդ իմաստով… Ընտրեց ճարտարագիտութիւն եւ միջակ նիշերով աւարտեց, բայց երբեք չզգաց, որ գոհ է ըրածով: Իսկ Լոռին… շաբաթը մէյ մը վէճ կը փրթէր տան մէջ` իր եւ ծնողքին միջեւ: Կը փորձէր համոզել, որ արտօնեն երթայ Եւրոպա` աստղագիտութիւն ուսանելու: Միշտ հիացած էր անջրպետով: «Աղջի՛կս, դուն երբ մեծնաս, ա՞ստղ պիտի մեծցնես, թէ՞ զաւակ», կատակով կ՛ըսէր հայրը: Կը կարծէր, որ բաւարար ազատութիւն տուած է աղջկան, բայց չէր զգար, թէ ինչպէ՛ս նման կատակներ կը կտրէին աղջկան թափը` նետուելու կեանքին մէջ, ըլլալու անկախ եւ ինքնավստահ: Ի վերջոյ, պատմութիւն ուսանեցաւ Լոռին: Ծնողքը ուրախացան. գոնէ կրնար ուսուցիչ ըլլալ, զաւակ ալ երբ ունենար, պիտի հասնէր թէ՛ գործին, թէ՛ ընտանիքին:

Է՜հ, աշխարհը կորսնցուց ճաշակաւոր հագուստ ձեւաւորող մը եւ փայլուն աստղագէտ մը: Րաֆֆին քանի՜ քանի անգամ սենեակին դուռը գոցած` լացաւ, մտածելով կորսնցուցած կարելիութեան մասին… Արցունքները կը սրբէր ամէն անգամ, որ ոտքի ձայն լսէր, «տկարութիւն»-ը ցոյց տալ չէր ըլլար: Իսկ Լոռին շարունակեց համացանցով հետեւիլ աստղագիտական նիւթերու եւ տակաւին կը մտածէ ուսումը շարունակել աստղագիտութեան մէջ, բայց շատ մեծ ճիգ պէտք է թափէ շուրջինները համոզելու, մանաւանդ որ հիմա, երբ ընկերուհիներէն ոմանք նշանուեցան, մարդիկ կ՛ակնկալեն, որ շուտով ինքն ալ այդ ճամբան բռնէ… ամուսնանալ, ընտանիք կազմել… բայց դեռ Լոռին կ՛ուզէր ապրիլ իր անկա՛խ կեանքը, դեռ կանուխ էր ընտանիք կազմելու:

Տակաւին վստահ չէ Լոռին, թէ ի՛նչ կը սպասէ իրեն, երբ սկսի աշխատիլ… շատ լսած է իրմէ քանի մը տարի մեծ աղջիկներէ, որ իրենց տղայ գործընկերները աւելի կը վճարուին, քան իրենք, նո՛յն գործին համար: Երբեմն կը սարսափի, երբ մտածէ, թէ օրին մէկը կրնայ պատահիլ, որ ինքն ալ սեռային վայրագութեան ենթարկուի, ինչպէս ուրիշ երիտասարդ աղջիկներու հետ պատահած պատմութիւններ լսած է: Հակառակ այս բոլորին` ինքզինք բախտաւոր կը զգայ` բաղդատած ուրիշ երիտասարդուհիներու, նկատի ունենալով, որ օրին մէկը պարտադրուած չէ եղած լիբանանեան օրէնքին դէմ յանդիման գալու, օրէնք մը, որ կ՛օրինականացնէ անչափահասներու բռնաբարումը, օրէնք մը, որ կ՛արգիլէ կիներուն` իրենց քաղաքացիութիւնը փոխանցելը… Այս օրէնքներուն մասին հազուադէպօրէն կը մտածէ, որովհետեւ առօրեային մէջ չի հանդիպիր անոնց: Բայց, օրինակի համար, շա՛տ կը նեղանայ կարգ մը անգիր օրէնքներէ, որոնց կը հանդիպի իր միութենական կեանքին մէջ, անոնք նոյնիսկ իր կամաւոր աշխատանքի կարելիութիւնները կը սահմանափակեն: Միութենական ժողովներուն, քարտուղարի ընտրութեան ժամանակ, բոլորին նայուածքները իրեն կը դառնան… բայց երբ կարգը գայ ատենապետի ընտրութեան` ոչ մէկ նայուածք դէպի իրեն… պաշտօնը կը տրուի տղու: Կամ, օրինակ, ձեռնարկի մը պատրաստութեան ընթացքին իրեն կը տրուի գեղարուեստական ձեռային աշխատանքներու պատրաստութիւնը, մինչդեռ ինք բնա՛ւ չի սիրեր այդ տեսակի աշխատանքներ, չի հասկնար` ինչո՞ւ աղջիկներէն կը սպասուի ատիկա սիրել: Հակառակն ալ Րաֆֆիին հետ կը պատահի. ձեւաւորման գործերուն փոխարէն` իրեն կը յանձնեն ինքնաշարժներու երթեւեկի հսկողութեան գործը, օրինակ: Րաֆֆին ո՜ւր, ինքնաշարժները ո՛ւր: Լոռիին մէկ այլ բուռն ընդվզումը կը յառաջանայ, երբ տեսնէ վարչութիւններ, որոնք ջախջախիչ մեծամասնութեամբ տղոցմէ կազմուած կ՛ըլլան… զարմանալի` մարդ չ՛ա՞նդրադառնար, որ եթէ կին մը ամբողջ տուն մը կը դարձնէ, կրնայ նոյն կազմակերպուածութեամբ ամբողջ միութիւն մը դարձնել: Առի՛թ պէտք է տրուի, առի՛թ: Է՜հ, Լոռին այս նիւթերով խօսելու առիթ երբ գտնէ, ժամերո՜վ կրնայ խօսիլ…

***

Ահա պատմութիւնը` Լոռիի մը եւ Րաֆֆիի մը, որ միմիայն մեր հայկական կամ լիբանանեան իրականութիւններուն չ՛առնչուիր, բայց զգալիօրէն ներկայ է հոն: Ահա` ընկերային «օրէնք»-ներու համակարգի մը օրինակը, որ կը սահմանափակէ անհատներու ազատ կեանքը եւ հաւասար կարելիութիւնները: Միշտ չէ, որ ընկերային «օրէնք»-ները ժխտական են: Սակայն կարեւոր է քննական մօտեցումով վերաբերիլ անոնց հետ եւ ճիշդ ախտաճանաչում կատարել: Այս օրինակը կ՛ակնարկէ սեռերու (gender) առնչուող «օրէնք»-ներուն եւ այդ ծիրին մէջ` անհաւասար կարելիութիւններու ու սահմանափակումներու: Ինչպէս պատմութիւնը ցոյց կու տայ, այս առումով, ընկերութեան կառոյցը այնպէս մը եղած է, որ արժեզրկած է Լոռին եւ  յառաջ մղած է Րաֆֆին, թէեւ` անոր վրան ալ ճնշումներ բանեցնելով: Լոռիին ճնշողը Րաֆֆին չէ, այլ` ընկերային «օրէնք»-ներ, որոնք նկատի չեն առներ սեռերու (gender) հաւասարութիւնը: Իսկ հաւասարութիւնը արդար ընկերութեան նախապայման է: Ընկերութիւնը յառաջ կ՛երթայ, եթէ ամէն անհատ կարենայ ի՛ր կարողութիւններով նպաստել անոր զարգացման: Որպէսզի Լոռիները եւ Րաֆֆիները կարենան ընկերութեան մէջ ունենալ իրենց  ուզած դերը եւ ըլլան արդիւնաւէտ, պէտք է ընկերութեան մաս կազմող անհատները գործօն ձեւով ճիգ թափեն արտօնելու դարեր առաջ ձեւ առած ընկերային «օրէնք»-ներու փոփոխութիւնը: Իսկ «օրէնք»-ի փոփոխութիւնը կը պահանջէ անհատներու կամքի եւ ապրելաոճի փոփոխութիւն:

Մեր հաւաքական կեանքին մէջ բաւական ճանապարհ անցած է լսարաններ կազմակերպելու մշակոյթը: Ժողովրդային հանդիպումներ, մամլոյ տարբեր ներկայացուցիչներու կողմէ նախաձեռնուած լսարաններ, հոգեւոր սուրբգրային սերտողութիւններ, բժշկական-առողջապահական բնոյթի բացատրողական հանդիպումներ, ուսանողական եւ երիտասարդական հաւաքներ, արուեստագէտներու հանդիպումներ, քաղաքացիական խնդիրներ քննարկող խումբ կամ լրագրական դասընթացքներու հետեւողներ ու տակաւին Դիմատետրի ընկերներու ոչ վիրթուալ, այլ միատեղ հանդիպելու օրինակներ` կու գան շատ կարեւոր ներդրում մը ապահովելու լիբանանահայ համայնքի կազմակերպ կեանքի տարբեր ոլորտներուն վերաբերող երեւոյթներու քննարկման եւ ատով իսկ միտքերու արտադրման անհրաժեշտ միջավայր ստեղծելու կարելիութիւնններու տրամադրումը ընդգծելու:

Ինքնաբերաբար շատ կարեւոր եղանակ մը ճշդուած է լիբանանահայ կեանքին մէջ եւ ասիկա աւելի քան կարեւոր է նկատելը, այդ բոլորին հետեւելով կարեւոր եզրայանգումներ կատարելը, հաւանաբար լուսարձակի տակ բերելու վերստին այն եզակի միջավայրը, ուր միտքերու արտայայտման, տեսակէտներու դրսեւորման առիթ կ՛ընծայէ:

Լսարաններու այս շարքին վերջերս աւելցաւ նաեւ ՀՅԴ քարոզչական մարմինին կողմէ կազմակերպուած լսարանի նոր ձեւաչափը, որ հայկական երդիքի տակ կը հրաւիրէր լիբանանցի պետական, քաղաքական, ակադեմական, մտաւորական թէ հասարակական դէմքեր` միասին քննարկելու լիբանանեան, տարածաշրջանային խնդիրներ, որոնց հետ կապուած հեռանկարները ի վերջոյ սերտօրէն կ՛առնչուին լիբանանահայութեան կամ ընդհանրապէս հայութեան:

Առաջինը անոնցմէ կը վերաբերէր միջինարեւելեան տարածաշրջանին մէջ քրիստոնեաներու ապագային: Պարզ է, որ ընդհանուր միտումը կտրուկ կշռոյթներ ստացած է եւ ոչ միայն այստեղ կամ միջինարեւելեան երկիրներու մէջ, այլ միջազգային հարթակներու վրայ կը խօսուի շրջանի ապաքրիստոնէացման մասին:

Խնդիրը անշուշտ ազգաբնակչութիւններու կրօնական պատկանելիութեան բնութագրումով չի բացատրուիր, մանաւանդ երբ քաղաքական տրամաբանութեամբ կը համոզուինք, որ կրօնը թէ՛ պատմութեան ընթացքին եւ թէ՛ ժամանակակից իրադրութիւններու պահուն կը շահարկուի ժողովրդագրական տեղաբաշխումներ կատարելու եթէ չուզենք օգտագործել ցեղային զտումներ ըսելաձեւը: Կամ` կրօնի տարածման անունին տակ գերտէրութիւններու ազդեցութեան գօտիներ ստեղծելու:

Լսարանի ընթացքին, միտքերու, մտահոգութիւններու եւ որոշակի առումով կանխատեսումներու արծարծումը կը շեշտէին քրիստոնեայ ազգաբնակչութիւններու ճակատագրակից ըլլալը: Եւ այստեղ էր նաեւ լսարանի ընդհանուր նիւթին ընտրութեան կարեւորութիւնը: Հարցը համալիբանանեան է, կը վերաբերի ո՛չ միայն Լիբանանի մէջ ապրող քրիստոնեայ համայնքներուն, այլ ամբողջ տարածաշրջանին մէջ դարերէ ի վեր կայք հաստատած քրիստոնեայ ազգաբնակչութիւններուն: Ուրեմն, լսարաններու այս նոր ձեւաչափին իւրայատկութիւնը համատեղելն է մեր եւ ընդհանրապէս լիբանանցի համաքաղաքացիներու ապրած դժուարութիւնները, տագնապները միասնակամ յաղթահարելու ուղիներու փնտռտուքի ելակէտերը:

Քաղաքական ընդհանուր պայմաններու եւ տիրող իրավիճակի իրատեսական ներկայացումը անշուշտ կենսական են առարկայական քննարկում ապահովելու համար: Փաստերն ու երեւցած միտումները կրնան լաւատեսական չհնչել, մանաւանդ թիւերու նօսրացման փաստացի տուեալներու իրականութիւնը նկատի ունենալով: Սակայն միաժամանակ կարեւոր էր  տեսանելի ճակատագրի յորձանուտին չյանձնուելու, արտահոսքին դէմ պայքարելու եւ քրիստոնէութեան ծննդավայրը չապաքրիստոնէացնելու կամքի եւ պայքարի տրամադրուածութեան դրսեւորումը: Ի վերջոյ նման լսարաններու նպատակն ալ հաւաքական կեանք ղեկավարողի վճռակամ կեցուածքի փոխանցումն է խուճապային ալիքի մակընթացութիւնը կանխարգիլելու համար:

Մեր պարագային այս բոլորին մէջ, որքան ճակատագրակից ըլլալու իրողութիւնը առկայ է, կայ նաեւ հիմնական տարբերութիւն, որ պէտք է անպայման նկատի ունենալ. միջինարեւելեան տարածաշրջանի քրիստոնեայ ազգաբնակչութիւնները ի տարբերութիւն մեզի պետականազուրկ են: Իսկ այս պարագան, յատկապէս ճգնաժամի ահագնացումի պահուն կ՛ենթադրէ պետութիւն եւ տեղւոյն համայնքի պատասխանատուներ համատեղ հակաճգնաժամային գործողութիւններ իրականացնելու առաւելութիւն:

Վերադառնանք լսարաններ կազմակերպելու անհրաժեշտութեան, կայացած մշակոյթին եւ նկատենք, որ այդ մշակոյթը համալրուած է  անհրաժեշտ  նոր ձեւաչափով մը:

«Ա.»

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

Նո­յեմ­բեր 29ի այս օ­րը, 66 տա­րի ա­ռաջ, մեր աշ­խար­հէն մարմ­նա­պէս հե­ռա­ցաւ հայ գրա­կա­նու­թեան եւ հայ քա­ղա­քա­կան մտքի լու­սապ­սակ դէմ­քե­րէն ­Լե­ւոն ­Շանթ, որ ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս յա­ռա­ջա­պահ դրօ­շա­կիր կը հան­դի­սա­նայ հայ ժո­ղո­վուր­դին ազ­գա­յին նե­րաշ­խար­հը վեր­ծա­նող՝ ՀԱ­Յուն հո­գեմ­տա­ւոր հա­րուստ Ե­Սը շնչա­ւո­րող մե­ծա­վաս­տակ մտա­ւո­րա­կան­նե­րու փա­ղան­գին մէջ։

Յատ­կա­պէս թա­տե­րա­կան իր գոր­ծե­րով՝ մա­նա­ւա՛նդ կո­թո­ղա­կան իր «­Հին Աս­տո­ւած­ներ»ով ան­մա­հա­ցած գրողն է ­Լե­ւոն Շանթ։ ­Բայց ճշմար­տու­թեան դէմ մե­ղան­չել պի­տի ըլ­լար միայն իբ­րեւ մե­ծա­տա­ղանդ թա­տե­րա­գիր յի­շել այն­քա՜ն բազ­մաշ­նորհ ու բազ­մա­վաս­տակ դէմ­քը ­Լե­ւոն ­Շան­թի, որ հայ­կա­կան հո­գեմ­տա­ւոր ժա­ռան­գու­թեան մէջ յա­ւի­տե­նա­կան իր բար­ձուն­քը նո­ւա­ճած է իբ­րեւ թէ՛ տա­ղան­դա­շատ գրա­գէտ, թէ՛ ներ­հուն մտա­ւո­րա­կան, թէ՛ անձ­նո­ւէր հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ եւ թէ՛­ սերն­դա­կերտ ման­կա­վարժ։

Այդ ա­մէ­նը միա­ձու­լող ու ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս մարմ­նա­ւո­րող ­Մեծ ­Մարդն ու միա­ժա­մա­նակ ­Մեծ ­Հայն է ­Լե­ւոն ­Շանթ, որ շունչ եւ վե­հու­թիւն, այ­լեւ՝ ազ­գա­յին հնչե­ղու­թիւն տո­ւաւ ­Հա­յու Ե­Սին։

Մա­նա­ւանդ որ իր ան­խոնջ եւ ա­ռաս­պե­լա­կան աշ­խա­տու­նա­կու­թեամբ ու ներ­քին կար­գա­պա­հու­թեամբ՝ ­Լե­ւոն ­Շանթ նո­ւա­ճեց պատ­կա­ռե­լի հարս­տու­թիւն մը իր գոր­ծու­նէու­թեան բո­լոր բնա­գա­ւառ­նե­րուն մէջ, գրա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րէն մին­չեւ տե­սա­բա­նա­կան եւ ման­կա­վար­ժա­կան իր ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րը, քա­ղա­քա­կան-պե­տա­կան գոր­ծի­չի դաշ­նակ­ցա­կան իր ներդ­րու­մէն մին­չեւ ­Հա­մազ­գա­յի­նի Հայ ­Ճե­մա­րա­նի հիմ­նա­դի­րի ու եր­կա­րա­մեայ տնօ­րէ­նի եւ ու­սու­ցի­չի վաս­տա­կը։

Իս­կա­պէս ալ ­Նա­հա­պե­տեան ­Սեղ­բո­սի զա­ւա­կը եւ հօր ա­նու­նով ­Սեղ­բո­սեան ­Լե­ւոն մկրտո­ւած ­Լե­ւոն ­Շան­թը, իր կեան­քով ու գոր­ծով, այ­լեւ ու մա­նա­ւանդ իր աշ­խար­հա­յեաց­քով՝ ե­ղաւ ամ­բող­ջա­կան ան­հա­տա­կա­նու­թեան մը եւ լիար­ժէք Ե­Սի մը ճա­ռա­գայ­թող խտա­ցու­մը, որ իր ան­ձին, կեան­քին ու գոր­ծին ա­ռինք­նող օ­րի­նա­կով յա­ւեր­ժա­ցուց հայ գրա­կա­նու­թեան եւ հա­յու­թեան Ազ­գա­յին Ինք­նու­թեան վսե­մա­շուք Ե­Սը։
Ինք­նա­զար­գաց­ման եւ ինք­նա­կա­տա­րե­լա­գործ­ման մնա­յուն ձգտու­մը, իբ­րեւ իր ողջ էու­թիւ­նը տո­չո­րող ներ­քին կրակ, հան­դի­սա­ցաւ շար­ժիչ ու­ժը եւ ան­խոնջ աշ­խա­տան­քի կե­նա­րար աղ­բիւ­րը ­Շան­թի ողջ կեան­քին ու ա­նոր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան թէ հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծու­նէու­թեան։
Շան­թի կեն­սագ­րու­թիւ­նը ինք­նին յու­զիչ եւ բարդ պատ­մու­թիւնն է իբ­րեւ ­Մարդ եւ ­Հա՛յ Մարդ ա­նոր ինք­նա­կա­տա­րե­լա­գործ­ման մնա­յուն պայ­քա­րին։

Պո­լիս ծնած, Ս­կիւ­տա­րի վար­ժա­րա­նին մէջ իր նախ­նա­կան կրթու­թիւ­նը ստա­ցած, մա­նուկ տա­րի­քին որ­բա­ցած եւ Էջ­միած­նի «­Գէոր­գեան» ­Ճե­մա­րա­նի մուտ­քի քննու­թեան յա­ջո­ղած ­Սեղ­բո­սեան ­Լե­ւո­նը, ամ­բող­ջա­կան հա­յու իր ինք­նա­զար­գաց­ման ա­ռա­ջին ոս­տու­մը կա­տա­րեց տա­կա­ւին ու­սա­նող տա­րի­քին, երբ ա­րեւմ­տա­հա­յու իր ծա­գումն ու ա­րե­ւե­լա­հա­յու կազ­մա­ւո­րու­մը լե­զո­ւամ­շա­կու­թա­յին մէկ ու միակ շա­ղա­խի վե­րա­ծեց եւ մին­չեւ մահ տէր կանգ­նե­ցաւ ա­րեան կան­չէ բխող այդ նո­ւա­ճու­մին։

Խառ­նո­ւած­քով խո­հուն եւ յու­զաշ­խար­հով բա­նաս­տեղծ ­Լե­ւոն ­Շան­թի ան­բե­կա­նե­լի ան­հա­տա­կա­նու­թեան ինք­նա­կա­տա­րե­լա­գործ­ման օր­րա­նը ե­ղաւ Գեր­մա­նիան, ուր 1892էն մին­չեւ 1897 ապ­րե­ցաւ եւ ­Լայփ­ցի­կի ու ­Միւ­նի­խի հա­մալ­սա­րան­նե­րուն մէջ բար­ձրա­գոյն ուս­ման հե­տե­ւե­ցաւ ման­կա­վար­ժու­թեան, հո­գե­բա­նու­թեան եւ բնա­կան գի­տու­թեանց մէջ։ ­Գեր­մա­նա­կան եւ ընդ­հան­րա­պէս հիւ­սի­սիկ (nordic) հո­գե­կեր­տո­ւած­քը ամ­բող­ջա­պէս հա­մա­պա­տաս­խան էր ար­դէն քսա­նե­րեք տա­րե­կան ու ­Հա­յու իր կազ­մա­ւո­րու­մը լիար­ժէք հու­նա­ւո­րած ­Շան­թի նե­րաշ­խար­հին՝ հո­գիին ու մտքին։

Գեր­մա­նա­կան մշա­կոյ­թը եւ յատ­կա­պէս ­Նից­չէի, ­Կէօ­թէի եւ ­Վակ­նե­րի ա­րո­ւեստն ու փի­լի­սո­փա­յու­թիւ­նը մե­ծա­պէս օգ­նե­ցին ­Շան­թի, որ­պէս­զի մշա­կէ եւ խո­րաց­նէ մտա­ւո­րա­կա­նի իր ներ­քին կար­գա­պա­հու­թիւ­նը, յղկէ եւ կա­տա­րե­լա­գոր­ծէ իր գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ու ի­մաս­տա­սի­րա­կան զէն­քե­րը, որ­պէս­զի կա­րե­նայ իր մէ­ջի լա­ւա­գոյնն ու մարդ­կայ­նա­կա­նը՝ ցե­ղա­յին ու ազ­գա­յին ա­մէ­նէն վա­ւե­րա­կան եւ տիե­զե­րա­կան ար­ժէք­նե­րը ըստ ար­ժան­ւոյն վե­րա­դարձ­նել հայ ժո­ղո­վուր­դին, յատ­կա­պէս ա­նոր պարզ, շի­նա­կան եւ բա­րի խա­ւի զա­ւակ­նե­րուն, ո­րոնց շար­քե­րէն սե­րած էր եւ ո­րոնց առ­ջեւ ինք­նա­զար­գաց­ման ու ինք­նա­կա­տա­րե­լա­գործ­ման ու­ղին հար­թե­լու կո­չու­մը իր միակ եւ մե­ծա­գոյն փա­ռա­սի­րու­թիւնն էր։

Մին­չեւ ­Գեր­մա­նիոյ մէջ իր ու­սումն ու մտա­ւո­րա­կան հա­սու­նա­ցու­մը, ­Լե­ւոն ­Շանթ ման­կա­վար­ժա­կան գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լեց ­Պոլ­սոյ մէջ, միա­ժա­մա­նակ՝ իր բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րով ու ար­ձակ վի­պակ­նե­րով դրսե­ւո­րեց ըն­կե­րա­յին յանձ­նա­ռու գրո­ղի իր նկա­րա­գի­րը։ ­Պո­լի­սը իր հայ ի­րա­կա­նու­թեամբ՝ իր քաղ­քե­նիու­թեամբ եւ ե­սա­պաշ­տու­թեամբ, հեշ­տա­մո­լու­թեամբ եւ ազ­գա­յին ան­տար­բե­րու­թեամբ, ձաղ­կու­մի թի­րա­խը դար­ձան հա­զիւ ե­րի­տա­սարդ ­Շան­թին։ Իսկ ­Գեր­մա­նիա­յէն վե­րա­դար­ձին Թիֆ­լիս հաս­տա­տո­ւե­լով ու ման­կա­վար­ժա­կան եւ գրա­կան բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լե­լով՝ ­Շանթ ա­ւե­լիով խո­րա­ցուց հայ­կա­կան ինք­նու­թիւ­նը ե­սա­պաշ­տու­թեան՝ քաղ­քե­նիու­թեան եւ նիւ­թա­պաշ­տու­թեան ա­րատ­նե­րէն մաք­րազտե­լու իր պայ­քա­րը։

Յատ­կա­պէս թա­տե­րա­կան իր գոր­ծե­րը լրիւ յա­գե­ցան ­Հա­յու Ե­Սը իր ինք­նա­հաս­տատ­ման դա­րա­ւոր ձգտու­մով թե­ւա­ւո­րե­լու, հա­յու գեղջ­կա­կան պար­զու­թեամբ ու վե­հու­թեամբ զար­գաց­նե­լու, խո­րաց­նե­լու եւ կա­տա­րե­լա­գոր­ծե­լու բա­նաս­տեղ­ծա­կա­նու­թեամբ։

Լե­ւոն ­Շանթ եր­կար ապ­րե­ցաւ եւ հայ ժո­ղո­վուր­դի հա­մար վե­րել­քի, ան­կու­մի, վե­րա­կանգ­նու­մի եւ տա­ռա­պա­գին մա­քա­ռում­նե­րու այդ դժո­ւա­րին ժա­մա­նակ­նե­րը ցմրուր ճա­շա­կեց ու բա­ռին ամ­բող­ջա­կան ա­ռու­մով… ապ­րե­ցա՛ւ եւ վե­րապ­րու­մի ան­խոր­տակ վէ­մի վե­րա­ծեց։
Շա­րու­նակ կան­գուն մնաց ու գոր­ծեց հայ կեան­քի յա­ռա­ջա­պահ դիր­քե­րուն վրայ, Թիֆ­լի­սի գրա­կան-մշա­կու­թա­յին զար­թօն­քին մե­ծար­ժէք դրօ­շա­կիր­նե­րէն դար­ձաւ, հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժու­մին հա­ւա­տա­ւոր եւ լու­սա­ւոր ա­ռաջ­նորդ­նե­րէն ե­ղաւ, սե­րունդ­նե­րու հա­յե­ցի կազ­մա­ւոր­ման ու հո­գեմ­տա­ւոր զար­գաց­ման մեծ դաս­տիա­րա­կը հան­դի­սա­ցաւ եւ երբ հնչեց նո­րան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի քա­ղա­քա­կան-պե­տա­կան կեան­քին գործ­նա­պէս տի­րու­թիւն ը­նե­լու ժա­մը՝ ան­վա­րան նե­տո­ւե­ցաւ անձ­նո­ւէր աշ­խա­տան­քի աս­պա­րէզ, հայ ժո­ղո­վուր­դի եւ ­Հա­յաս­տա­նի հա­մար ճա­կա­տագ­րա­կան ա­մէ­նէն դժո­ւա­րին բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րուն իր ներդ­րու­մը բե­րե­լով ու մեր ազ­գա­յին ան­կորն­չե­լի ար­ժէք­նե­րուն, ի­րա­ւունք­նե­րուն եւ շա­հե­րուն ան­զի­ջող պա­հա­պա­նը դառ­նա­լով։

Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան կոր­ծա­նու­մէն ետք, ­Լե­ւոն ­Շանթ իր կար­գին վեր­ցուց տա­րագ­րու­թեան ցու­պը եւ շրջե­ցաւ գաղ­թաշ­խար­հով մէկ։ ­Նախ գոր­ծեց Ե­գիպ­տո­սի մէջ, Աղ­բա­լեա­նի հետ հի­մը դրաւ ­Հա­մազ­գա­յին Մ­շա­կու­թա­յին ­Միու­թեան։ Ա­պա՝ եր­կու­քով հաս­տա­տո­ւե­ցան ­Պէյ­րութ (­Լի­բա­նան), ուր հիմ­նե­ցին ­Հայ ­Ճե­մա­րա­նը ու իբ­րեւ տե­սուչ եւ ու­սու­ցիչ միաս­նա­բար լծո­ւե­ցան նոր սե­րունդ­նե­րու հա­յե­ցի կազ­մա­ւոր­ման եւ մտա­ւո­րա­կան թրծու­մին՝ նո­ւա­ճե­լով ­Ճե­մա­րա­նա­կան Ա­ւան­դը, որ մին­չեւ մեր օ­րե­րը կը շա­րու­նա­կէ իբ­րեւ ներշնչ­ման աղ­բիւր ծա­ռա­յել սփիւռ­քա­հայ հո­գեմ­տա­ւոր զար­գաց­ման ո­գո­րում­նե­րուն։

Տա­րագ­րու­թեան շրջա­նին ­Լե­ւոն ­Շանթ ոչ միայն շա­րու­նա­կեց ստեղ­ծա­գոր­ծել գրա­կա­նու­թեան մէջ, այ­լեւ թուղ­թին յանձ­նել ման­կա­վար­ժու­թեան տե­սա­բա­նի, լե­զո­ւա­գէ­տի եւ ազ­գա­յին-հա­սա­րա­կա­կան գա­ղա­փա­րա­խօ­սի իր գի­տա­կան եւ մտա­ւո­րա­կան լայն պա­շա­րը։ ­Լոյս ըն­ծա­յեց հա­յոց լե­զո­ւի դա­սա­գիր­քեր, Ազ­գա­յին Հար­ցին, Ան­կա­խու­թեան գա­ղա­փա­րին եւ Ան­հա­տի ու ­Դա­սա­կար­գի տե­սա­բա­նու­թեան գի­տա­կան մշա­կու­մին նո­ւի­րո­ւած աշ­խա­տու­թիւն­ներ։

Եւ ո՛ւր որ ալ ճա­կա­տա­գի­րը տա­րաւ զինք՝ ­Լե­ւոն ­Շանթ ողջ էու­թեամբ հա­ւա­տա­րիմ մնաց ստեղ­ծա­գործ այն նե­րու­ժին, որ հայ ժո­ղո­վուր­դի բազ­մա­դա­րեան ժա­ռան­գու­թե­նէն կը բխէր, ինք­նա­զար­գաց­ման եւ ինք­նա­կա­տա­րե­լա­գործ­ման ար­դի՝ այժ­մէա­կա՛ն զէն­քե­րով մշա­կո­ւած ու յղկո­ւած էր եւ միշտ յա­ռաջ կը մղո­ւէր Ամ­բող­ջա­կան ­Հայն ու Ամ­բող­ջա­կան ­Մար­դը միա­ձոյլ շնչա­ւո­րե­լու ձգտու­մով։
Լե­ւոն ­Շան­թի յի­շա­տա­կին նո­ւի­րո­ւած ո­գե­կոչ­ման այս է­ջը հա­ղոր­դու­թեան պահ մը թող ըլ­լայ ա­նոր բա­նաս­տեղ­ծա­կան յու­զաշ­խար­հին հետ, ուր քեր­թո­ղա­կան վրձի­նի այն­քան զուսպ, այլ դի­պուկ հպում­նե­րով կը ներ­կա­յա­նայ ՀԱ­Յու ամ­բող­ջա­կան՝ լիար­ժէք Ե­Սին խո­հուն դէմ­քը։

ԵՍ ՊԱՏՐԱՆՔԸ ՍԻՐԵՑԻ

Շուր­ջիս տա­փակ ու չոր կեան­քէն զայ­րաց­կոտ,
Կան­չե­ցի ես ի­տէալս կեն­սա­ծին.
Բայց ե­տե­ւէս կծու ծաղ­րով ա­նա­մօթ
«Է՜, ան միայն գրքի մէջն է» պո­ռա­ցին.
Ես ալ գիր­քը ին­ծի ըն­կեր ընտ­րե­ցի,

Ես պատ­րան­քը սի­րե­ցի:

Մե­նու­թեան մէջ լուռ, մթնշող սե­նեա­կիս՝
Չի­րա­գոր­ծո­ւող ե­րազ­նե­րու մէջ թա­ղո­ւած՝
Հե­ռո՜ւ ու վե՜ր սա­ւառ­նե­ցաւ միշտ հո­գիս,
Հո՛ն, ուր կեան­քիս գո­հար յոյ­սերն են մա­ղո­ւած.
Ես, մօր մը պէս, ա­նուրջ­ներս գգո­ւե­ցի,

Ես պատ­րան­քը սի­րե­ցի:

Երբ գե­ղե­ցիկ թարմ աղ­ջի­կը ժպտե­ցաւ,
Սիրտս դո­ղաց յու­զու­մով մը ներ­դաշ­նակ.
Սի­րե­ցի ալ, միայն ո՛չ ան, որ ան­ցաւ.
Այլ ա­նոր նուրբ յափշ­տա­կիչ դէմ­քին տակ
Նո՛ր էակ մը, որ մտքէս հոն ան­ցու­ցի,

Ես պատ­րան­քը սի­րե­ցի:

Հայ­րե­նի­քի հուր կա­րօ­տը բնա­ծին
Երբ բռընկ­ցուց յու­զո­ւած լանջս տեն­դօ­րէն,
«­Դուն հայ­րե­նիք, դուն հող չու­նիս» հծծե­ցին.
Ես դառ­նա­ցայ, բայց ալ ուժ­գին այդ օ­րէն
Ի­մըս չե­ղող հայ­րե­նիքս պաշ­տե­ցի,

Ես պատ­րան­քը սի­րե­ցի:

Ին­ծի հա­մար այն ժա­մե­րը թանկ ե­ղան,
Երբ ներշն­չո­ւած ստեղ­ծե­ցի միշտ ան­գոյ,
Բայց անձ­նու­րաց ազ­նիւ դէմ­քեր սի­րե­կան,
Երբ ի­րա­կան աշ­խար­հին մէջ միշտ դժգոհ,
Ի­տէա­լի կեան­քէն եր­գել ու­զե­ցի.

Ես պատ­րան­քը սի­րե­ցի:

ԺԱՆԳԸ

Գզ­րո­ցիս մէջ գրիչս ին­կած է հի­մա
գրած-ջնջած թղթե­րուս մէջ ցա­նու­ցիր.
ժան­գէ պա­տանք մը ա­ճած է իր վրայ
ու ալ հպարտ չ­՚առ­կայ­ծիր։

Մինչ նա­յո­ւածքս այդ հին գրչին է յա­ռած,
մէ­ջըս միտք մը զիկ­զակ կու տայ՝ մի՞ գու­ցէ
ան­շարժ կեան­քէս զգա­ցում­ներս ալ յան­կարծ
ժան­գի խաւ մը գայ գո­ցէ։

ԼՈՒՌ

Շուրջս խա­ւար, հան­դարտ ու քուն.
Շուք մը ան­գամ չի դողդ­ղար.
Հոն դի­մացս շշուկ­նե­րուն
Մա­հա­ցումն է լիա­կա­տար։

Միակ ձայ­նը ի­րա­րու քով
Ժա­մա­ցոյցս ու սիրտս է հո՛ս,
Որ կը համ­րեն պինդ-պինդ զար­կով
Կեան­քիս քայ­լերն ա­րա­գա­հոս։

Կազմակերպութեամբ Զաւարեան ուսանողական միութեան, հինգշաբթի, 30 նոյեմբեր 2017-ին Այնճարի Ազգային Յառաջ Կիւլպէնկեան երկրորդական վարժարանին մէջ տեղի ունեցաւ համալսարանական մասնագիտութիւններու արեւելում: Ներկայ էին երկրորդական բաժինէն մօտ 50 աշակերտներ: Նախ ներկայացուեցան Լիբանանի տարբեր համալսարանները, ապա բացատրութիւն տրուեցաւ բոլոր մասնագիտութիւններուն ու անոնց գործի առիթներուն մասին: Աւարտին աշակերտները ԶՈՄ-ականներուն հարցուցին իրենց նախասիրած ճիւղերուն մասին մանրամասնութիւններ:

ԱՐԱՐԱՏ ԿՈՍՏԱՆԵԱՆ

Յայտնի է, որ տասնամեակներ շարունակ հայերը Մերձաւոր Արեւելքում աշխուժ են եղել ու հիմնականում զբաղուել են առեւտրով եւ յատուկ արդիւնաբերութեամբ: Դա յատկապէս ակնյայտ դարձաւ 18-րդ դարի սկզբերին, իսկ 1915 թուականին հայերի դէմ օսմանեան թուրքերի կողմից իրականացուած ջարդերի պատճառով հայերը սկսեցին աւելի մեծ ներկայութիւն ունենալ Սիրիայում եւ Լիբանանում: Բարեբախտաբար, այն ժամանակ Մեքքայի Շարիֆ Հուսէյնն արաբական աշխարհին կոչ արեց հայերին օգնել սննդով եւ նրանց ապահովել ապաստարաններով` արաբական այն երկրներում, որտեղ հայերը հաստատուել էին, իսկ հայերը հիմնականում հաստատուել էին Սիրիայում, ինչպէս նաեւ` Շամում, Լիբանանում, Յորդանանում եւ Պաղեստինում: Լիբանանի հայերի մասին Սիսակ Վարժապետեանի «Հայերը Լիբանանի մէջ» խորագրեալ չորսհատորեայ աշխատութիւնը կատարեալ ուղեցոյց է` հասկանալու, թէ ի՛նչ ժամանակահատուածներում են հայերը հաստատուել Լիբանանում: Իսկ դոկտ. Զաւէն Մսըրլեանի` «Հայկական մասնակցութիւնը լիբանանեան օրէնսդրական ընտրութիւններին (1934-2009)» խորագրեալ գրքում տեղ գտած ակադեմական աշխատանքներում ներկայացւում են Լիբանանի հայկական քաղաքական կուսակցութիւնները, ինչպէս նաեւ` Լիբանանի քաղաքական կեանքում եւ երկրի խորհրդարանում այդ քաղաքական կուսակցութիւնների գործունէութիւնը: Այս երկու աշխատութիւններն այնքան լաւ են գրուել, որ միեւնոյն տեղեկութիւններ հաղորդելն ընթերցողին որեւէ նոր բան չի հաղորդի: Իմ այս յօդուածի նպատակն է բացայայտել հայերի դերը ներկայիս իրավիճակում եւ իրենց հնարաւորութիւնները` առաւել ընդգծելու տարածաշրջանային քաղաքականութեան մէջ իրենց ներգրաւումը:

Այսպիսով, Լիբանանի` տարածաշրջանային եւ համաշխարհային ուժերի կողմից ղեկավարուող քաղաքացիական պատերազմից ի վեր Լիբանանի հայկական քաղաքական կուսակցութիւնները մեծ դեր են խաղացել Լիբանանում` նպաստելով խաղաղութեանը եւ Լիբանանի խմբակցութիւններին հասկացնելով, որ շարունակական բնոյթ կրող պատերազմներին վերջ տալը հրատապ է: Իւրաքանչիւր գիտնական կամ հետազօտող պէտք է գրի ճշմարտութիւնը եւ խօսի ճշմարտութեան մասին` անկախ նրանից, թէ նա վճարւում է ամերիկեան կամ հակաամերիկեան ուժերի կողմից: Նա նաեւ պէտք է մատնանշի դրական եւ բացասական կողմերը` անկախ որեւէ գաղափարախօսութեանը նախապատուութիւն տալուց կամ քաղաքական կուսակցութեան պատկանելիութիւնից, որպէսզի ընթերցողին ցոյց տայ ճշմարտութիւնը եւ շահի ընթերցողի վստահութիւնը: Իմանալով ճշմարտութիւնը` ես յայտարարում եմ, որ հայերի գիտակցութիւնը պահպանելու համար Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը (ՀՅԴ) հսկայական աշխատանքներ է կատարել: Կառուցելով տներ, բացելով հայկական դպրոցներ, ստեղծելով քաղաքական եւ մարզական ակումբներ, ինչպէս նաեւ` հիմնադրելով թերթեր, Դաշնակցութիւնը Պուրճ Համուտ քաղաքը դարձրել է բոլոր հայերի տունը: Պուրճ Համուտ մտնելիս այնպիսի տպաւորութիւն ես ստանում, որ դու գտնւում ես փոքր Հայաստանում, որտեղ իւրաքանչիւր պատշգամբից կախուած է հայկական դրօշը եւ ամէնուր կարելի է լսել բարձր հայկական երաժշտութիւն: Ձեռք ես սեղմում փոքր խանութպանի հետ եւ սկսում խօսել Հայաստանում տնտեսական եւ քաղաքական վիճակի մասին:

Երեսփոխան Յակոբ Բագրատունու հետ հանդիպումը յիշարժան էր նրա ընդգրկուն պատմական ակնարկով: Նա ինձ ներկայացրեց, թէ ինչպէս 1930-1940 թուականներին ընթացան հայապահպանութեանը միտուած աշխատանքները եւ հայերի մասնակցութիւնը լիբանանեան քաղաքական դաշտում: Նա չթաքցրեց իր զարմանքը եւ ուրախութիւնը, երբ իմացաւ, որ այցելել եմ Լիբանան` աշխատելու «Մեծն Սիրիայի գաղափարախօսութիւն» վերնագրով իմ ատենախօսութեան վրայ, որը վերաբերում է լիբանանեան կուսակցութիւններին: Զարմանքիս չափ չկար, երբ նրան հարց տուեցի Դաշնակցութեան հակոտնեայ գաղափարախօսութիւն ունեցող կուսակցութիւնների մասին եւ նա բառացի ասաց հետեւեալը` «Քաղաքականութեան մէջ գոյութիւն չունեն թշնամիներ, այլ` տարբեր կեցուածքներ եւ կուսակցական շահեր»: Այսինքն, որքան էլ քաղաքականապէս տարբեր լինեն հայութեան տարբեր թեւերը, իրար թշնամի չեն կարող լինել: Այսպիսի քաղաքական գործչի խորունկ ընկալմամբ, ո՛չ միայն Դաշնակցութեան, այլեւ համայն հայութեան խնդիրների մեծ մասը լուծուած կը լինէին, եթէ Բագրատունու նման քաղաքական գործիչները տեսանելի լինէին թէ՛ սփիւռքում, թէ՛ Հայաստանում: Անհանդուրժողականութիւնն ու ատելութիւնը միայն տանում են կործանման:

Ես պատիւ ունեցայ այցելել «Ազդակ» թերթի խմբագրութիւն, որտեղ ընկերական հանդիպում ունեցայ պարոն Շահան Գանտահարեանի հետ, ով ինձ համառօտ ներկայացրեց Լիբանանի այսօրուայ հայերին եւ քաղաքականութեան մէջ իրենց ներգրաւումը: Այնուհետեւ ես ընկերական հանդիպում ունեցայ պարոն Ժագ Յակոբեանի հետ: Հանդիպման ընթացքում մենք հիմնականում անդրադարձանք հայոց պատմութեանը վերաբերող մի շարք հարցերին: Լիբանանում հայ մտաւորականներին հանդիպելն ինձ` հետազօտողիս, թոյլ է տալիս տեսնել, որ հայերը Մերձաւոր Արեւելքում աճել են ո՛չ միայն իրենց առեւտրական գործերը կամ թաղամասերը զարգացնելով, այլեւ` ունենալով միջազգային մակարդակի գիտութիւն եւ Հայկազեան համալսարանի նման համալսարան: Անկասկած, Լիբանանի եւ Մերձաւոր Արեւելքի հայերը տարածաշրջանը զարգացրել են առեւտրի, գիտութեան, արդիւնաբերութեան, ֆինանսների, բժշկութեան, արտադրութեան եւ այլ ոլորտներում:

Աւելի՛ն. հաստատուելով Լիբանանում` հայերն իրենց ինքնութիւնը պահպանելու համար մեծ ջանքեր են գործադրել, ունենալով այն տեսլականը, որ սփիւռքն ու Հայաստանը պէտք է միասին լինեն բոլոր այն առումներով, որոնք Հայաստանին եւ հայերին կը դարձնեն աւելի ուժեղ: Ըստ այդ տեսլականի, սփիւռքն ու Հայաստանը պէտք է շարունակեն միասնական լինել ո՛չ միայն զարգացնելով Հայաստանի եւ Լիբանանի միջեւ բարեկամական յարաբերութիւնները, այլեւ` պահանջելով արդարութեան եւ Թուրքիայի կառավարութեան կողմից Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը:

Վերջերս Լիբանան կատարած այցիս ընթացքում հանդիպեցի Սիրիայի Ազգային ընկերային կուսակցութեան (Ղովմի) ղեկավարների եւ մտաւորական անդամների հետ, այդ թւում` կուսակցութեան ղեկավար Ալի Քանսոյի, Լիբանանի համալսարանի առաջնորդութեան դասախօս, դոկտոր Ժորժ Ժրէյժի, կուսակցական մշակոյթի հարցերում բարձր մակարդակի ակադեմական կրթութիւն ունեցող մարդու` դոկտոր Խալիլ Խէյրալլայի, ինչպէս նաեւ` դոկտոր Լապիպ Նասիֆի հետ, ով ղեկավարում, համակարգում եւ թուայնացնում է կուսակցութեան աւելի քան 3 հազար արխիւները: Նա ինձ տեղեկացրեց, որ հայերը եղել են Ղովմի կուսակցութեան աշխուժ   անդամները եւ ինձ խոստացաւ տրամադրել կուսակցութիւնում հայերի աշխուժ գործունէութեան վերաբերեալ փաստաթղթերը: Իմ բոլոր հանդիպումներում ինձ ասացին, որ հայերը կարեւոր դեր են խաղում Լիբանանում: Աւելի՛ն. Լիբանանի ակնառու լրագրող եւ հեռուստահեռարձակող Սալիմ Սալեմն ինձ մեծ խանդավառութեամբ ասաց, թէ ինչպէս են Լիբանանի հայերը տասնամեակներ շարունակ համագործակցել այլոց հետ եւ դարձել Լիբանանի մի մասը` միաժամանակ պահպանելով իրենց ինքնութիւնը: Անկասկած, հայերը մեծ ազդեցութիւն են ունեցել ո՛չ միայն Լիբանանի, այլեւ Մերձաւոր Արեւելքի այլ երկրների ժամանակակից հասարակութիւնների ձեւաւորման վրայ:

Դժբախտաբար, Թուրքիան շարունակում է ժխտել մեղադրանքները եւ հայերի ջարդերը ներկայացնում է որպէս տեղահանումներ` պնդելով, որ օսմանեան թուրք ղեկավարների կողմից ցեղասպանութեան ենթարկելու մասին որեւէ յայտարարութիւն չի եղել: Սակայն այն ժամանակուայ եւ այժմեան թուրքական իշխանութիւնները պէտք է որ իմանան, որ 1,5 միլիոն հայերին իրենց հողերից (Արեւմտեան Հայաստանից) դէպի Սիրիայի անապատներ տեղահանելը համարւում է որպէս ազգի եւ բնիկ ժողովրդի դէմ իրականացուած ցեղասպանութիւն, որի ընթացքում հայերը հարկադրաբար դուրս են քշուել իրենց հայրենիքից եւ յայտնուել` Օսմանեան կայսրութեան տարածքում գտնուող որեւէ օտար մարզում: Որպէսզի ընթերցողն աւելի լաւ հասկանայ իրականութիւնը, եկէք` սա ուղղակիօրէն կապենք ներկայումս «Իսլամական պետութիւն» ահաբեկչական խմբաւորման կողմից իրականացուող գլխատումների ու բռնաբարութիւնների, ստրկացման եւ այլ գործողութիւնների հետ: Քանի դեռ ահաբեկչութիւնը չի պատժուել, արմատական իսլամականները շարունակելու են ազատ գործել: Ժապհաթ Նուսրայի եւ «Իսլամական պետութեան» համար դասական աղբիւր էր երիտթուրքերի կառավարութիւնը: Եթէ Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը չունենար զանգուածներին միաւորելու կազմակերպչական կարողութիւններ, ապա հայերի համար անհնար կը լինէր այդքան ուժեղ ներկայութիւն ունենալ Մերձաւոր Արեւելքում: Սակայն, դժբախտաբար, Մերձաւոր Արեւելքում ապրող հայերին սպառնում են «Իսլամական պետութիւնն» ու Թուրքիան, որոնք հայերին ստիպում են լքել տարածաշրջանը: Անցեալում տեղի ունեցած պատերազմներում եւ ներկայումս սիրիական պատերազմում Թուրքիան աշխուժօրէն փորձել է հայերին դուրս քշել Սիրիայից` նրանց համարելով որպէս Թուրքիայի դէմ գործող աշխուժ բջիջ: Էրտողանի անձնական աջակցութեամբ, «Իսլամական պետութիւնը» յարձակուել է խաղաղ տարածքների վրայ, որոնք հիմնականում բնակեցուած են եղել հայերով: Այսպիսով, նրանք քանդել են ո՛չ միայն բնակելի շէնքեր, այլեւ` հայերի եկեղեցիները, դպրոցները, հիւանդանոցները եւ այլն, որպէսզի հայերին ստիպեն դուրս գալ իրենց տարածքներից: Տարածքը եղել է մեծ կրակի տակ: Մարդիկ արտագաղթել են դէպի արեւմտեան երկրներ, ի դէմս` Քանատայի, որտեղ եւ մնացել են` չունենալով որեւէ այլ տարբերակ: Մերձաւոր Արեւելքից հայերին դուրս քշելու քաղաքականութիւնը Միացեալ Նահանգների եւ Թուրքիայի քաղաքականութիւնն է, որի իրականացման գործում ներգրաւուած են որոշ հայ խամաճիկներ: 1975-1990 թուականների Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ այս նշուած բեմագրութիւնը լաւ է աշխատել, քանի որ հազարաւոր լիբանանահայեր մեկնեցին Միացեալ Նահանգներ` որպէս փախստականներ: Թուրքիայի շահը տարածաշրջանում հայերի թուի նուազեցումն էր, իսկ Միացեալ Նահանգների շահը` տարածաշրջանում գտնուող քրիստոնեաների թուի նուազեցումը:

Ընդհանուր առմամբ, 1943 թուականին տեղի ունեցած անկախացումից յետոյ Լիբանանը եղել է Արեւմուտքի եւ Արեւելքի միջեւ մրցակցելու համար բաց ասպարէզ, իսկ 2006 թուականից Լիբանանում եղել են երկու հիմնական քաղաքական դաշինքներ, որոնք յայտնի են որպէս «Մարտի 8» եւ «Մարտի 14»: Լիբանանահայերից շատերը աջակցել են «Մարտի 8»-ին, որը յայտնի է որպէս դիմադրութեան դաշինք, որն աջակցում է Հըզպալլային եւ սիրիական պետութեանը` Իսրայէլի եւ տարածաշրջանում իր արաբ խամաճիկների դէմ գործելու համար: Սակայն այնպէս չէ, որ ՀՅԴ-ն դէմ է եղել միւս դաշինքին: Մերձաւոր Արեւելքում ապրող հայերը իւրովի են հասկանում քաղաքականութիւնը: Մենք` հայերս, խաղաղասէր եւ խաղաղապահ ենք այնպիսի անկայուն տարածաշրջանում, որն անընդհատ ազգային եւ կրօնական պատերազմների սպառնալիքի տակ է, եւ որպէսզի ապահով լինենք, մենք պէտք է պահպանենք մեր չէզոք դիրքը եւ չաջակցինք ոեւէ մէկին: Եթէ որեւէ թիւրիմացութիւն վերածուի զինուած հակամարտութեան, հայերը միայն կը պաշտպանեն հայկական տարածքները եւ կը տանեն ինքնապաշտպանական կռիւներ, ինչպէս եղաւ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում (1975-1990 թոականներ): Այն ժամանակ որոշ քրիստոնեայ մոլեռանդներ հայերին մեղադրեցին մուսուլմանական բնակչութեան եւ Պաղեստինի աշխարհազօրայինների դէմ պատերազմին չմիանալու մէջ: Ժամանակն ապացուցեց, որ հայերը ճիշդ էին, եւ հետեւաբար մենք` հայերս, որեւէ թշնամի չունենք Լիբանանի քաղաքական կուսակցութիւնների խմբակցութիւններում: Ըստ իս, եթէ չկայ ո՛չ աջակից, ո՛չ էլ թշնամի, ապա կարելի է աւելի լայն բանակցութիւններ վարել եւ համագործակցել բոլոր կուսակցութիւնների հետ, որպէսզի Լիբանանի հայերը հնարաւորինս ապահով լինեն, եւ որպէսզի լիբանանահայերը վայելեն բոլոր քաղաքական կուսակցութիւնների յարգանքը, լինի դա խաղաղութեան, թէ պատերազմի ժամանակ: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ հայերը կարողացան գտնել խաղաղութեան բանաձեւը, նոյնիսկ երբ երկիրը պատերազմի մէջ էր, եւ միւս բոլոր խմբակցութիւնները դաժանօրէն կռւում էին, որպէսզի Լիբանանն իրենց վերահսկողութեան տակ լինէր: Այդ ժամանակ հայերը հասկացան, որ կրօնների զտման վրայ հիմնուած նման պատերազմում չեն լինում յաղթողներ եւ պարտուողներ, իսկ հիմա տեսնում ենք, որ այդ ժամանակուայ հայկական քաղաքական կուսակցութիւնները լաւ էին հասկանում իրավիճակը: Ինչ վերաբերում է մեր դարաշրջանին, հարկ է նշել, որ 2005 թուականին սիրիական ներկայութեան աւարտից յետոյ փոխուել է Լիբանանի իրավիճակը: Հայերի մեծամասնութիւնը եւ հիմնականում ՀՅԴ-ն նախընտրեցին համարկուել «Մարտի 8» դաշինքին` զուտ գաղափարաբանական թեզով, ըստ որի, նրանք դառնում են դիմադրութեան դաշինքի մէկ մասը: Ըստ իս, այդ որոշումը տարօրինակ էր: Ինչո՞ւ:

Այս գոյացումը եղաւ այն բանից յետոյ, երբ Սիրիան երկրում այլեւս չունէր ներկայութիւն, քանի որ սպաննուել էր վարչապետ Ռաֆիք Հարիրին, ով այդ ժամանակ սիւննի դաշինքի վեթերան էր: Լիբանանը թեւակոխեց նոր դարաշրջան, եւ այդ ժամանակուանից թէ՛ արեւմտեան եւ թէ՛ արեւելեան ուժերը սկսեցին ցոյց տալ կառավարելու իրենց ունակութիւնները: Իրաք ներխուժելուց ի վեր Միացեալ Նահանգները սնուցել են սիւննիների եւ շիաների միջեւ հակամարտութիւնը, որպէսզի թուլացնեն իսլամական աշխարհին եւ կարողանան իրենց կամքով վերահսկել տարածաշրջանը, ինչպէս նաեւ ապահովել տարածաշրջանում իրենց գլխաւոր դաշնակցի` Իսրայէլի անվտանգութիւնը: Այսպիսով, Միացեալ Նահանգների ռազմավարութիւնը պարզ է. Մերձաւոր Արեւելքի որեւէ երկիր պէտք չէ անվտանգ լինի եւ պէտք չէ աւելի շատ զարգանայ, քան` Իսրայէլը: Դամասկոսում տեղի ունեցած արաբական գագաթնաժողովում այդ ժամանակուայ Լիպիայի նախագահ Քազզաֆին բոլոր արաբ առաջնորդներին տեղեկացրել էր, որ Իրաքի նախագահ Սատտամ Հիւսէյնի սպանութիւնից յետոյ նրանց նոյնպէս մէկ առ մէկ սպաննելու են: Փաստացի տեսնում ենք, որ նրա ասածն իրականութիւն է դառնում: Այսպիսով, տարածաշրջանը արմատական իսլամականների սպառնալիքի տակ է: Նրանք Իրաքում Միացեալ Նահանգների պաշտօնեաների հետ գործակցել են եւ ունեցել գաղտնի հանդիպումներ` աւելացնելու Միացեալ Նահանգների աջակցութիւնը եւ տարածաշրջանում իշխանութեան բերելու հիմնականում ամերիկեան արտադրութեան զինատեսակներով յագեցուած իրաքեան արմատական խմբաւորմանը: Աֆղանիստանի բեմագրութիւնը, որն ամերիկացիներն անուանում էին Խորհրդային Միութեան դէմ ժիհատականների կռիւը, կրկնուեց, իսկ Միացեալ Նահանգներ ցանկանում էին կրկին գրկաբաց ընդունել իրենց ամենավստահելի դաշնակցին` իսլամական ժիհատականներին, այսինքն` տարածաշրջանում քաոս ստեղծելու ունակութիւն ունեցող միակ գործիքը: Տարածաշրջանում շրջադարձային է եղել վեց տարի ձգուող սիրիական պատերազմը, որն աղէտալի հետեւանքներ է առաջացրել ինչպէս տարածաշրջանի ժողովուրդների (սիւննիների, հայ քրիստոնեաների, ալեւիների, քիւրտերի, ասորիների), այնպէս էլ պատերազմից առաջ խաղաղ կեանքով ապրող իւրաքանչիւր մարդու համար: Այս պատերազմի միակ նպատակը եղել է տարածաշրջանում ստեղծել քաոս, որպէսզի Սիրիան ծնկի բերուի, յետդարձ կատարուի դէպի 100 տարի, եւ Իսրայէլի քաղաքացիների կեանքը լինի խաղաղ ու անվտանգ: Այս տեսանկիւնից, տարածաշրջանի խաղաղասէր ժողովուրդները եւ առաջին հերթին հայերը յաղթել են պատերազմը, եւ մենք` հայերս, պահպանեցինք մեր ներկայութիւնը Մերձաւոր Արեւելքում: Տարածաշրջանը խաղաղ ժամանակներին վերադարձնելու յաջորդ քայլի ձեռնարկման գործում մեծ է լինելու հայերի դերը, ովքեր մարդկանց ցոյց կը տան, թէ ինչպէ՛ս կարելի է խաղաղասիրական քաղաքականութիւն վարել, նոյնիսկ` պատերազմի ժամանակ, երբ բոլորն իրար դէմ են կռւում: Անկասկած, մեր շրջանները պաշտպանելիս կորուստներ ենք ունեցել, սակայն մենք հակահարուած չենք տուել, չնայած որ մենք ունէինք այս հարցի լուծման համար սփիւռքի ուժերը միաւորելու հնարաւորութիւնը: Սա ապացուցում է, որ մենք` հայերս, նման նախագծուած պատերազմներում բնոյթով խաղաղասէր ենք, բայց միեւնոյն ժամանակ դիմադրութեան պատերազմում կանգնած ենք Հըզպալլայի կողքին` հասկանալով, որ Իսրայէլի դէմ մղուող պատերազմը տարածաշրջանում ժողովուրդների գոյութեան եւ ընդհանրապէս Լիբանանի անվտանգութեան համար մղուող պատերազմ է: Աւելի՛ն. մենք կատարելապէս հասկանում ենք, որ սիոնականութիւնը թուրանականութիւնից չի տարբերւում, ըստ որի,  կողմնակի անձինք եկել եւ տիրացել են այն հողերին, որոնց վրայ նրանք երբեք ոտք չեն դրել եւ ուժով ստեղծել են նոր խմբեր` սպաննելով միլիոնաւոր մարդկանց եւ նրանց դուրս քշելով իրենց հողերից: Ժամանակակից պատմութեան մէջ չկայ աւելի վտանգաւոր բան, քան` ցեղապաշտութիւնը եւ մոլեռանդները: Այսպիսով, հայերը պարզ հասկանում են Պաղեստինում տիրող իրավիճակը եւ Լիբանանի շիաներին: Հայերը նաեւ հասկանում են շիաների ցաւը եւ վիշտը, քանի որ 100 տարի առաջ հայերը նոյնպէս նոյն իրավիճակում էին, իսկ արաբ եղբայրներն ամէն հնարաւոր բան անում էին, որպէսզի արեւմտահայերին օգնէին` շարունակելու իրենց կեանքը Սիրիայում եւ Լիբանանում: Լինել արդար նպատակներով մղուող պատերազմի մէջ` նշանակում է լինել պատերազմի մէջ պաշտպանական դիրքորոշմամբ: Մենք` մարդկային էակներս, պէտք է ինքներս մեզ պաշտպանենք, եթէ ունենք ապրելու կամք: Ինքնապաշտպանուելու համար պէտք է կարգաւորենք ռազմական հարցերը, որպէսզի պաշտպանենք բնակչութեանը, որի համար պատասխանատու ենք: Սա հասկանալով` Լիբանանի Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնը ճիշդ որոշում կայացրեց, երբ միացաւ Հըզպալլային, որը դիմադրութեան եւ մարդու իրաւունքների պաշտպանութեան համար պայքար մղող ուժ է: Հայերիս պայքարը կարելի է համեմատել Հըզպալլայի ցանկութիւնների հետ: Մեր դիմադրութիւնը թուրքական իշխանութիւնների դէմ է, իսկ Հըզպալլան պայքարում է ահաբեկչութեան դէմ, ինչպէս նաեւ` հալածուած մարդկանց իրաւունքների եւ իրենց հողի վրայ ապահով կեանքով ապրելու իրաւունքի համար: Աւելի քան 127 տարի է, ինչ հայերը պայքարում են արդարութեան համար, եւ պատրաստ են կանգնել տարածաշրջանում որեւէ ուժի կողքին, որը պայքարում է արժանապատուութեան, հպարտութեան, արդարութեան եւ խաղաղութեան համար: Այսպիսով` չնայած որ հայերը ստիպուած են լքել տարածաշրջանը` հաշուի առնելով Մերձաւոր Արեւելքում մահացու պատերազմներում ժողովուրդների կորուստները, սակայն բոլոր առումներով նրանք կը դառնան տարածաշրջանը զարգացնող ուժը: Նրանք նաեւ այնպէս կ՛անեն, որ իւրաքանչիւր հայ նախընտրի մնալ իր ստեղծած հողի վրայ, իսկ հայկական դպրոցի, թատրոնի, թերթերի եւ քաղաքական կուսակցութիւնների միջոցով հային կը տան իր տանը զգալու հնարաւորութիւնը:

Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ

Ռուբէն Տէր Մինասեան եւ Համօ Օհանջանեան Գահիրէի մէջ

Հայ ազատամարտի պատմութեան մէջ իր ուրոյն տեղը ունի Ռուբէնը` Ռուբէն Տէր Մինասեան կամ Ռուբէն փաշան: Հերոսութիւններով ու բազմաչարչար մաքառումներով լեցուն է այս հայորդիին կեանքը: Ռուբէն այն անհատներէն էր, որուն համար հայրենիքի ազատութիւնը եւ բարօրութիւնը գերագոյն նպատակ էր: Ան հայ յեղափոխական այն սերունդէն էր, որ մաքառեցաւ Արեւմտեան Հայաստանի ազատութեան համար եւ մասնակից դարձաւ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան ստեղծման:

Ռուբէն ծնած է 1882 թուականին, Ախալքալաք: Իր նախնական ուսումը ստացած է ծննդավայրի ծխական դպրոցին մէջ: Այնուհետեւ մեկնած է Էջմիածին եւ ուսումը շարունակած` «Գէորգեան» ճեմարանին մէջ: Պատանի տարիքէն Ռուբէնը կ՛երազէր «Հայաստան» երթալ: Ան կրցած էր հասկնալ, թէ բուն Հայաստանը ռուսական սահմանին միւս կողմն է, այսինքն` Տաճկահայաստանը:

Քսան տարեկանին կը մտնէ ռուսական բանակին մէջ` պահեստի սպայի աստիճանով: Ապա կ՛անցնի Մոսկուա` որպէս «Լազարեան» ճեմարանի բարձրագոյն դասընթացքի ուսանող: Մոսկուա եղած ժամանակ կը մասնակցի յեղափոխական ուսանողներու խմբական գործունէութեան եւ կ՛անդամագրուի Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան շարքերուն:

Ռուբէն ՀՅ Դաշնակցութեան շարքերուն մէջ առաջին իսկ օրէն կրցաւ աչքառու դէմք դառնալ իր կուսակցական պատասխանատուութիւններու իրագործման մէջ:

1903-ին Մոսկուայէն կ՛անցնի Թիֆլիս` Երկիր անցնելու որոշումով: Այդ օրերուն հայ յեղափոխականները երկու հնոցներ ունէին, Սասուն եւ Պաթում, Ռուբէն կը նախընտրէ Սասունը: Իր առաջին գործունէութեան փորձառական դաշտը եղաւ Կարսը` Արամի շունչի տակ, որ այդ օրերուն Կարսի կենդրոնական դէմքն էր, Ռուբէն ազդուեցաւ անոր յեղափոխական գաղափարներէն:

1905-ին աւելի փորձուած ու յեղափոխութեան հնոցին մէջ դարբնուած` Ռուբէնը կը մեկնի Վան, ուր Իշխանի հետ կը զբաղի Լեռնապարի շրջանի կազմակերպութեամբ: Արամը կ՛անցնի Վան, իսկ Ռուբէնը Վարդան Շահպազի մօտ` լեռները, այնտեղ սորվելու ֆետայական կեանք:

Ռուբէնի յեղափոխական կեանքը կամաւոր նահատակութիւն էր, ան կը գործէր սուրբ գաղափարի համար, նախընտրեց անցնիլ Սասուն ու Տարօն եւ իր մասնակցութիւնը բերել իր հարազատ ժողովուրդի պայքարին: Տարօնի մէջ ան կ՛ըլլայ յեղափոխական գործունէութեան ղեկավար: Գէորգ Չաւուշի հետ անցնելով շրջանի մարտական ուժերու գլուխը` կը վերակազմէ ֆետայական շարժումը, կը մասնակցի բազմաթիւ հերոսական կռիւներու, որոնց գլխաւորներէն է Սուլուխի կռիւը, ուր կը նահատակուի Սասնոյ արծիւ Գէորգ Չաւուշը:

1907-ի մայիս 27-ին, Գէորգ Չաւուշ եւ Ռուբէն իրենց զինուորներով, գաղտնի գործով հաւաքուած էին Սուլուխ: Երկու ժամ անց գիւղը կը շրջապատեն թուրքերը: Սուլուխի կռիւը սկսած է նոյն օրը եւ տեւած` մինչեւ մայիս 28-ի առաւօտ:

1908-ին կը հռչակուի օսմանեան սահմանադրութիւնը եւ կը դադրի յեղափոխական գործունէութիւնը: Սակայն Ռուբէն համոզուած էր, որ Թուրքիոյ կառավարութեան պէտք չէ վստահիլ,  եւ պէտք է զբաղիլ կուսակցական-կազմակերպական գործունէութեամբ:

1909-ին Ռուբէն կ՛անցնի Վառնա եւ կը մասնակցի ՀՅ Դաշնակցութեան 7-րդ Ընդհանուր ժողովին: Ան իր ուսումը շարունակելու համար կը մեկնի Ժընեւ` քիմիաբանութիւն ուսանելու համար եւ կը մնայ մինչեւ 1913: Նոյն թուականին կուսակցութեան հրահանգով անաւարտ ձգելով ուսումը` կը վերադառնայ Տարօն եւ կ՛անցնի կազմակերպական աշխատանքի: Ռուբէն ընդհանուր պատասխանատուն էր Դուրան-Բարձրաւանդակի եւ Տարօն աշխարհի ՀՅ Դաշնակցութեան:

1914-ին կը պայթի Ա. Աշխարհամարտը, որուն կը յաջորդէ 1915-ի Հայոց ցեղասպանութիւնը: Տարօնի ժողովուրդը զոհ չդառնալու համար, Ռուբէնի գլխաւորութեամբ, կը դիմէ ինքնապաշտպանութեան: Սոյն հերոսամարտը կը տեւէ եօթը ամիս, որմէ ետք Ռուբէն կ՛անցնի Կովկաս:

1917-ին տեղի կ՛ունենայ Ռուսիոյ յեղափոխութիւնը: Կը կազմուի Անդրկովկասի կառավարման համար Սէյմը: Ռուբէն եւս կը մասնակցի Սէյմի աշխատանքներուն եւ կ՛անդամակցի Հայոց ազգային խորհուրդին:

1918-ին Հայաստանի Հանրապետութեան հռչակումէն ետք, Ռուբէն կ՛ընտրուի Հայաստանի խորհրդարանի անդամ: Հայաստանի Հանրապետութեան օրով ան կ՛ըլլայ զօր. Արարատեանի օգնական, իսկ 1920-ի մայիսին` Բիւրօ-կառավարութեան զինուորական նախարար:

Ռուբէն Հայաստանի Հանրապետութեան օրերուն եղաւ ներքին գործոց եւ ապա զինուորական նախարար. ան ո՛չ միայն հիմը դրաւ հայկական պետական բանակին ու կազմակերպեց զայն, այլեւ մասնաւորաբար մեծ եւ անչափելի եղաւ անոր դերը թէ՛ Հայաստանի ներքին կայունացումին եւ թէ՛ մեր հայրենիքի հայացման դժուար գործին մէջ:

1920-ին Ռուբէն Լեւոն Քալանթարեանին հետ կը մեկնի Բաշ Գեառնի, այնտեղ գտնուող հայդուկներուն զգաստութեան բերելու, որպէսզի չենթարկուին պոլշեւիկեան լուծին: Հոնկէ կ՛անցնի Սիւնիք ու կը ստանձնէ նախագահութիւնը ինքնավար Սիւնիքի կառավարութեան:

Հայաստանի Հանրապետութեան անկումէն ետք Ռուբէն կ՛անցնի Իրան, ապա` Ֆրանսա, Լիբանան, Սուրիա, Եգիպտոս:

Երեսուն տարի յաջորդաբար Ռուբէն եղած է Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան Բիւրոյի անդամ: Ռուբէն, միջազգային դիւանագիտական ընկալման առումով, կատարեալ մասնագէտ էր նաեւ միջինարեւելեան շրջանի քաղաքական հարցերուն:

Վտարանդի կեանք վարելով սփիւռքահայ տարբեր համայնքներու մէջ` Ռուբէն միշտ հաւատարիմ կը մնայ ՀՅ Դաշնակցութեան գաղափարներուն ու ամբողջ կեանքը կը նուիրէ ազատագրական ու յեղափոխական գործերուն: Ան 1948-ին վերադառնալով Ֆրանսա` կը մահանայ 1951 նոյեմբեր 27-ին:

Ռուբէնի կեանքն ու գործունէութիւնը եթէ լուսարձակի տակ առնելու ըլլանք, անվարանօրէն զինք կ՛որակենք ռազմական ու կուսակցական գործիչ, ե՛ւ քաղաքագէտ, ե՛ւ պետականակերտ անձնաւորութիւն: Ռազմական գործիչի առումով, ան անցած է շարքային ֆետայիէն մինչեւ ռազմական նախարարի ճանապարհը: Կուսակցական գործիչի առումով, եղած է գաւառական կուսակցական պատասխանատուութենէ մինչեւ ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ: Եթէ Ռուբէնը ընդունինք որպէս պետականակերտ անձնաւորութիւն, ապա այս առումով, յատկապէս պէտք է արժեւորել անոր դերը Հայաստանի մէջ 1917-1920 թուականներուն թուրք-թաթարական խռովութիւններու ճնշման եւ հայ գաղթականներու վերաբնակեցման գործին մէջ, որուն շնորհիւ հնարաւոր եղաւ ստեղծել ազգային տեսանկիւնէ համեմատաբար միատարր պետութիւն: Ռուբէնը եղած է տաղանդաւոր քաղաքագէտ. ան ազգային գաղափարախօսութեան, երկրառազմավարութեան մեծ տեսաբան էր:

Սփիւռքի մէջ Ռուբէն Տէր Մինասեան,  կուսակցական-կազմակերպական գործին զուգահեռ, տասնամեակներ շարունակ սիրով եւ նուիրումով գրած է իր յուշերը` «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները», պատմութիւնը այն փառաւոր սերունդին, որ` «… մէկ անգամ միայն ծնաւ մեր կեանքին մէջ եւ երկրորդ անգամ այլեւս աշխարհ չտեսաւ»: Իր յուշերուն մէջ Ռուբէն մեզի կը ներկայանայ տաղանդաւոր գրողի յատուկ դիտելու կարողութեամբ ու գրական ճաշակով, խոր վերլուծութիւններ ընելու բացառիկ կարողութեամբ, պատմելու անկաշկանդ ոճով եւ հարուստ լեզուով: Իրաւամբ պէտք է ըսել, որ Ռուբէնի «Յիշատակներուն» մէջ յարութիւն կ՛առնեն ֆետայական շարժման ողջ դիւցազներգութիւնը, հերոսութեան եւ մարտնչումի փառաւոր պատմութիւնը: Իր յուշերուն մէջ Ռուբէնը լաւագոյն վերլուծութեան կ՛ենթարկէ հայ ժողովուրդի հոգեբանական գիծերը: Ռուբէնի յուշերը նաեւ կարելի է համարել ինքնաքննադատութեան փորձ:

Ռուբէնի յուշերը` «Հայ յեղափոխականի մը յիշատակարանը» 7 հատորով, մեր ազատագրական պայքարի պատմագրութեան եւ յեղափոխական գրականութեան մէջ բացառիկ արժէք կը ներկայացնէ` թէ՛ որպէս փաստացի վկայութիւն` դէպքերու ու դէմքերու եւ թէ՛ որպէս յեղափոխական մտքերու հաւաքածոյ:

Եթէ սկսինք Ռուբէնի «ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆԻ ՄԸ ՅԻՇԱՏԱԿՆԵՐԸ» եօթը հատոր մատենաշարին ակնարկութիւն մը ընել, ապա անհրաժեշտ է ըսել, որ ան առաջին հատորով կը ներկայացնէ ԿԱՐՍԻ ՀՆՈՑԻՆ ՄԷՋ (1904) ժամանակահատուածը: Իր բովանդակութեամբ, իրականութեամբ, պարզ ու հրապուրիչ լեզուով գրուած այս յիշատակները ազգային-յեղափոխական փիլիսոփայութեան, ինչպէս նաեւ ներշնչման ու տեղեկութիւններու աղբիւր են հայ պատանիին, երիտասարդին եւ մտաւորականին համար: Երկրորդով կը ներկայացնէ ԴԷՊԻ ԵՐԿԻՐ կատարուած յեղափոխական գործունէութիւնը, գլխաւորաբար` Վանի, Լեռնապարի եւ Տարօնի շրջաններուն մէջ: Այս հատորին մէջ եւս պարզ ու հրապուրիչ լեզուով ներկայացուած է ազգային-յեղափոխական գործունէութեան յիշատակները:

Երրորդով կը ներկայացնէ հեղինակին իր իսկ բառերով` «19-րդ դարու կէսերէն սկսեալ մինչեւ 1906-ի յուլիս ամսուան Տարօնի յեղափոխական անցեալը»: Վեցերորդը յեղափոխական գործունէութեան ժամանակագրական շարունակութիւնն է հինգերորդ հատորին եւ կը ներկայացնէ 1909 ժամանակաշրջանը` ԿԱՐՍԷՆ ՊՈԼԻՍ:

Եօթներորդը կազմուած է երեք մասերէ, որոնք իրարմէ անջատ են եւ` շատ տարբեր: Առաջինը` արտասահմանի մէջ, 1909-ին: Երկրորդը` սասունցի խմբապետ Մուշեղին կատարած պատումը` 1913-1919 տարիներու փոթորիկին մասին: Իսկ երրորդը` Հայաստանի Ա. Հանրապետութիւնը, մասնաւորապէս` նոյեմբեր 1919 ապրիլ 1920 շրջանը:

Առանձին ուշադրութեան արժանի են քեմալական Թուրքիոյ, հայ-թրքական յարաբերութիւններու վերաբերեալ Ռուբէնի աշխատութիւնները:

Այսպէս, իւրայատուկ փորձ է «Հայ-թրքական կնճիռը» աշխատութիւնը:

Աշխատութեան սկիզբը Ռուբէն կ՛անդրադառնայ թուրք մտաւորականութեան յայտնած այն կարծիքին, որ հայերը եւ թուրքերը սկիզբը իրարու հետ հաշտ են: Թուրքերը կը մեղադրեն, որ հետագային հայերը ըմբոստացած են, որուն համար ալ կոտորուած են (նաեւ` թուրքերը): Թուրքերուն միւս մեղադրանքը այն է, որ իբր թէ` «հայկական յեղափոխութիւնը բնական հետեւանք չէ տաճիկ կառավարութեան եւ իսլամութեան հալածանքներու ու բռնութիւններու, ոչ ալ հայ ժողովուրդի ինքնագիտակցութեան արդիւնք է, այլ ան արհեստականօրէն մտած է հայ ժողովուրդի մէջ արտաքին գրգռման շնորհիւ, գլխաւորապէս ցարական Ռուսիոյ եւ յատկապէս ռուսական եւ պարսկական հայերու միջոցով»:

Որպէս պատասխան թուրք ղեկավարներու այն մեղադրանքին, որ իբր թէ հայերը պատճառ դարձած են Թուրքիոյ ներքին գործերուն Ռուսիոյ եւ եւրոպական պետութիւններու միջամտութեան եւ այդպիսով քայքայած են օսմանեան պետութիւնը, Ռուբէնը մասնաւորապէս կը նշէ. «… հայկական շարժումներու նպատակը այն չէր, որ Կիպրոսը անգլիացիին տրուի, երկաթուղիները` ռուսին, մենաշնորհները` օտարին, որոնք այդ բոլորը պիտի ստանային, պիտի չօգտագործէին կամ պիտի օգտագործէին յօգուտ իրենց շահերուն: Այլ շարժումներու նպատակն էր, որ ինքը` հայ ժողովուրդը, իր բուն հայրենիքի մէջ մարդկային իրաւունքներու տիրանայ, որ Արեւելքը քունէն արթննայ, որ արեւելքցիները եւ ոչ թէ օտարները ստանան եւ վայելեն իրենց հայրենիքի բարիքները»:

Այս առումով, Ռուբէն այն եզրակացութեան կը յանգի, որ ժողովուրդներու բնաջնջումով կարելի չէ ուժեղ եւ ազատ Թուրքիա ստեղծել: Կարելի չէ Հայաստանի խորտակման գնով Թուրքիան քայքայող ու մասնատող Ռուսիոյ եւ եւրոպական պետութիւններու միջամտութիւններու պատճառները վերացնել: Միջամտութեան համար Հայաստան չըլլայ, սակայն միշտ ալ կ՛ըլլան եւ կը գտնուին յայտնի ու անյայտ շատ միջոցներ, քանի դեռ չէ գտնուած այն արդար հիմունքը, որուն «վրայ պիտի կառուցուի բոլոր արեւելքցիներուն համար ստեղծուած Արեւելքի ազատագրութեան հրաշակերտ շէնքը»: Աշխատութեան մէջ Ռուբէն կը բերէ իր կարծիքով Թուրքիոյ անդամահատութեան, բարոյական եւ տնտեսական անկման ու կազմալուծման իսկական հիմնական պատճառները.

1.- Տիրող ազգի գերիշխանութիւնը,
2.- Համաիսլամութիւնը (փանիսլամիզմ)` իբրեւ պետութեան հիմք,
3.- Համաօսմանցիութիւն (փանօսմանիզմ),
4.- Համաթուրանականութիւն (փանթուրանիզմ):

Վերջապէս, անդրադառնալով հայ-թուրք յարաբերութիւններու ապագային, Ռուբէնը անխուսափելի անհրաժեշտութիւն կը համարէ դասեր քաղել անցեալի սխալներէ եւ համապատասխան քայլերու ձեռնարկել: Որպէսզի հնարաւոր դառնայ հայերու եւ թուրքերու համատեղ ու հաշտ գոյութիւնը, ըստ Ռուբէնի, թուրքերը պէտք է հրաժարին «տիրող ժողովուրդ» ըլլալու սկզբունքէն, պետութեան յառաջադիմութիւնը կասեցնող համաիսլամական գաղափարներէ, պետութիւնը պառակտող համաօսմանցիութեան գաղափարներէ, պետութիւնը արկածախնդրութեան զոհ դարձնող համաթուրանական գաղափարներէ, ինչպէս նաեւ` Քեմալի որդեգրած փանթուրքական գաղափարներէն:

Ուշադրութեան արժանի է նաեւ «Հայրենիք» ամսագրի մէջ հրապարակուած Ռուբէնի «Նորագոյն Թուրքիան եւ իր ձեւափոխումները» յօդուածը, որ կը վերաբերի Թուրքիոյ մէջ քեմալական բարեփոխումներուն: Յօդուածագիրը նախ կը փորձէ ներկայացնել Մուսթաֆա Քեմալի կողմէ կատարուած փոփոխութիւններուն հիմնական նպատակները.

ա.- Թուրքիոյ մէջ վերացնել ապազգային իսլամ օթթոման հասկացողութիւնը եւ զայն փոխարինել թուրք ազգային ոգիով,
բ.- Վերացնել օսմանեան առաձգական, անշօշափելի հայրենիքի գաղափարը եւ զայն փոխարինել թուրք ազգային հայրենիքի գաղափարով,
գ.- Անատոլը դարձնել Թուրքիա, իսկ թուրքը դարձնել արդիական ազգ` յառաջդիմած կեանքի բոլոր ճիւղերու մէջ, ընդունական ինքնուրոյն ապրելու` առանց զգալու ուրիշներու օգնութեան կարիքը,
դ.- Թուրք ազգը հզօրացնել թիւով, որակով, ուժով` իր գոյութիւնը անկախ պահելու եւ զգալի դարձնելու աշխարհին»:

Յօդուածին մէջ Ռուբէն կ՛արձանագրէ այն փաստը, որ քեմալական կամ փանթուրանական ղեկավարներուն մեծ մասը թրքական ծագում չունի. աւելի՛ն, անոնց հայրերը կամ մեծ հայրերը «նոյնիսկ ծանօթ չեն թուրք լեզուին եւ գաղափարին»: Հեղինակը կը հետեւցնէ, որ երբ այս ծագումով մարդիկ են թրքութեան գաղափարը յառաջ մղողները, այստեղ` «կարելի չէ որոնել ցեղային արեան ձայնի արձագանգը, այլ` ուրիշ բան մը»:

Ըստ Ռուբէնի, քեմալական Թուրքիոյ «թուրք» ազգային մտածելակերպը հեռու է զուտ ազգային, ցեղային, ինքնամփոփ գաղափար ըլլալէ: Ռուբէն կը գրէ. «Ըստ էութեան, քեմալական «թուրք» հասկացողութիւնը նոյնքան հաւաքական, ընդհանուր անուն է, որքան` սուլթան Համիտի «իսլամ» կամ Միտհատ փաշայի «օթթոման», «օսմանցի» գաղափարաբանութիւնը, միայն այն տարբերութեամբ, որ սուլթան Համիտը երեսը դարձուցած էր դէպի Մեքքէ, Քեմալն ալ երեսը դարձուցած է դէպի Թաւրիզ, Սամարղանտ»:

Կարելի է ըսել, որ այսպիսով Ռուբէն ցոյց կու տայ հետեւեալը. Քեմալի բարեփոխումները աւելի շուտ փանթուրքիզմի ուժեղացումին նպատակաուղղուած էին, եւ ոչ թէ` Թուրքիան եւրոպականացնելուն, ինչպէս կը նշեն թուրքերը:

Օրերս Այնճարի Հայ աւետարանական երկրորդական վարժարանի «Մովսէս Ճամպազեան» սրահին մէջ տիկնանց հերթական շաբաթական պաշտամունքի ընթացքին, վերապատուելի Մովսէս Ճամպազեանի քրոջ` Սոնայի նախաձեռնութեամբ նշուեցաւ վեր. Մ. Ճամպազեանին լոյս յիշատակը: Պաշտամունքը բաղկացած էր երկու բաժիններէ: Այնճարի հայ աւետարանական եկեղեցւոյ երէցկին Նանոր Աղբաշարեանը ուշագրաւ եւ իմաստուն մեկնաբանութեամբ խօսեցաւ կրօնական, հոգեւոր-բարոյական նիւթերու շուրջ: Ներկաները, ըստ աւանդոյթի, հոգեւոր երգերու իրենց երգեցողութեամբ նշանաւորեցին հաճելի մթնոլորտը: Ի յարգանք վեր. Մ. Ճամպազեանի անմար յիշատակին, անոնք երգեցին նաեւ վերապատուելիին ամենասիրած երգերէն մէկը»` «Ամէնքս եղբայրներ ենք, նոյն հօր զաւակներ»: Իսկ վեր. Մ. Ճամպազեանի մասին խօսք արտասանեց հայրենի մտաւորական, գիտութեան դոկտ. Թամար Յովհաննիսեանը: Իր ելոյթի ընթացքին ան մասնաւորապէս նշեց, որ հայաստանցիներուն շատ արտահաճոյ է տեղեկանալ, որ Այնճարի մէջ վեր. Մ. Ճամպազեանին անունով կայ փողոց եւ կայ սրահ: Թամար Յովհաննիսեանը նշեց, որ Մ. Ճամպազեանին անունը յայտնի է հայաստանցիներուն, յատկապէս Գիւմրի քաղաքի բնակիչները անմոռաց կը յիշեն եւ կը յարգեն վերապատուելին, ազգային բարերարին: 1988-ին, Գիւմրիի երկրաշարժէն անմիջապէս ետք, վեր. Մ. Ճամպազեան անձնապէս սատար եղաւ աղէտի գօտիին` ե՛ւ նիւթապէս, ե՛ւ հոգեպէս, ե՛ւ բարոյապէս: Անտարբեր չմնաց վեր. Մ. Ճամպազեանը նաեւ 1991-1993 ցուրտ, մութ, սովահար Հայաստանի կացութեան: Իր խոր մարդկային, նուիրական ազգային մղումներով ան կրկին օգնութեան ձեռք մեկնեց հայրենիքին: Թամար Յովհաննիսեանը նշեց նաեւ, որ այդ տարիներուն Հայաստանի մէջ Հայ աւետարանական ընկերութեան ներկայացուցիչ վեր. Թընէ Լեւոնեանին շնորհիւ` Հայաստանի ժողովուրդը նոյնպէս քաջատեղեակ եղաւ վեր. Մ. Ճամպազեանի ազգային գործունէութեան: Յիշատակելի է նաեւ, ըսաւ Թամար Յովհաննիսեանը, որ 2000-ին, երբ վեր. Ճամպազեանը ֆիզիքապէս հեռացաւ մեզմէ, Հայաստանի նախագահ Ռոպերթ Քոչարեանը եւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոսը մեծապէս արժեւորելով վեր. Մ. Ճամպազեանի ազգային գործունէութիւնը` իրենց խոր վշտագին ցաւակցագիրը ուղղեցին Հայ աւետարանական եկեղեցւոյ եւ հանգուցեալի հարազատներուն: Ազգովին անմար պահենք մեր բարերարներուն յիշատակը:

Կազմակերպութեամբ «Էկզոտ» ցուցասրահին եւ «Զոհրապ հիմնարկ»-ին  20 նոյեմբերին «Էկզոտ» ցուցասրահին մէջ, Էշրեֆիէի «Աքքաուի» վայրէջքին վրայ տեղի ունեցաւ արուեստագէտ Զոհրապի «Լռութիւնը կը խօսի» խորագիրը կրող յետմահու առաջին ցուցահանդէսին բացումը:

Ներկայացուած էին 28 գունաւոր մատիտ եւ 24 աքուարել փոքր չափի պաստառներ, ինչպէս նաեւ 1 մեծ պաստառ մը` «Շարունակականութիւն» խորագիրը կրող: Ցուցադրուած էր նաեւ Զոհրապին դիմանկարը, որ արուեստագէտը ինքը գծած էր «ֆիւզեն»-ով:

Զոհրապի հարազատներուն հետ ունեցած մեր  զրոյցի ընթացքին անոնք նկատել տուին, որ սոյն յետմահու ցուցահանդէսը սկիզբն է շարք մը ցուցահանդէսներու, որոնք պիտի կազմակերպուին հետագային` անմահացնելու համար արուեստագէտին յիշատակը: Անոնք յայտնեցին, որ Պէյրութի Արաբական համալսարանը  յետմահու մեծարանքի հանդիսութիւն մը կազմակերպած էր ի պատիւ Զոհրապի, ուր ներկայացուցած էին անոր կենսագրութիւնը, գործունէութիւնը, նաեւ յուշատախտակ մը յանձնած էին արուեստագէտի հարազատներուն:

Յայտնենք, որ ցուցահանդէսը բաց է մինչեւ այսօր` շաբաթ, 2 դեկտեմբեր, առաւօտեան ժամը 10:00-էն մինչեւ երեկոյեան ժամը 8:00:

Երբ կը խօսինք հայկական իրականութեան մէջ կիներու եւ տղամարդոց միջեւ իրաւահաւասարութեան համար պայքարին եւ կիներու իրաւունքներու ձեռքբերման մասին, չենք կրնար չանդրադառնալ այդ պայքարի հիմնական ջահակիրներէն, հայ մեծագոյն ֆեմինիստ բանաստեղծուհի Շուշանիկ Կուրղինեանի ստեղծագործութիւններուն:

Կուրղինեան ծնած է Ալեքսանդրապոլ, 1876-ին: Յաճախած է ծննդավայրի Արղութեան օրիորդաց դպրոցը եւ ռուսական պրոգիմնազիան: Անդամակցած է Հնչակեան կուսակցութեան: Ան հասարակական աշխուժ աշխատանք կատարած է կովկասահայութեան մէջ, յայտնի եղած է Վլատիքաւքազի մէջ իր հիմնադրած ակումբով:

Կուրղինեանի առաջին բանաստեղծութիւնը լոյս տեսած է «Տարազ» գրական-գեղարուեստական շաբաթաթերթին մէջ` 1899-ին, մէկ տարի ետք «Աղբիւր»-ի մէջ լոյս կը տեսնէ անոր առաջին պատմուածքը: Հայ իրականութեան մէջ ճանչցուած եղած է իբրեւ բանուորական եւ ֆեմինիստական բանաստեղծութեան հիմնադիրներէն մէկը: Շուշանիկ Կուրղինեանի ստեղծագործութիւններէն շատեր նուիրուած են հայ իրականութեան մէջ կիներու իրաւունքներու պաշտպանութեան: Անոնցմէ յիշենք «Մենք էլ միանանք», «Արծուի սէրը», «Ինձ մի սիրիր», «Մի՞թէ», «Դերձակուհին» եւ «Գաղթական կինը» բանաստեղծութիւնները: Մահացած է Երեւան, 1927-ին:

Սեռային հիմքի վրայ բռնութեան դէմ 16-օրեայ արշաւի ծիրին մէջ Կուրղինեանի կարգ մը քերթուածներուն հրատարակութիւնը այս սիւնակով թող ըլլայ յարգանքի տուրք` հայ կնոջ ազատագրութեան համար պայքարած հայ անուանի ընկերվարական եւ ֆեմինիստ բանաստեղծուհիին:

Ապրել Եմ Ուզում

Ապրել եմ ուզում, բայց ո՛չ մեղկ կեանքով,
Անյայտութեան մէջ, անշահ, բթամիտ,
Կամ արդուզարդին գերի ողջ մտքով`
Որպէս թոյլ էակ, քնքուշ ու վտիտ-
Այլ ձեզ հաւասար, ձեզ պէս բախտաւոր
Ով դուք այր մարդիկ, ուժեղ եւ յամառ
Փորձանքի դիմաց. առողջ, մտաւոր
Կատարելութեամբ եւ մարմնով կայտառ:

Սիրել եմ ուզում` անկե՜ղծ, անդիմակ-
Ձեզ պէս ինքնիշխան, որ երբ սիրեցի`
Երգեմ աշխարհին իմ սիրոյ նուագ
Եւ սիրտս բանամ, սիրտս կանացի`
Ամբոխի առաջ… նրա խիստ դատին
Արհամարհանքի դիմեմ վահանով
Եւ սո՜ւր նետերը ուղղուած իմ սրտին
Փշրե՛մ, ջախջախե՛մ աննուաճ թափով:

Գործել եմ ուզում ձեզ հետ հաւասար,
Որպէս ամբոխի հարազատ անդամ.
Եւ անկախութեան իտէալի համար
Թող գիշեր ցերեկ, միշտ ամէն անգամ
Կրեմ հալածանք, երկրէ-երկիր
Թափառեմ, տոկամ… եւ թող տանջանքի
Բեռը ինձ ճնշէ, թէեւ տարագիր
Միայն` ձեռք բերեմ իմաստը կեանքի:

Ուտել եմ ուզում` հանգիստ ձեզ նման`
Այն արդար հացից-որին ճարելու
Սուրբ աշխատանքին տուի իմ լուման.
Գոյութեան կռւում խոնարհ եւ հլու
Ամօթ չզգալով օրհնած վաստակից
Թող թափեմ աղի քրտինք-արտասուք
Ապրուստիս` բանուոր իմ ժիր ձեռքերից
Հոսէ ալ արիւն, յոգնէ իմ թիկունք:

Կռուել եմ ուզում, նախ` ձե՛զ ախոյեան
Ձեր դիմաց կանգնած հի՜ն-հի՜ն վրէժով,
Որ անմտօրէն, առանց գթութեան
Ինձ ճորտ դարձրիք սիրով եւ ուժով…
Ձեզ հետ իմ սեռի հաշիւը մաքրած-
Կռուել եմ ուզում եւ բիրտ կեանքի դէմ-
Ձեզ պէս համարձակ, ձեր ձեռքը բռնած
Լինել-չլինելուն կանգնած դէմ առ դէմ…

7 յունիսի, 1907

Մենք Էլ Միանանք

Էս փո՛ւչ աշխրքի դարդն ու բալեն
Հերի՛ք մեր ուսին իւր բեռը շարէ.
Աղի արցունքն էլ անդադար լալէն
Հերի՛ք աչերիս ցոլքերը մարէ:

Էս բիրտ օրէնքին հերի՛ք ղուլ-ղուրպան
Էղնին մեր գարնան ալ-կանաչ օրեր,
Ու չորս պատի մէջ մոռցուած, անպաշտպան
Հերի՛ք մեր դիմաց փակեն բաց դռներ:

Ա՛րի, քուրիկ ջա՜ն, ձեն տա՛նք աշխրքին,
Մեր ընկերներին թեզ ոտքի հանենք,
Էս սեւ, դարաքաշ, անվայել կեանքին
Մի ելք, մի ուղիղ ճամբայ բաց անենք:

Ա՛րի, քուրիկ ջա՜ն, մենք էլ միանանք
Էն մենծ, սուրբ կռուին էղնինք մասնակից,
Հերիք շղթայուած ու գերի մնանք
Դուման մտքերով, շշմած զրկանքից:

Թող էն բախտաւոր մեր տղամարդիկ
Շատ չհպըրտնան, որ առաջ անցան,
Էնոնք առանց մեզ, հաւատա՛, քուրիկ,
Թեզ տեղ չե՛ն հասնի- կ՛ընկնեն ցիրուցան…

Էրթա՜նք, քուրի՜կ ջան, անվախ, միասին
Մեր արդար դատին զոհաց ամէն բան.
Էն ազատ կեանքի սրբազան լուսին
Ամէնքն են հաւսար` կռուողը արժան…

2 յուլիսի 1907

«Որպէս Քնքոյշ Մայիսեան Վարդ»

Որպէս քնքոյշ մայիսեան վարդ
Բողբոջել ես հայ աղջիկ-
Երնէ՛կ նրան-ում հնազանդ
Պիտի գերուիս` գեղեցի՛կ:

Կ՛անցնեն օրեր… սիրուն դէմքիդ
Կնճիռները կը տիրեն,
Լուռ վշտերից սեւ աչերիդ
Ցոլքը ի սպառ կը ջնջուեն:

Եւ քո կեանքի միակ պայման
Ուտել, քնել ու ծնել`
Որպէս կնիք ստրկութեան
Այն, որ աղջիկ ես ծնուել:

Ու մի անյայտ մահով կեանքիդ
Վերջ կը դրուի անխափան,
Ի՞նչ էիր դու, ի՞նչ էր հոգիդ
Այդ կ՛իմանայ գերեզման…

1908

Մի՞Թէ

Ես ալ չգիտեմ, բայց կու լամ յաճախ քե՛զ համար, հայ կին,
Թշուառ, ցաւատանջ քո ստրուկ կեանքը, բախտն ու վիճակ,
Ապշութեան հասած քո համբերութիւնն ու քնած հոգին
Վէրքս է հարազատ, ցաւս անգունակ:

Լսե՞լ էք մարդիկ, դո՛ւք` բարեսիրտ մարդիկ, երգն օրօրոցի,
Որ մենակ չոքած հայ կինն է երգում, օրրում իր մանկան,
Այդ երգը` անխօսք շարաւն է խորունկ ու անբուժ խոցի,
Որ հասցրել է բիրտ կեանքը մարդկան:

Այդ երգը` անխօսք թէ հարուստ տան մէջ եւ թէ խրճիթում
Մի սրտաճմլիկ մահերգ է կ՛ասես թաղած յուշերի`
Որի միալար ելեւէջի հետ արցունքը կաթում,
Աւրում է ջինջ փայլը ջահել թշերի:

Այդ երգը` անխօսք օրօր է, նանիկ, էլ ուրիշ ոչինչ,
Սակայն մտքերի անիւն է շարժում օրօրոցի հետ,
Գալիս են առաջ հին կարմիր օրեր, հայր, մայր-ամէն ինչ,
Որ որպէս երազ չքացան յաւէտ:

Այդ երգում անխօսք անարդար կեանքի կայ անձայն բողոք,
Որ միշտ անկատար վիժուածքի նման ծնւում է-մեռնում,
Եւ մի խուլ կռիւ` որ բռնկուելով յանկարծ անողոք
Դեռ զարկ չտուած դադար է առնում:

Եւ մեռելթաղի զանգակների պէս տխո՜ւր ղօղանջով
Ամէն երգելիս իր սրտից մի մաս թաղում է խորունկ,
Զրկանքին սովոր, գերութեան յարմար կնքում իր խաղով,
Ծխում շնչախեղդ իղձերից սեւ խունկ…

Ես լալ չգիտեմ, բայց կու լամ յաճախ, քե՛զ համար, հայ կին,
Հե՞ր դու օրօրով կամ ջերմ աղօթքում կ՛ուզես մոռացուել,
Սրբատաշ մատրան քար, խաչ լիզելով մաշուեց քո հոգին
Մի՞թէ քեզ համար լոյսը չէ բացուել…

11 փետրուարի, 1908