Իրականութեան Կատակերգութիւնը

ԹԱՄԱՐ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Արուեստագիտութեան դոկտոր

Օրերս Հայաստանում եւ սփիւռքում անուանի բեմադրիչ, թատերական գործիչ Ռոպերթ Առաքելեանը հանդէս եկաւ իր նոր բեմադրութեամբ: «Կատակը ցոյց կու տայ հոգիին յատակը» թատրերգութեան հեղինակը` ինքը, բեմադրիչ Ռոպերթ Առաքելեանն է: Դերակատարները` Հայ Աւետարանական Թորոսեան Վարժարանի «Երազ» թատերախումբը: Այս տարի իր 65-ամեակը բոլորած Թորոսեան Վարժարանը եւս մէկ անգամ առիթ ունեցաւ հպարտանալու իր արդէն 17 տարիներ գործող «Երազ» թատերախումբով: «Որպէսզի մեր մատաղ սերունդների դաստիարակութիւնը լինի բազմակողմանի եւ բազմաբովանդակ` թատրոնը որպէս երեւոյթ կարեւոր դեր է խաղում այդ գործընթացում: Եւ դրա համար է, որ մենք կը քաջալերենք մեր Վարժարանում «Երազ» թատերախումբի գոյութիւնը, որի հիմնադիրը եւ արդէն 17 տարիների բեմադրիչը վաստակաշատ Ռոպերթ Առաքելեանն է: Մենք իրապէս կ՛արժեւորենք նրա վարպետութիւնը, հմտութիւնը, բարձր մակարդակի մասնագիտական կարողութիւնները ու նաեւ նրա` որպէս մանկավարժի անուրանալի ձիրքը», վկայում է Թորոսեան Վարժարանի տնօրէնուհի Սեդա Գարակէօզեանը: «Երազ» թատերախմբի հիմնադիր, գեղարուեստական ղեկավար եւ բեմադրիչ Ռոպերթ Առաքելեանը իր կողմից կը հաստատէ. «Թատրոնը արուեստի բարդագոյն տեսակն է: Անհրաժեշտ է ունենալ գեղագիտական եւ կազմակերպչական բարձր տուեալներով օժտուած բծախնդիր տնօրէն, որ կը հաւատայ, թէ թատրոնը այն իւրայատուկ դպրոցն է, որու ներգործօն ազդեցութիւնը ոչ մէկ այլ բանով կարելի չէ փոխարինել: Եւ այդ պարագայում միայն ե՛ւ բեմադրիչը ե՛ւ Վարժարանը կ՛ունենան մնայուն թատերախումբ»: Ահա այս երկկողմանի մտաւոր եւ հոգեւոր ներդաշնակութեան եւ համակարծիքութեան արդիւնքում է արդէն 17 տարի գործում «Երազ» թատերախումբը, յաջողութեամբ ներկայացնելով իր բեմադրութիւնները ո՛չ միայն Պէյրութում, այլ նաեւ Այնճարում, Հալէպում, Դամասկոսում, Կիպրոսում, Հայաստանում: Եւ ամէնուր ու մշտապէս արժանանում է լայն խաւերի հանդիսատեսի ջերմ ընդունելութեանը ու մասնագէտների բարձր գնահատանքի: «Երազ» թատերախմբի արհեստավարժ ներկայանալի մակարդակի մասին եւս մէկ անգամ վկայեց ապրիլ 1-ին «Տէր Մելքոնեան» սրահում ներկայացուած Ռոպերթ Առաքելեանի գրած «Կատակը ցոյց կու տայ հոգիի յատակը» թատրերգութիւնը: Դահլիճում ներկայ հանդիսատեսը միանշանակօրէն զգաց եւ տեսաւ բոլոր մասնակիցների եռանդուն կեցուածքը, սիրալիր նուիրուածութիւնը բեմախաղին, պատրաստակամ ջանքն ու աշխատասիրութիւնը: Ռոպերթ Առաքելեանը այս անգամ նոյնպէս ներկայացաւ մեզ որպէս ինքնատիպ, հետաքրքրական ու բազմիմաստ ասելիքի հեղինակ եւ բեմադրիչ: Ներկայացման իւրայատկութիւններից մէկը այն էր, որ բեմի մասնակիցները տարբեր սերունդների էին պատկանում. ե՛ւ ուսուցիչներ էին, ե՛ւ աշակերտներ: Բեմադրիչի հմուտ վարպետութեան եւ փորձառութեան արդիւնքում այդքան մեծ տարիքային տարբերութիւնը ո՛չ միայն չխոչընդոտեց ներկայացմանը, այլ հակառակը` ստեղծեց հետաքրքրական եւ իւրօրինակ կատարման որակ եւ տեսակ: Ռոպերթ Առաքելեան բեմադրիչի մէկ այլ նշելի եւ բեմադրական արուեստում կարեւոր յատկութիւններից մէկն այն է, որ նա զգալի ջանք է ներդնում դերակատարների դիմախաղի, արտայայտչամիջոցների պատշաճ որակը ապահովելու գործում: Խօսքի, առոգանութեան, ձայնային հնչերանքների, պոռթկումնալից զգացումների ժայթքման, շարժումների ներքին իմաստային շերտերի, այլաբանական շեշտադրումների բեմական անմիջականութիւնը չափաւորւում են մասնագիտական սահմաններով եւ որակով: Ամէն պահ եւ ամէն ինչում բեմում առկայ է բեմադրիչի բարձր մասնագիտական ձիրքը` յատկապէս մատաղ եւ երիտասարդ սերնդների ներկայացուցիչներին թատրոն-կեանք, բեմ-իրականութիւն բարդագոյն երեւոյթին հարազատացնելու շնորհքը: Եւ հիանում ես տեսնելով, թէ որքան հոգեպէս ընկալելի ու ընդունելի է այդ ամէնը մեր երիտասարդ սերունդի կողմից: Փաստ, որ աներկբայօրէն, վկայում է մեր երիտասարդութեան ժենեթիք, ազգային տաղանդի մասին: Նշելի է նաեւ, որ Ռոպերթ Առաքելեան բեմադրիչին յատուկ են բեմադրակայն այլ իւրայատուկ յատկանիշներ: Դրանց թւում` թատրերգութեանը տալ երաժշտական ձեւաւորման ներդաշնութիւն, բեմայարդարման ո՛չ արհեստականօրէն-ցուցադրական, աւելորդ խօսուն առկայութիւն, ու նաեւ բեմական վարագոյրի բացակայութիւն: Վերջինս ոմանց համար կարող է զարմանալի եւ անհասկանալի լինի, սակայն… Այդ երեւոյթը ունի իր պատմական խոր իմաստային, փաստական եւ այլաբանական նշանակութիւնը: Մեր մոլորակի վրայ Նորին Մեծութիւն Թատրոն երեւոյթի ստեղծման օրից (հին հռոմէական, հին յունական եւ այլն), թատրոնների բնօրրաններում երկար ժամանակ ներկայացումները, բեմադրութիւնները զերծ էին  վարագոյրներից: Երբեք ոչ մի վարագոյր չէր պատնէշում, չէր բաժանում, չէր առանձնացնում բեմը եւ հանդիսատեսով լեցուն այն ժամանակուայ անուամբ կոչուած դահլիճը` ամփիթատրոնը: Վարագոյրը (շատ պարագաներում` անիմաստօրէն) ի յայտ եկաւ դարեր յետոյ: Ռոպերթ Առաքելեանը հաւատարիմ է իր բեմադրութիւններում վարագոյր չօգտագործելու սկզբունքին, որը ներառում է իր մէջ խորիմաստ եւ յատուկ բեմադրողական վարպետութիւն պահանջող ձիրք: Այն է` փոխարինել փակ վարագոյրի ետեւում բեմի վրայ բանուորների ներկայութիւնը (տանել-բերել, փոխադրել իրերը եւ նման) հէնց ներկայացման ընթացքում դերասանների կողմից, իմաստալից կերպով, ներկայացման խօսքին եւ գործողութեանը ներդաշնակօրէն արուած փոփոխութիւններով բեմայարդարման մէջ: Այստեղ բեմադրիչը յատուկ ուշադրութեան է արժանացնում նաեւ բեմայարդարման փոփոխութեան պահերին լուսաւորութեան խնդիրը: Այդ պահերի բեմի լուսաւորութիւնը նոյնպէս պէտք է բխի տուեալ ներկայացման տուեալ հատուածի տրամադրութիւնից եւ բեմայարդարման փոփոխութիւնների իմաստից: Այս ամէնը գեղագիտական իւրայատուկ արժէք ունեցող բարձր վարպետական դրսեւորումներ են, որոնցով առանձնանում եւ հարստանում է Ռոպերթ Առաքելեան բեմադրիչի արուեստը:

Խնդրոյ առարկայ բեմադրութեան մէջ Ռոպերթ Առաքելեանին այս եւ նմանօրինակ գեղարուեստա-գեղագիտական խնդիրները պատշաճ իրագործելու հարցում մեծապէս օժանդակել են Պետիկ Թըղելեանը (բեմայարդարում), Լենա Ճորճեանը (բեմական իրեր, հագուստներ եւ բեմավարութիւն), Նարեկ Առաքելեանը (երաժշտական ձեւաւորում), Մարինա Շենզլեանը (ձայնաւորում):

Եւ այսպէս, վերոյիշեալ բոլոր կարեւոր յատկանիշներով օժտուած Ռոպերթ Առաքելեանի «Կատակը ցոյց կու տայ հոգիին յատակը» բեմադրութիւնը Հայ Աւետարանական Թորոսեան Վարժարանի «Երազ» թատերախմբի կատարմամբ, ապրիլ 1-ին «Տէր Մելքոնեան» սրահում արժանացաւ հանդիսատեսի ջերմ ընդունելութեան ու եւս մէկ անգամ հաստատեց, թէ բեմադրիչի, թէ դերակատարների ստեղծագործական նոր նուաճումը: Թորոսեան Վարժարանի մանկավարժներից բեմադրութեան մէջ ընդգրկուած բոլոր անդամները (Մարիա Իփրաճեան, Լիլիթ Յովհաննէսեան, Պարգեւ Սամուէլեան, Անտրէ Սահիլի, Սեդա Մթրպեան, Ճորճ Սահիլի, Գայեանէ Գրիգորեան, Նեկտար Փալազեան, Լենա Պօղոսեան)  իրենց ներկայանալի ձիրքով ստեղծեցին ուշագրաւ եւ վառ խաղարկային կերպարներ: Ներկայացումը նաեւ վկայեց մի քանի պատուաբեր փաստերի մասին. այսօր ունենք բարձր մասնագիտական վարպետութեամբ օժտուած բեմադրիչ` Ռոպերթ Առաքելեան, ունենք մշակոյթի, թատրոնի դերը երիտասարդ սերունդի կեանքում արժեւորող, քաջալերող Թորոսեան Վարժարան, եւ ունենք երիտասարդ տաղանդաւոր սերունդ:

Իսկ ինչ վերաբերում է Ռոպերթ Առաքելեան հեղինակին… «Կատակը ցոյց կու տայ հոգիին յատակը»… Խոստովանենք, որ իւրօրինակ, բացառիկ ներքին իմաստ ունեցող խորագիր է: Եւ խորքին մէջ ոչ թէ «խորագիր» է, այլ իմաստուն ասացուածք: Այն նրբին կերպով յիշեցնում է մէկ այլ ժողովրդական ասացուածք. «Ամէն կատակի մէջ առկայ է ընդամէնը նշոյլը կատակի, յաճախ հէնց «կատակն» է ճշմարտութեան երեսը»:

Ռոպերթ Առաքելեանը անուանել է իր թատրերգութիւնը` կատակերգութիւն: Անշուշտ, կատակերգութիւն սեռը (ե՛ւ գրականութեան եւ թատրերգութեան ոլորտներում) ունի մի քանի տարբեր, իւրայատուկ երանգներ կրող տեսակներ. զուարճալի կատակերգութիւն, խիստ ծաղրային, յանդիմանող, կատակերգութիւն` սաթիրա, հեգնական-ձեռառնող` ֆարս: Այս ամէն տարբերութիւնները բխում են այն բացայայտ փաստից, թէ ի՞նչ իմաստ եւ ինչ ենթաիմաստ է ներդնում հեղինակը իր կատակերգութեան մէջ: Ըստ էութեան, խորքին մէջ Ռոպերթ Առաքելեանի վերոնշեալ կատակերգութիւնը առաւելապէս հարազատ է սաթիրայի սեռին: Ինչպէս վկայում է կատակերգութեան հեղինակը, իր կերպարները` տարօրինակ կերպարներ են, որոնցում առկայ են տարբեր, իրապէս տարօրինակ երեւոյթներ: Օրինակ, ինչպէս նշում է հեղինակը. «Հայաստանէն հողաշերտ գնելու գաղափարի քարկոծումը, ցուցամոլութիւնը, հայրենիքից ոչ պահանջկոտ հարսնացու բերելու ծրագիրը, պարի անձնական դասեր առնելով` ազնուական երեւալու մոլուցքը, օտար (արաբերէն, թուրքերէն, անգլերէն, ֆրանսերէն) բառեր օգտագործելու մղձաւանջը, զաւակներին ոչ հայկական, օտար անունով կոչելը, զաւակներին ոչ հայկական դպրոց ուղարկելը, շառլաթանութիւնը, բամբասանքը»: Փաստօրէն այդ ամէնը ներկայիս միջավայրի մէջ առկայ կերպարներ են, որոնք այդ կատակերգութեան մեզ հասարակական արատաւոր երեւոյթները կրողներն են: Եւ կատակերգութեան հերոսները` դրանց գեղարուեստական խտացումն են: Այսպէս կը ներկայանայ մեզ իրականութեան կատակերգութիւնը:

Ինչպէս նշում է հեղինակը` իր հերոսները «Իրենց վարքագծով ստեղծում են միջավայրի պատկերը, որը իրական կեանքում շնչահեղութիւն է պատճառում, իսկ բեմում, ասես ծուռ հայելիի ընդմէջէն` ծիծաղ, եւ ապա մաքրագործում: Այսինքն այն` ինչը հանդիսանում է կատակերգութեան առաքելութիւնը»:

Բացի կատակերգութեան` Ռոպերթ Առաքելեանի նշած այդ առաքելութիւնից, իր թատրերգութեան մէջ առկայ է մի դրական կերպար` Գրիգոր տղան, միջին դասարանի տարիքի (դերակատար Նէլսըն Ապրիլեան): Ազնիւ, լուսաւոր պատանի, որ ըմբոստանում է այն տգեղ երեւոյթին, որ մայրը նրան կոչում է ոչ թէ Գրիգոր, այլ Գոնչօ անունով: «Իմ անունը Գրիգոր է, ես Գոնչօ չեմ, ծառայ կամ պարուսոյց պահելը, շատ շքեղ հագուստ կրելը չի բաւեր ազնուական ըլլալու համար, ես պիտի շարունակեմ ուսումս իմ դպրոցիս մէջ` հայկական, հայկական դպրոցիս մէջ», այս եւ դեռ շատ այլ նմանօրինակ դատողութիւններով մաքուր, ազգային շերտաւորում եւ լոյս է սփռում պատանի Գրիգորը կատակերգութեան մէջ ներկայացուած ծաղրածիծաղի արժանի մթնոլորտի մէջ: Եւ հէնց այդ ազնիւ պատանին է, որ հեղինակի խօսքով իմաստային եւ ուսանելի խրատ է տալիս իր շրջապատին. զգուշացէք, հէնց կատակն է, որ իր խորքին մէջ ցոյց է տալիս թէ կատակ ասողի-անողի բուն էութեան, եւ թէ ասելիքի բուն իմաստը: Ուրեմն, ծաղրածիծաղելով Ռոպերթ Առաքելեանի կատակերգութեան բեմադրութեան ընթացքում, յուսանք նաեւ, որ ամէն ինչ մինչեւ վերջ կորսուած չէ: Կան մեր մէջ լուսաւոր հայ զաւակներ, եւ դա արդէն ոչ թէ «կատակերգութիւն» է, այլ իրականութիւն: Մտազննենք այս ամէնը մեր ընթացիկ առօրեայում:

Երեւան-Պէյրութ