Գրական Հանդիպումների Անանց Արժէքը

ԹԱՄԱՐ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Արուեստագիտութեան դոկտոր

Հայ գրականութեան ասպարէզը հարստացաւ վերջերս լոյս տեսած Արամ Սեփեթճեանի «Գրական հանդիպումներ» ժողովածուով:

Արդէն իսկ վերնագիրը` «Գրական հանդիպումներ» ներառում է իր մէջ հարուստ, բազմաշերտ իմաստ: Այդ «հանդիպումները» սոսկ ֆիզիքական հանդիպումներ չեն: Արամ Սեփեթճեանի բովանդակ, հարուստ հոգեաշխարհի մէջ դրանք Մեծատառով Հանդիպումներ են` հոգու, մտքի, մարդկային էութեան ինքնատիպ յուզական ներաշխարհի: «Գրականութեան ներկայութիւնը մեր կեանքին մէջ» իր յառաջաբանում Արամ Սեփեթճեանը նրբամիտ խորաթափանցութեամբ մեծապէս արժեւորում է գրականութեան, գրքի դերն եւ տեղը մարդու կեանքում: «Գրականութիւնը ունի տիրական նշանակութիւն ու տեղ եւ կը կատարէ կարեւոր դեր մը մեր առօրեայ կեանքին մէջ: Գիրքը, երբ շրջագայութեան մէջ է, երբ իմացական շփում կը հաստատէ ընթերցողին հետ, տարածութեան ու ժամանակի տարբերութիւնները երեւան կը բերեն գրական զանազան նորանոր ճշմարտութիւններ, արժեչափեր, պատգամներ, եւ անոնց արձանագրութեամբ կը ստանանք գիրքին վիճակուած մէկ նոր կեանքը»,- այսպէս պատկերաւոր կը ներկայացնէ հեղինակը գրականութեան նշանակութիւնը մարդու կեանքին մէջ: Եւ իրապէս, ի՞նչ պիտի լինէր homo-sapiens-ի, մարդ-բանականի գիտակից կեանքն առանց գրքի եւ գրականութեան… Հաւանաբար կը լինէր մի անապատ, որում պիտի բախուէիր դատարկութեան եւ ամայութեան պատերին:

Արամ Սեփեթճեանի «Գրական հանդիպումներ» հատորի գրաւիչ եւ հետաքրքրական իւրայատկութիւններից մէկն ա՛յն է, որ ընթերցելով այն` առաւել խորն ես ճանաչում ո՛չ միայն այն գրողին, այն բանաստեղծին, որի մասին գրում է հեղինակը, այլ նաեւ իրեն` Արամ Սեփեթճեանին, որպէս նորին մեծութիւն գրականութեանը իր ամբողջ էութեամբ նուիրուած մարդ, խոր յուզումնալից ներաշխարհով ալեկոծուող անհատականութիւն, որպէս ազգային մշակութային ու նաեւ համամարդկային հոգեւոր արժէքները նրբօրէն զգացող, նկատող եւ դրանց մասին անկեղծօրէն, անմիջականօրէն խօսող մարդկային էութիւն: Գիրք, որ զգալիօրէն հարստացրեց գրող, խմբագիր, գրականագէտ, հրապարակագիր, մշակութային գործիչ Արամ Սեփեթճեանի ստեղծագործական ընդհանուր նկարագիրը:

… «Դո՛ւն մարգարէ, դո՛ւն խորհրդանիշը սփիւռքի մեր անտուն կեանքին, դո՛ւն բանաստեղծ հայերգութեան ու սիրոյ տաճարին, թոյլ տուր ինծի, որ այս գիշեր ես քեզմով լեցուիմ, քեզմով արբենամ, եւ հոգիս քեզի գայ ծնրադիր: Ես քուկդ եմ այս գիշեր, իսկ դուն` իմս»,- այո՛, անցաւոր մեծութիւնների հետ դու-ով խօսելը բացառիկ պարագաներում առաւելապէս է արժեւորում նրանց մեծութիւնը, մշտականօրէն դարձնելով նրանց մեր կեանքի եւ հոգու անբաժան հարստութիւնը: Եւ ա՛յս են վկայում Արամ Սեփեթճեանի վերոնշեալ գեղեցիկ խօսքերը նուիրուած Վահան Թէքէեանին «Զրոյց Վահան Թէքէեանի քերթողութեան հետ» բաժնի մէջ:

… «Մեռածները չեն ծերանում, Սեւակ, մանաւանդ երբ իրենց կենդանութեան տուած են երաշխիքը անմահութեան: Պիտի չծերանաս նաեւ դուն, պիտի մնաս երիտասարդ ու դալար, Սեւա՛կ»– ճշմարտացիօրէն վկայում է Արամ Սեփեթճեանը իր  «Անաւարտ համանուագ Պարոյր Սեւակի թարմ յիշատակին» գրութեան մէջ: Պ. Սեւակին նուիրուած իր մէկ այլ յօդուածին մէջ Արամ Սեփեթճեանը արդարօրէն գրում է. «Յունիս 17… եւ թուականը` 1971: Անհուն ցաւ ու կսկի՞ծ, թէ ցասում ու զայրո՛յթ»: Ես չեմ կարող եւ չեմ ցանկանում այս պահին զսպել ինձ, տողերիս հեղինակին, եւ պիտի բարձրաձայնեմ. այո՛, Արամ Սեփեթճեան, հարիւրապատիկ իրաւացի՛ ես. ցասում եւ զայրոյթ: Զայրոյթ եւ ցասում, որ մինչ հիմա, մշտապէս ապրում եւ փոթորկում են մեր հոգիներում: Եւ այդ զգացումները նոյնպէս միացնում, հոգեհարազատացնում են մեզ` լինենք մենք հայրենի հողին վրայ, թէ նրա սահմաններից դուրս: Ճշմարտացի է հեղինակը նաեւ տալով Պ. Սեւակին հետեւեալ բնորոշումը. «Պարոյր Սեւակը 20-րդ դարու հայ մեծագոյն բանաստեղծը հանդիսացաւ Մեծն Չարենցի կողքին: Իսկ նրա «Մարդը ափի մէջ»-ը եղեր էր իր մարդերգութիւնը, իսկ «Երգ երգոց»-ը` իր սիրերգութիւնը»: Բացառիկ գեղեցիկ եւ իմաստուն խոհերով է աւարտում Արամ Սեփեթճեանը Պ. Սեւակի մասին իր գրութիւնը. «Յունիս 17… մահուան տարելի՞ց… բայց չէ՞ որ բանաստեղծն ու իր բանաստեղծութիւնը չեն մեռնիր երբեք: Անոնք ունին իրենց «հինգերորդ երգ-եղանակը»… պիտի գիտնա՞նք ունկնդրել զայն… հարցուցէք ձեր ներաշխարհին ու եղէք ունկնդիր ձեր ներքին ձայնին»: Ճշմարտացի է այս խօսքերի բանաստեղծ-հեղինակ Արամ Սեփեթճեանը, քանզի վստահ գիտի, որ իրական բանաստեղծը եւ բարձր պոեզիան յաւերժում են տիեզերական անմահութեան մէջ:

Խօսելով Արամ Սեփեթճեանի խնդրոյ առարկայ գրքի մասին, արդարացի չէր լինի չանդրադառնալ հետեւեալ փաստին: Միշտ չէ՛, որ մասնագէտը յաւուր պատշաճի, ո՛չ նախանձախնդրօրէն, բարեացակամօրէն, արդարացի գնահատանքով արժեւորում է իր ասպարէզի սկսնակ մէկին: Արամ Սեփեթճեանը օժտուած է այդ մարդկային առաքելութեամբ: Փաստացի վկայութիւնն է` բանաստեղծ Համբիկ Մարտիրոսեանի առաջին գրական քայլերի մասին իր խորաթափանց ուսումնասիրութիւն-յօդուածը: «Սուրիական գրական անապատին մէջ քնարաշունչ ովասիսի մը յայտնագործումին առջեւ կը գտնուինք: Բանաստե՜ղծը: «Ես եւ դուն» քերթուածագիրքը վկայութիւնն է իր նորայայտ տաղանդին»: Արամ Սեփեթճեանը վերլուծելով եւ գնահատելով Համբիկ Մարտիրոսեանի այս գրքի երեք բաժինները, մէջբերում է նաեւ հետեւեալ տողերը. «Իմ աշխարհը… Տարօրինակ է իմ աշխարհը, անհասկնալի՜…»: Այստեղ, աւելացնելով Սեփեթճեանի գնահատանքը ասենք, որ հէնց տարօրինակ ներաշխարհն է, որ դարձնում է պարզ մարդուն` բանաստեղծ, եւ այդ անհասկանելութեան մէջ առկայ է խոր եւ նրբին հասկանալիութիւն (անշուշտ ո՛չ ամէն մարդու համար, այլ իւրայատուկների), ինչը եւ առաւելապէս գեղեցկացնում է տուեալ բանաստեղծական-հոգեկան պատկերը: Երիտասարդ բանաստեղծին տակաւին 1981-ին մաղթած բարի երթը, որով Արամ Սեփեթճեանը

բարիացակամօրէն աւարտում է Համբիկ Մարտիրոսեանի մասին իր գրութիւնը շարունակւում է ցայսօր, արդէն Լիբանանում, կրկին գտնելով իր ընթերցողին եւ արժեւորողին:

Յիշարժան է, որ Արամ Սեփեթճեանը «Գրական հանդիպումներ» իր մեծածաւալ հատորում պատշաճ տեղ է յատկացրել նաեւ հայրենիքի գրականութեանը: Վարդգէս Պետրոսեանին նուիրուած «Վերջին ուսուցիչը» իր յօդուածում Արամ Սեփեթճեանը բացառիկ ճիշդ վերլուծութեամբ գրում է. «Հայրենական արձակի ամէնէն ուշագրաւ ու տաղանդաւոր ներկայացուցիչներէն մէկն է Վարդգէս Պետրոսեան, որ իր սերունդի տղոց հետ սովետահայ արձակը օժտեցին թարմ ու նորաբոյր մթնոլորտով, ջերմացուցին սիրտեր, գրականութիւն բերին ու քաղաքացիական իրաւունք շնորհեցին վարագուրւած ճշմարտութիւններ»: Իսկ վերլուծելով Վարդգէս Պետրոսեանի «Հայկական Էսքիզներ» հանրայայտ վիպակը, Արամ Սեփեթճեանը հայի իմաստութեամբ վաւերում է: «Այնքան ատեն, որ մենք ունինք հայրենիք եւ Սփիւռք զոյգ իրականութիւնները, «Էսքիզները» պիտի շարունակեն իրենց շարունակութիւնը… Ամէն մէկ «Էսքիչ»` սրտի տրոփ մըն է, նայուածք մը` նետուած իրականութեան վրայ»:

Սրտառուչ եւ յուզիչ է այն բացառիկ ընկալումը, որով գնահատում է Արամ Սեփեթճեանը անուանի բանաստեղծ Վահագն Դաւթեանին: Վերլուծելով Վ. Դաւթեանի «Լոյս Առաւօտի» ժողովածուն, Արամ Սեփեթճեանը գրում է. «Վահագն Դաւթեանի այս հատորը կարելի է նմանցնել աղօթամատեանի մը, որ անվերջանալի զրոյց մըն է իր ներաշխարհային ապրումներուն ընդմէջէն բնութեան եւ անոր Արարչին հետ, քերթողութեան մեծ առաքեալ Նարեկացիին հետ, հայրենի հողին ու ժողովուրդին հետ»: Ուշագրաւ է Արամ Սեփեթճեանի մէկ այլ, իւրօրինակ մտազննումը. «Վահագն Դաւթեանի բանաստեղծական իրագործումներուն մէջ, հիացումի արժանի կը նկատենք իր բառագանձին ճոխութիւնը, որ արեւելահայերէնի պարունակէն ներս կը ներմուծէ արեւմտահայերէնի լեզուամտածողութեան յատուկ բառապաշար երեւոյթ մը, որ կը նպաստէ իր քերթուածներու կառոյցին ու տոկունութեան»: Ընդհանրապէս, Արամ Սեփեթճեանին բնորոշ են խորամիտ, բարձր մասնագիտական վերլուծումներն եւ ամփոփումները: «Սիլվա Կապուտիկեանի քերթողական վաստակը» յօդուածում նա գրում է. «Բանաստեղծութիւնը մարդկային հոգիի ամէնէն վճիտ ու բիւրեղեայ մաքրութեամբ, ջինջ ու զուլալ այն արտայայտութիւնն է, որուն արարումին մէջ արուեստագէտը կը մտածէ սիրտով ու կը զգայ միտքով, այսինքն` սիրտի ու միտքի անդաւաճան դաշինք, որ իր դրսեւորումը կը գտնէ ընդհանրապէս գեղեցիկի եւ իրաւի միաձոյլ ներդաշնակութեանը մէջ»: Եւ այս ճշմարտութեան հաստատումը հեղինակը տեսնում է նաեւ Սիլվա Կապուտիկեանի ստեղծագործութեան մէջ:

Արամ Սեփեթճեանի «Գրական հանդիպումներ» հատորի մասին տակաւին շատ կարելի է խօսել` մեծապէս արժեւորելով իր մեծածաւալ, բարձր մասնագիտական, խիստ հետաքրքրական եւ կարեւոր աշխատութիւնը: Նշենք, որ «Երկխօսութիւն քերթողութեան հետ» բաժնում նա անդրադարձել է նաեւ մի շարք այլ հեղինակների, որոնց շարքում են. Ալիսիա Կիրակոսեանը, Ալեք Գլըճեանը, Խաչիկ Խաչերը, Գալուստ Խաչենցը եւ այլք: Հատորը ներառում է նաեւ «Գեղարուեսական արձակի հետքերով, «Դէմքեր ու գիրքեր», «Խոհական-գեղագիտական մատենախօսութիւն» բաժինները, որոնցից իւրաքանչիւրն արժանի են առանձին ուսումնասիրմանը եւ բարձր գնահատանքի: Արամ Սեփեթճեանի այս գրքի բաժինների եւ յօդուածների խորագրերը իւրօրինակ կերպով իմաստաւորում են ամբողջ ժողովածուի խորագիրը, որը թէ՛ կերպարայնօրէն, թէ՛ այլաբանօրէն արտացոլում է իր, հեղինակի հարուստ հոգեմտային աշխարհը, եւ նաեւ այն արդար պաշտամունքը, որ նա տածում է մարդկային ամենակարեւորագոյն հոգեւոր երեւոյթներից մէկի` գիրք ու գրականութեան հանդէպ: Բոլոր խորագրերում առկայ է ժողովածուի հեղինակի` Արամ Սեփեթճեանի խորհրդանշանականօրէն փաստացի ներկայութիւնը: Նա երկխօսում է, նա քայլում է, նա տեսնում է… երկխօսում, զրուցում է Յաւերժի ճամբորդներ դարձած գրողի հետ, քայլում է Յաւերժի ճամբորդ բանաստեղծի հետքերով, տեսնում է մարդ-դէմք-գիրք գեղեցկօրէն իմաստուն եռամիասնութեան հմայքը: Իր մէկ այլ ուշագրաւ ժողովածուի մէջ` «Բանաստեղծութիւնը տագնապի ընդմէջէն» Արամ Սեփեթճեանի գրել է. «Չկա՛յ գրականութիւն առանց  տագնապի»: Այո՛, եւ այդ տագնապը, միայն որոշակի երկրի, ժամանակի, իրադարձութիւնների հետ կապուած չէ: Այսօրուան բարդ եւ տարաբնոյթ աշխարհընթացքում առկայ է նաեւ մարդկային հոգեւոր բարձունքներից նահանջելու, գահավիժելու տագնապը: Եւ դրան դիմադրելու, դրա դէմ պայքարելու միջոցներից մէկն է` չմոռանալ, չուրանալ, չկորցնել գիրք-գրականութիւն հարստագոյն մեծարժէքը: Հաւատարիմ եւ պահապան լինել մարդկային, ազգային այդ մեծագոյն նուաճմանը: Եւ դրա պատգամներից մէկը` Արամ Սեփեթճեանի «Գրական հանդիպումներ» խնդրոյ առարկայ հատորն է: