Պատրաստեց` Այնճարի հոգեւոր հովիւ`
ՄԻՒՌՈՆ ՔՀՆՅ. ԱՒԵՏԻՍԵԱՆ
«Մահ ոչ իմացեալ` մահ, մահ իմացեալ` անմահութիւն»:
«Քրիստոնէութիւնը ոչ թէ հագուստ է հայոց համար, այլ` մաշկի գոյն»:
ԵՂԻՇԷ
Հայ հին մատենագիրներէն ամէնէն սիրուած ու կարդացուած հեղինակներէն` Եղիշէ, անմահացաւ 451-ի պարսիկներու դէմ մղուած Վարդանանց հերոսամարտի ականատեսի պատմագրութեամբ` «Յաղագս Վարդանայ եւ հայոց պատերազմին» խորագիրով (գրուած 458-464ի միջեւ), անմահացուց Աստուծոյ ու հայրենիքի սիրով տոչորող Վարդանանց յիշատակը եւ իր դիւցազնամարտի նկարագրականով, անմահներու պատգամն ու կոչը փոխանցեց. «Այս հաւատքէն ոչ ոք կրնայ խախտել մեզ, ո՛չ հրեշտակները, ո՛չ մարդիկ, ո՛չ սուրը եւ ոչ ալ հուրը…»: Վարդանանց խորհուրդը լաւագոյնս կը բացատրուի ինքնայատուկ պատմափիլիսոփայութեամբ մը Միհրներսեհին ուղղուած հայոց նշանաւոր նամակով:
Վարդանանք կը յիշուին, որովհետեւ ջատագովն ու ներշնչարանն են ազատօրէն ապրելու, հաւատալու եւ ինքնութիւն պահպանելու: Մահը հոգեկան անմահութեան ու ազատութեան հասնելու ընտրելի ճամբայ կը սեպեն, քան` ստրկահոգի անասնական կեանքը: Թշնամիին ոչինչ կու տան իրենց կտակած սրբութիւններէն ու գանձերէն: Մարդկային հաճոյքներն ու աշխարհիկ սին պատրանքները թափուր կը նկատեն, յաղթանակի հասնելու վեհագոյն իտէալին համար: Պողպատեայ կամքով կը պայքարին անտարբերութեան մոլար ուղիներուն դէմ: Նախաօրինակ են հայկական ազատագրական պայքարի: Նմանները յոյսով կը զինուին ամբողջական, ազատ եւ անկախ Հայաստանի ձեռքբերման ի խնդիր:
Թարգմանչաց սերունդի ազգային-կրօնական լուրջ դաստիարակութեամբ կերտուած Վարդանանց սերունդը պատրաստ էր նման հաւատամարտի մը, Հայ Առաքելական եկեղեցականութեան` Յովսէփ Կաթողիկոսի, Ղեւոնդ Երէցի… գլխաւորութեամբ:
Վարդանանք նուիրականացուեցան, սրբադասուեցան եւ իրենց մղած ճակատամարտը սրբազան պատերազմի նկարագիր ստացաւ, հաւատքի եւ հայրենիքի ազատութեան ի խնդիր իրենց ունեցած սկզբունքային կեցուածքին եւ տիպար օրինակին համար:
Ս. Վարդան Մամիկոնեանն ու անոր զինակիցները հայոց պատմութեան առաջին նահատակներն էին, որոնք գիտակցաբար իրենց կեանքը նուիրաբերեցին հաւատքի եւ հայրենիքի զոհասեղանին: Անոնք` ընդհանուր անունով Վարդանանք, հինգերորդ դարէն հռչակուած են հայ եկեղեցւոյ տօնելի սուրբեր:
Երկա՜ր դարերէ ի վեր հայ եկեղեցին շարականներու ամբողջական կանոնով մը կը մեծարէ իր սուրբ նահատակները. ստորեւ աշխարհաբարով կը ներկայացնեմ Ս. Ներսէս Շնորհալիի գրած Օրհնութեան առաջին համարը` հռչակաւոր «Նորահրաշ»-ը.
«Հրաշալի պսակաւոր եւ զօրապետ արիներու,
Քաջաբար դուն հոգեւոր զէնքով զինուեցար մահուան դիմաց.
Վարդան, քաջ նահատակ, որ վանեցիր չար թշնամին,
Վարդագոյն քու արեամբդ պսակեցիր եկեղեցին»:
Հաւատամարտը պատկերուած է շարք մը միջնադարեան ձեռագիրներու մէջ: Ժամանակակից հայ քանդակագործները նոյն թեմայով ունին յայտնի ստեղծագործութիւններ: Անմասն չէ մնացած նաեւ գեղարուեստական հայ գրականութիւնն ու թատերագրութիւնը հայկական մեր իրականութեան մէջ յաճախակիօրէն ծաղկեցնելու Վարդանանց յիշատակը: Հայաստանի եւ սփիւռքի տարածքներու բազմաթիւ են Ս. Վարդանանց անունով կառուցուած եկեղեցիները:
Աւարայրի ճակատամարտը պատմական արձանագրութեամբ կատարուած է 451-ի մայիսի 26-ին: Յայսմաւուրքները կը նշեն օգոստոսի 7: Իսկ ներկայիս մեր ազգային քրիստոնէական հաւատքը ուխտապահօրէն կը գօտեպնդենք` տօնակատարելով Բուն Բարեկենդանին նախորդող հինգշաբթի օրը: Եթէ Տեառնընդառաջը զուգադիպի նոյն հինգշաբթիին, Վարդանանցի տօնը կը տեղափոխուի նախընթաց երկուշաբթին: