ՍԵՐԺ ՄՈՒՐԱՏԵԱՆ
Վերջերս տեսայ «Հայ բանաստեղծութեան ծաղկաքաղը» անունով գիրք մը, որ լոյս տեսած է 1940-ին Մոսկուայի մէջ եւ անշուշտ «աւուր պատշաճի» խորհրդային խստագոյն գրաքննութենէ անցած է: Գիրքին պարունակութիւնը ռուսերէնի թարգմանուած հայ գրականութեան փունջ մըն է, սակայն, հետաքրքրութենէ մղուած, ուզեցի բանալ եւ տեսնել, թէ ի՛նչ կայ մէջը: Այդ գիրքը հազիւ բացած, Ներածական բաժինին մէջ արդէն երկրորդ էջին վրայ հետեւեալ պարբերութեան հանդիպեցայ. «19-րդ դարուն Հայաստանը միացաւ Ռուսական կայսրութեան: Ասիկա «նուազագոյն չարիքը» եղաւ: Միայն 1920-րդ թուականին բազմաչարչար եւ տանջուած Հայաստանը, որ դաշնակիցներու եւ Դաշնակներու քմահաճոյքով սովի, աղքատութեան եւ գաղթականութեան յանձնուեցաւ, բոլորին կողմէ խաբուած Հայաստանը իր փրկութիւնը ստացաւ, երբ ինքզինք խորհրդային հանրապետութիւն հռչակեց: Խորհրդային իշխանութեան գաղափարն է միայն, որ Հայաստանին խաղաղութիւն եւ ազգային վերանորոգման հնարաւորութիւն բերաւ»: Մեծ ընդվզումին եւ ջղայնութեան մղող ստախօսութիւնը, զոր տասնամեակներով ուզեցին կլլել տալ հայ սերունդներուն, եւ պէտք է ըսել, որ յաջողեցան որոշ չափով, գէթ Խորհրդային Միութեան տարածքին վրայ: Քիչ անդին, նոյն այդ գիրքին մէջ տեսայ Լենինին եւ Ստալինին ուղղուած գովաբանական տողեր, որոնք հայանուն հեղինակներու կողմէ թուղթին տրուած շողոքորթութիւններ են: Օհաննէս Ալեքեան կոչուածը կը գրէ. «Դաշնակին պոլշեւիկը վտարեց, հայուն թուրքին եղբայր դարձրեց»: Մեր Սուրբ Արարատը ծախած Լենին կոչուած հրէշը փառաբանող եւ Դաշնակցութիւնը անարգող դաւաճանը դեռ յանդգնութիւն ունէր ինքզինք հայ կոչելու: Վստահ եմ, որ այդ գիրքին մէջ տեղ գտած ամօթալի բանաստեղծութիւնները եւ անոնց կապուած խեղաթիւրուած պատմութիւնները մաս կը կազմէին Խորհրդային Հայաստանի ուսումնական ծրագիրին, եւ այդպիսով կը դաստիակարուէին ու կը կազմաւորուէին իրերայաջորդ սերունդները` «խորհրդային ժանտախտը» իրենց միտքերուն եւ հոգիներուն մէջ կրելով:
Ինչո՞ւ այսօր վճռած եմ խիստ կերպով խօսիլ այդ մասին: Այս տարի հայութիւնը Փետրուարեան ապստամբութեան հերթական տարեդարձը կը նշէ: Ըստ սովորութեան, հայութիւնը երկուքի պիտի բաժնուի: Մէկ մասը դարձեալ ազատատենչ հայորդիներու այս սխրանքը փառաբանելու եւ անով հպարտանալու հերթական առիթ պիտի ունենայ, միւս մասը յաւելեալ անգամ առիթ պիտի չփախցնէ Դաշնակցութիւնը իր գիտցած ձեւով քննադատելու եւ անարդար կերպով մեղադրելու, առանց այս ապստամբութեան իսկական արժէքը եւ խորհուրդը գիտնալու անգամ:
Սակայն ես կ՛ուզեմ կարմիր եւ խորհրդային կարգերը բոլոր պաշտողներուն հարց մը տալ. «Եթէ անկախ Հայաստանի իշխանութիւնը, յանձինս Դաշնակցութեան այդքան վատ եղաւ, ինչո՞ւ ապստամբութիւնը անոր դէմ չեղաւ, այլ ընդդէմ խորհրդային իշխանութեան»: Պատասխանը պարզ է ու մեկին, որովհետեւ հայութեան հետ բանակցութիւններուն մէջ մտած խորհրդային շրջանակները Հայաստանին ներքին անկախութիւնը, ընկերային-տնտեսական արդարութիւնը, հայ զինուորականներուն ապահովութիւնը եւ դաշնակցականները չհալածելու երաշխաւորութիւնը խոստանալով, ճիշդ հակառակը ըրին: Եւ ի՞նչ է արդիւնքը: Երկու ամիսէ աւելի հայ ժողովուրդը ամէն անիրաւութեանց, անարդարութեանց եւ բռնաբարութեանց ենթարկուելով, Արագածի փէշերուն բնակութիւն հաստատած խրոխտ սասունցիին համբերութեան բաժակը յորդեցաւ, երբ Գէորգ Չաւուշի եւ Հրայր Դժոխքի մերձաւորութիւնը ապրած եւ անոնց շունչով զինուած տարօնցիները ծառացան եւ ազդանշանը տուին համաժողովրդային ապստամբութեան: Շեշտը կը դնեմ Համաժողովրդային բառին վրայ: Ծառացումը ժողովրդային էր, ոչ կուսակցական, Դաշնակցութիւնը ղեկավարի դերը ստանձնեց, ո՛չ հրահանգող էր, ո՛չ ալ թելադրող կամ կազմակերպող: Եւ աւելի՛ն, ըմբոստութիւնը վայրկենապէս յառաջացած զգացումներու ազդեցութեան տակ չկատարուեցաւ, այլ մայիս 28-ով կերտուած անկախութիւնը եւ անոր արժէքները պաշտպանելու յանդուգն քայլ էր, զայն այս պարունակին մէջ պէտք է դիտել: Բոլորին յստակ թող ըլլայ, որ Փետրուարեան ապստամբութիւնը հայ ազգային-ազատագրական պայքարի ամուր շղթային մէկ անքակտելի օղակն է, քանի որ դարձեալ հայը, ըլլայ գիւղացի բանուոր, ըլլայ ուսուցիչ կամ հոգեւորական, կը մերժէր բռնակալութիւնը եւ անարդարութիւնը, իր` ազգային արժանապատուութիւնը եւ ինքնութիւնը պաշտպանելու նախանձախնդրութենէն մղուած, կ՛ապստամբէր եւ պատմութեան մէջ առաջին յաջող ըմբոստութիւնը կ՛արձանագրէր խորհրդային իշխանութեան դէմ` ցոյց տալով աշխարհին, թէ «ան, որ կ՛ըսէ վախկոտ հայը անոր պիտի տանք բերնին համը»: Կը մնայ, որ իւրաքանչիւր Փետրուարեան ապստամբութեան տարեդարձ առիթ ըլլայ խորհրդային սուտերով մեծցած եւ յագեցած հայորդիներուն համար, որ խաբէութեան ծուղակէն դուրս գան եւ այս պատմական դէպքը իր ամբողջ մեծութեամբ եւ նշանակութեամբ ընդունին` իբրեւ թանկագին աւանդ, որպէսզի այլեւս հայ ազգին մէջ Լենինով եւ Ստալինով հիացողները չքանան եւ անոնց տեղը Վրացեաններով եւ Աղբալեաններով հպարտացողները գրաւեն:
Փետրուարեան իրադարձութիւններուն իմաստը սակայն այն է, որ բռնակալութենէն միայն ապստամբութիւնը կրնայ ծնիլ: