ԹԱՄԱՐ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Արուեստագիտութեան դոկտոր
Ընթերցողի սեղանին է վերջերս լոյս տեսած «Յովհաննէս Աղպաշեան» ժողովածուն: Սա իւրայատուկ եւ մեծապէս ողջունելի ձօն է անուանի մտաւորական, ազգային եւ հասարակական գործիչ Յովհաննէս Աղպաշեանին իր երախտապարտ ու հաւատարիմ որդու` Պարոյր Աղպաշեանի կողմից: Անմոռանալի ծնողքի` հօր յիշատակին եւ նրա կեանքից ֆիզիքապէս հեռանալու 30-ամեակին առիթով, մշակութային գործիչ, բանասէր, մանկավարժ, խմբագրապետ, գրագէտ Պարոյր Աղպաշեանը, թէ՛ որդիական ջերմագին զգացումներով եւ թէ՛ մասնագիտական բարձր կարողութեամբ կազմել է բացառիկ հետաքրքրական ստուար հատոր, որը բազմակողմանիօրէն ներկայացնում է ընթերցողին Յովհաննէս Աղպաշեանի էութիւնը, կեանքը, ստեղծագործական ուղին: Ինչպէս արդարացիօրէն նշուած է գրքում` «այս հաւաքածոն թէ՛ յիշատակագրական, թէ՛ երախտագիտական լիաբուռն արտայայտութիւն մըն է»: Իրապէս, այո՛ ժողովածուն էջ առ էջ, տող առ տող բացում է ընթերցողի առջեւ սփիւռքում, հայրենիքում, նաեւ արաբ մտաւորական աշխարհում քաջածանօթ մտաւորական Յովհաննէս Աղպաշեանի հարուստ եւ բազմաբովանդակ, բազմակողմանի ու բազմաբնոյթ գրական ժառանգութիւնը: Անսակարկելի է եւ փաստացի, որ Յովհաննէս Աղպաշեանի երկար տասնամեակների ազգային-քաղաքական, գրական-հրապարակագրական, երգիծական ու թարգմանչական աշխարհը, ինչպէս նաեւ մշակութային-հասարակական բեղուն գործունէութիւնը իրենց ուրոյն եւ կարեւոր դերն են խաղացել հայ իրականութեան մէջ եւ դասել են Յովհաննէս Աղպաշեանին հայ ազգի գլխատառով մտաւորականների շարքին: Յովհաննէս Աղպաշեան` մարդը, գրողը, թարգմանիչը, հրապարակագիրը, քաղաքական գործիչը, երգիծաբանը: Պարոյր Աղպաշեանի իւրայատուկ նուիրական ջանքերով կազմած այս ժողովածուն իրապէս բազմակողմանիօրէն բացում է ընթերցողի առջեւ մէկ մարդու մէջ միատեղուած հոգեմտային եւ ստեղծագործական այս հարստութիւնը: Ինչպէս գրել է Պարոյր Աղպաշեանը իր կազմած այս ժողովածուի սկզբում, այո՛, «այս հրատարակութեան ձեռնարկելով, գլխաւոր նպատակը եղած է Յովհաննէս Աղպաշեանի բազմաերանգ, բազմախօս ու բազմաբնոյթ մտաւորական ժառանգութենէն բերքահաւաք մը լոյսին բերել, նաեւ` վերարժեւորելու անոր դերակատարութիւնն ու ներգործութիւնը այդ մարզերէն, ապա` վերայիշատակագրելու անոր անունն ու վաստակը սփիւռքահայ իրականութեան մէջ»:
«Յովհաննէս Աղպաշեան» ժողովածուն բաղկացած է հիմնական 8 ստուար բաժիններից, որոնց խորագրերն արդէն իսկ բացառիկ ակնյայտութեամբ երեւան են բերում դրանցից իւրաքանչիւրի իմաստն ու բովանդակութիւնը: Եւ ապացուցում են բազմակողմանի ու խիստ արդիական` քաղաքական, ազգային, մարդկային գերխնդիրների հեղինակի վերլուծական բարձր ձիրքն ու անհատական նուիրումը: Ուշագրաւ են հետեւեալ բաժինները թէ՛ իրենց խորագրերով, թէ՛ բովանդակութեամբ: Ու նաեւ հեղինակի խոր անձնական կարծիք-վերլուծութեամբ, ինչին իւրաքանչիւր անձ ունի իր անհատական իրաւունքը, անկախ այն բանից, թէ ո՞վ է նրան համամիտ, եւ ով` ոչ…
«Սփիւռքեան հրատապութիւններ, հիմնախնդիրներ, հոլովոյթներ», «Հայրենիք-սփիւռք յարաբերութիւններ», «Գաղափարական-քաղաքական», «Միջին Արեւելքը լուսարձակի տակ` քաղաքական, պատմական, հայ-արաբական կապեր»: Այս բաժիններում ընթերցողի առջեւ կանգնում է պատմական-ազգային-քաղաքական-հասարակական լայնածաւալ ու շրջահայեաց գիտելիքներ ունեցող մտաւորականի կերպարը: Յայտնի է, որ Յովհաննէս Աղպաշեանը նաեւ հեղինակ է բազմաթիւ գրական գործերի, որոնց տարբեր սեռերի մէջ իւրայատուկ տեղ ունեն իր` այս անգամ Խիկար անուանումով երգիծական գրառումները: Ուշագրաւ է նրա մասին գրած Անդրանիկ Ծառուկեանի խօսքը. «Յովհաննէս Աղպաշեանը, վաստակաւոր եւ փորձառու հրապարակագիր, վերջերս յայտնուեցաւ նաեւ որպէս շնորհալի երգիծագիր` «Մեր խմբագիրները» գրքոյկով: Նոյն գիծն է որ կը շարունակէ այստեղ, երեւակայական «հանգստեան տունի» մը մէջ մէկտեղելով ազգային գործիչներու խումբ մը, իրենց տխուր վերջալոյսով, ու եթէ մեղմ ու բարի երգիծանքը յաճախ կը նահանջէ տեղ տալու համար թանձր թախիծին, պատճառը` հեղինակին շեղումը չէ նիւթէն, այլ ընդհակառակն` իրականութեան բռնակալ ճնշումը իր գրկին վրայ: Եւ արդէն, գրականութեան առողջ այս ըմբռնում է որ համակրելի կը մնայ Յ. Աղպաշեանի մօտ, իրապաշտութիւն մը` որ թերեւս յագեցած չըլլայ արուեստին շողշողուն փայլով ու շպարով, բայց որ ունի փոխարէն` կեանքին ջերմութիւնը, եւ անկեղծութեան դրոշմը, մէկ բառով իրաւը, պիտի ըսէր Օշական, իր ուսուցիչը»: Խոստովանենք անկեղծօրէն, որ բացառիկ է Անդրանիկ Ծառուկեանի այս բնութագրումը: Անշուշտ, հայ ընթերցասէրներին ծանօթ են բազմաթիւ հայ եւ օտարազգեայ գրողների երգիծական գործերը: Սակայն կարդալով այս ժողովածուում զետեղուած Խիկարի երգիծաբանութիւնները` ուղղուած թէ՛ մարդկային յարաբերութիւններին, թէ՛ կեանքի բազմաշերտ իրադարձութիւններին, թէ՛ յայտնի մտաւորականներին, գրողներին, եւ այլ ու այլ, ընթերցողը անվերապահօրէն կը նշմարի Խիկարի խիստ իւրօրինակ, ինքնատիպ, միաժամանակ, ե՛ւ ծիծաղ, ե՛ւ արցունք, եւ զուարճանք, ե՛ւ թախիծ պատճառող գրելաոճը: Կեանքի երեւոյթները բացառիկ ձեւով ներկայացնող գրելաոճ, որ գրաւիչ է ու յուզիչ իր միաժամանակ թէ՛ իրական եւ թէ՛ երեւակայական համադրութեամբ:
Պարոյր Աղպաշեանի կազմած իր անմոռաց հօր` Յովհաննէս Աղպաշեանի նորատիպ ժողովածուի մասին տակաւին շատ կարելի է խօսել: Սակայն արդարամտօրէն թողնենք մնացեալը ընթերցողներին, աւարտելով սոյն համեստ գրութիւնը ժամանակին գրուած Հայաստանի սփիւռքահայութեան հետ մշակութային կապերի Կոմիտէի նախագահ Կարլեն Դալլաքեանի խօսքով. «Նշանաւոր մտաւորական էր Յովհաննէս Աղպաշեանը, որ երէց սերունդի մամուլի, մշակոյթի ու մտքի փայլուն դէմքերից էր»:
… Լոյս յիշատակ նրան, յատուկ շնորհակալութիւն նրա որդուն Պարոյր Աղպաշեանին նման ժողովածու հրատարակելու համար եւ բարի վայելում դրա ընթերցողին:
Երեւան-Պէյրութ