Զրոյցը վարեց` ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
1967 հոկտեմբերին, ուրեմն` ճիշդ կէս դար առաջ, պոլսահայ գրագէտ, թատերագիր ու արձակագիր Ռ. Հատտէճեան կը ստանձնէր հայատառ «Մարմարա» օրաթերթին խմբագրապետութիւնը: Այդ օրէն ցայսօր հայ մամուլի վաստակաշատ այս սպասաւորը դեռ կը մնայ պատնէշի վրայ, դեռ կը շարունակէ ստեղծագործել օրն ի բուն, ամէն օր կը ժամադրուի իր սիրելի ընթերցողներուն հետ` հակառակ պատկառելի տարիքին ու անկէ բխած անկանխելի խոնջէնքին:
Հատտէճեանի լրագրական կիսադարեայ վաստակին վրայ լուսարձակ բանալու համար համացանցի ճամբով իր հետ կատարեցինք հետեւեալ «հանդարտ» զրոյցը:
Լ.Շ.
ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ.- Սիրելի՛ պրն. Հատտէճեան, սոյն զրոյցը ձեզի հետ կը կատարեմ համացանցի ճամբով` օգտուելով արդի արհեստագիտութեան ընձեռած այս հրաշալի գիւտէն: Դէմ դիմաց նստած չենք հիմա, հեռու ենք իրարմէ: Ես` Հալէպ, բնակարանիս մէջ, դուք` ձեր աշխատասեղանին ետին, «Մարմարա»-ի խմբագրատան երդիքին տակ: Այդ երդիքին տակ կը գործէք արդէն ճիշդ յիսուն տարիէ ի վեր` ականատեսն ու մասնակիցը դառնալով այն բոլոր իրադարձութիւններուն կամ պատմական բախտորոշ դրուագներուն, որոնցմով շաղուեցաւ ո՛չ միայն պոլսահայ ժամանակակից կեանքը, այլեւ` սփիւռքի վերջին կէս դարը:
Գիտեմ, որ անցեալին անհամար հարցազրոյցներ ունեցեր էք հայերէն թերթերու կամ լրատուամիջոցներու հետ` ընդհանրապէս խօսելով այն բոլոր նիւթերուն մասին, որոնք բնականաբար կ՛իյնան խմբագիրի մը դիտարկումին տակ: Այդ իսկ պատճառով, ձեր գաղափարական կամ մտածական աշխարհը յայտնի է մեզի: Ձեր կենսագրութեան մէջ եւս «գաղտնիք»-ներ չկան կարծէք, որովհետեւ շա՛տ բան պատմած էք ձեր մանկութեան, երիտասարդութեան ու գրական նախաքայլերուն մասին, ըլլա՛յ առանձին հարցազրոյցներով (վերջինը` Մաքրուհի Պ. Յակոբեանի «Անվերջակէտ զրոյց…» գիրքին մէջ), ըլլա՛յ ձեր իսկ յուշագրական բնոյթի գործերուն մէջ: Իսկ խմբագիրի ձեր առօրեան, այնքա՜ն հարուստ ու գունագեղ, ծնունդ տուած է արդէն հրաշալի ու իր տեսակին մէջ եզակի հատորի մը, որ կը կոչուի «Կեանքը խմբագրատունէն ներս» (Պոլիս, 2010):
«Պոլսահայ խմբագիր» մը, իր հոգեխառնութեամբ, կը տարբերի՞ արդեօք սփիւռքահայ միւս գօտիներու խմբագիրներէն: Տարբեր եւ մեծղի ժառանգութեան մը հետեւորդը չէ՞ք սեպեր դուք ձեզ` նկատի ունենալով արեւմտահայ մշակոյթին մէջ ձեր բնակած քաղաքին` Պոլսոյ խաղացած առաջնորդող դերը: Օրինակ` Կարապետ Իւթիւճեանի մը, Յարութիւն Սվաճեանի մը, Բիւզանդ Քէչեանի մը, ինչո՞ւ չէ` Պարոնեանի մը, Արփիարեանի մը, Զոհրապի մը, Զարդարեանի մը, Մանուկ Ասլանեանի մը շուքը չէ՞ք զգար, չզգացի՞ք բնաւ ձեր գլխուն վերեւ: Պոլսոյ անցեալի փառաւոր պատմութիւնը որքանո՞վ ազդած է կամ կ՛ազդէ ձեր խմբագրական աշխատելակերպին, ըմբռնումներուն ու հոգեկան կառուցուածքին վրայ: Մէկ խօսքով, ո՞վ է պոլսահայ խմբագիրը եւ Ռ. Հատտէճեանին տիպարը որքանո՞վ կը նոյնանայ այդ դասական տիպարին հետ:
ՌՈՊԷՐ ՀԱՏՏԷՃԵԱՆ.- Սիրելի՛ Լեւոն, հազար շնորհակալութիւն` համացանցի վրայ արձանագրուած արդի արհեստագիտութեան կարելիութիւններուն, որոնց ընդմէջէն ահաւասիկ քու ձայնը կը գտնէ զիս ու զրոյցի կը նստի ինծի հետ: Բայց որքան պիտի նախընտրէի, որ դէմ դիմաց նստած ըլլայինք մեր խմբագրատան մտերմիկ մթնոլորտին մէջ եւ իրարու հետ խօսէինք` ուղղակի իրարու աչքերուն մէջ նայելով:
Այո՛, այս երդիքին տակ կը գործեմ յիսուն տարիէ ի վեր: Բայց եթէ ինծի հարցուի, ես այս երդիքին տակ կը գործեմ հարիւրաւոր տարիներէ ի վեր, թերեւս մինչեւ իսկ սկզբնական թուական մը չկայ իմ այս ասպարէզին մէջ: Թուականները արդէն կրնան մեզ խաբել: Ես, յիսուն տարի առաջ երբ կը նստէի խմբագիրի աթոռին վրայ, թերեւս բոլորովին նոր չէի, աւելի առաջ, որպէս ապագայ խոստում` գոյութիւն ունեցած էի հոգիին ու աշխատանքին մէջը բոլոր այն մեծանուն խմբագիրներուն, որոնց անունները կու տաս, եւ որոնց յիշատակին հանդէպ լեցուն եմ երախտագիտութեան զգացումներով:
Երբ առաջին անգամ կը նստէի խմբագիրի աթոռին վրայ, ես յստակ կերպով կը մտածէի, որ արժանի չէի այս պաշտօնին, թէ` ես այս աթոռին մարդը չէի, թէ` այս պարտականութիւնը իրականութեան մէջ ահաւոր կերպով ծանր ու պատասխանատու պարտականութիւն էր: Ես այդ աթոռին վրայ կը նստէի պարզապէս այն մխիթարութեամբ, թէ կարճատեւ շրջանի մը համար էր որ կը նստէի` պարզապէս օգնական հանդիսանալու համար ընկերոջ մը, որ պէտք ունէր իմ զօրակցութեան: Բայց ի՞նչ պատահեցաւ: Նախախնամութիւնը ուզեց ու կարգադրեց, որ այդ կարճատեւ շրջանը երկարի՜ ու երկարի՜, հասնի յիսուն տարիներու անհաւատալի տեւողութեան մը: Այդ յիսուն տարիներու ընթացքին աթոռը շատ բան սորվեցուց, շատ բան ապրեցուց ինծի ու շատ բան ալ ստացաւ ինձմէ: Ինչպէս կ՛ըսես, այս երկար տասնամեակներու ընթացքին ականատեսն ու մասնակիցը եղայ այն բոլոր պատմական դրուագներուն, որոնք խմորը կը կազմէին նախ պոլսահայ ազգային ապրումներու, ապա` ազգային ամբողջական լինելութեան, Հայաստանէն մինչեւ սփիւռք, մանաւա՛նդ սփիւռք, քանի որ երբ սփիւռք կ՛ըսենք, ատոր մէջ անպայման խտացեալ մասնիկ մը կայ անցեալի պոլսահայ կամ թրքահայ ապրումներէն:
Հարկաւ, ինչպէս ըսեր ես, ես իմ ներաշխարհիս մէջ կը զգամ ժառանգութիւն մը, որ կու գայ ինծի նախորդող մեծանուն խմբագիրներէն, ինչպէս` Իւթիւճեան, Սվաճեան, Քէչեան, Արփիարեան, Զարդարեան եւ այլն: Այս անուններէն ամէն մէկը ունի իր մթնոլորտը, իր կլիման: Բայց, որքան ալ անոնք լծուած ըլլան նոյն պարտականութեան, ունին իրենց մասնաւոր ճաշակներն ու խառնուածքները: Ո՛չ մէկ խմբագիր կը նմանի ուրիշ խմբագիրի մը. ամէն խմբագիր ունի իր սեփական խմորն ու ճաշակը եւ, ինչպէս շարունակ ըսած եմ, ամէն հրատարակութիւն, ամէն օրաթերթ կը ցոլացնէ իր խմբագիրին ճաշակը, ամէն հրատարակութիւն իր խմբագիրին հայելին է: Տարբեր կերպ չէր կրնար ըլլալ: Եւ լա՛ւ որ տարբեր կերպ չէր կրնար ըլլալ: Անվարան կրնամ ըսել, որ «Մարմարա» օրաթերթը ինձմէ առաջ տարբեր պատկեր մը կը ցոլացնէր որպէս հայելի, ինձմէ վերջ սկսաւ ցոլացնել տարբեր պատկեր մը:
Կը հարցնես. «Ռ. Հատտէճեանի տիպարը որքանո՞վ կը նոյնանայ խմբագիրներու դասական տիպարին հետ»: Կը խորհիմ, որ սխալ հասցէի կ՛ուղղես այս հարցումը: Հարցումը պէտք է ուղղուի ընթերցողներուն: Հարցումը պիտի ուղղուի նաեւ պատմութեան, երբ օր մը մենք ալ մեր վերջին խօսքը ըսած պիտի ըլլանք:
Լ. Շ.- 1967 Հոկտեմբերին է որ ստանձնեցիք «Մարմարա»-ի խմբագրապետութիւնը: «Մարմարա»-ն աւելի քան 25 տարուան անցեալ ունեցող թերթ մըն էր այդ շրջանին, իսկ դուք, երբ կու գայիք գրաւել այս շատ պատասխանատու նոր պաշտօնը, 40 տարեկան էիք ու արդէն գրական մարզի մէջ ալ ունէիք որոշ վաստակ մը, կամ` որոշ հեղինակութիւն մը: Գո՛նէ յիշեմ, որ թատերական ձեր անդրանիկ գիրքը` «Կեանքի մը երեք կիրակիները», լոյս ընծայուած էր տարիներ առաջ` 1959-ին: Տակաւին կրնամ յիշել Մխիթարեան սանուց միութեան «Սան» պարբերաթերթին մէջ երեւցող ձեր բազմաթիւ յօդուածները (1948-էն սկսեալ) ու մանաւանդ` «Մարմարա»-ի գրական-գեղարուեստական էջերուն բերած ձեր մնայուն աշխատակցութիւնը: Ուրեմն, կը մտածեմ, որ պատրաստի թանկագին ուժ մըն էիք, գրական ու մամլոյ աշխարհին մէջ կոփուած-թրծուած երիտասարդ վստահելի տարր մը, հայոց լեզուին լա՛ւապէս տիրապետող, որ յարմար պահու մը կը նշանակուէր նոյնքան յարմար պաշտօնի մը:
Արդ, ինչպիսի՞ տրամադրութեամբ ձեռնարկեցիք ձեր նոր պաշտօնին: Կատարելապէս ինքնավստա՞հ էիք, թէ սկզբնական շրջանին վարանումներ ունեցաք, դժուարութիւններու բախեցաք, ետդարձ փորձեցիք: Թերթին բարոյական պատասխանատուութեան կողքին, կար նաեւ անոր նիւթական բեռը: Դիւրաւ կը հակակշռէի՞ք այս բոլորը: Ձեր նոր պաշտօնին առաջին շաբաթները կամ ամիսները ինչպէ՞ս անցան: Յիշատակներ կը պահէ՞ք այդ օրերէն:
Վերջին նշում մը եւս. քիչ առաջ ըսիք, որ նոր դիմագիծ մը շահեցուցիք «Մարմարա»-ին: Ի՞նչ էին ձեր կատարած առաջին բարեկարգումները, որոնք կարեւոր անդրադարձումներ ունեցան թերթին հետագայ գնացքին վրայ:
Ռ.Հ.- Յիսուն տարին բաւական երկար ժամանակ է, ուստի քիչ մը կը դժուարանամ մանրամասնութիւններ յիշելու մէջ: Բայց կան գագաթային կէտեր, որոնք չեն մոռցուիր: Ճիշդ է, որ ես գրականութեան մարդ էի, ո՛չ թէ` մամուլի մարդ, երբ կը ստանձնէի այս թերթին ղեկավարութիւնը: Անուն մըն ալ շինած էի որպէս պոլսահայ նոր գրականութեան ներկայացուցիչ: Ինչպէս կը յիշես, թատերական մարզէ ներս ալ մեծ յաջողութիւն արձանագրած էի իմ առաջին թատերախաղով` «Կեանքի մը երեք կիրակիները»: Գրականութիւնը մտասեւեռում էր ինծի համար: Բայց գրականութիւնը որքա՞ն կրնար կապ ունենալ մամուլի աշխատանքին հետ: Այդ շրջանին ես կը մտածէի, որ մէկը միւսէն շատ տարբեր էր: Վերջն էր, տարիներ վերջ էր, որ ես պիտի անդրադառնայի, թէ յաջողած էի գրականութիւնն ու մամուլի աշխատանքը կապել իրարու, գրականութեան մէջ մամուլ դնել, մամուլին մէջ` գրականութիւն:
Կը յիշեմ իսկապէս, որ լուրջ վարանումներ ունէի, երբ այդ շրջանի «Մարմարա»-ի արտօնատէր Պետրոս Զօպեանին կը ստիպուէի խոստանալ խմբագրական պարտականութիւն ստանձնել իր Քանատա մեկնումին պատճառով: Յօժար կամքս չէր. ես արդէն ունէի իմ սեփական գործս: Մանիֆաթուրայի հրապարակի վրայ լուրջ պաշտօն ունէի, կը ներկայացնէի Զմիւռնիոյ մէջ բամպակեղէնի գործարան մը. այս գործարանին արտադրութիւնները կը վաճառէի ամբողջ Անատոլուի վաճառականներուն: Այս գործը ինծի փոխանցուած էր հօրմէս` Աւետիս Հատտէճեանէն. ինծի պատիւ բերող գործ էր: Բայց ես այդ գործը բնաւ չէի սիրեր: Հակառակ որ հայրս լաւ առեւտրական եղած էր, ես առեւտուրը բնաւ չէի սիրած: Իմ աշխարհս չէր, ես առեւտրականի ճաշակ ու բերան չունէի: Առօրեայ աշխատանքիս մէջ կարօտով կը սպասէի, որ գար այն ժամը, երբ պիտի զբաղէի գրականութեամբ:
Առեւտրականի լեզու չունէի, բայց չունէի նաեւ քաղաքական լեզու: Երբ կը ստանձնէի հայերէն հասարակական ու քաղաքական թերթի մը պատասխանատուութիւնը եւ կը սկսէի լուրեր խմբագրել, լուրեր գրի առնել, դժուարութիւններու կը մատնուէի: Բայց կամաց-կամաց յաղթահարեցի, սկսայ իմ գրական գործերու լեզուն փոխադրել դէպի քաղաքական լուրերու լեզու, նոյնիսկ սկսայ ատկէ հաճոյք ալ առնել:
Միշտ ըսած եմ, որ այս արկածախնդրութեան մէջ իմ գլխաւոր առաքելութիւնը եղած է գրականութիւնն ու մամուլի աշխատանքը ամուսնացնել իրարու հետ, երկուքը իրարմէ անբաժան դարձնել: Ասիկա բոլոր խմբագիրներուն ճաշակը չէ: Ի՜նչ խմբագիրներ կրնան գոյութիւն ունենալ, որոնց համար գրականութիւնը բան մը չէ: Մինչդեռ ինծի համար «Մարմարա»-ն միայն հասարակական ու քաղաքական թերթ չէր, այլ է՛ր նաեւ գրական թերթ: Իմ առաջին իրագործումներէս մէկը եղաւ «Մարմարա»-ի մէջ աւելի լայն տեղ տալ գրականութեան, կամ` պատուոյ տեղ տալ գրականութեան: Ես այդ շրջանին շատ մօտէն կը հետեւէի ֆրանսական ու անգլիական գրական շարժումներուն, մանաւանդ ֆրանսականին: Գրական էջեր կը թարգմանէի ու կը հրատարակէի «Մարմարա»-ի ներքին էջերուն մէջ: Այդ թարգմանութիւններուն շնորհիւ ալ մէկ կողմէ կը յղկէի իմ հայերէնս: Թարգմանիչի աշխատանքը մեծ դեր կ՛ունենար երկու լեզուները լաւ գործածել սորվելու մէջ:
Այսօր յիսուն տարի անցեր է այդ առաջին քայլին վրայէն, ու ես կրնամ հպարտանալ, որ իմ խմբագրած թերթը թերեւս միակ քաղաքական թերթն է, որ առաջին էջին վրայ գրականութիւն կը դնէ: Իմ «Յուշատետր»-ը, որ առաջին էջին վրայ իր մնայուն տեղն ունի, քաղաքական սիւնակ չէ, գրակա՛ն սիւնակ է:
Այդ յիսուն տարիներու ընթացքին բնաւ զղջում չունեցայ այս ասպարէզին նուիրուած ըլլալուս համար. նոյնիսկ փառք տուի, որ այդ ասպարէզը ընտրեր եմ: Ատիկա եղաւ կեանքիս անկիւնադարձը ու կեանքի դժուարութիւններուս ամէնէն մխիթարական կողմը: Գործս սիրեցի: Դրամ չշահեցայ, բայց շահեցայ իմ ազգային մշակոյթիս ու իմ ժողովուրդիս ծառայութիւն մը մատուցելու ու այդ ծառայութիւնը սիրցուցած ըլլալու ուրախութիւնը: Հարիւրաւոր գիրքերու տարողութեամբ գործ արտադրեցի` միշտ անշահախնդիր մերձեցումով ու միշտ ալ փառք տուի, որ նախախնամութիւնը ինծի կարելիութիւն տուաւ այդ գիրքերը գրելու ու հրատարակելու: Ասոնցմէ ի՞նչ պիտի մնայ յաջորդ սերունդներուն, երկրորդական հարց է: Առաջնակարգ հարցն այն է, թէ ասոնցմով ի՞նչ կրցայ տալ իմ ժամանակակիցներուս: Այս բոլորին զուգահեռ, իմ մեծագոյն հպարտութիւնս եղաւ մեր մայրենի լեզուն առաւե՛լ սիրցնել իմ բազմաթիւ ընթերցողներուս:
(շարունակելի)