ՏՈՔԹ. ՎԵՀՈՒՆԻ ՄԻՆԱՍԵԱՆ
Ճամբայ ելած եմ դէպի Ֆրեզնօ, Ամերիկայի Քալիֆորնիա արեւմտեան նահանգին` մօտ կէս դար առաջ հայահոծ շրջանը, մեր վրիժառու բազուկին յաւիտենական հանգստավայրը:
Թէեւ անհամբեր եմ տեղ հասնելու, բայց նաեւ տարուած անմոռանալի յիշողութիւններով…
Երբ դեռ պատանի էի, տօնական օրերուն, հայրս խանդավառ կ՛երգէր.
«Թալէաթ փաշան փախաւ Պերլին,
Թեհլիրեանը հասաւ ետին,
Զարկեց ճակտին, փռեց գետին,
Գինի լի՛ց, ախպե՛ր ջան, գինի՛ լից,
Խմողաց անուշ…»:
Ու երգի վերջը յոտնկայս իր հերոսին կենացը կը խմէր. «Արդար բազուկի՛դ մատաղ» ըսելով:
Իսկ այլ առիթներով, մեր դրացի տղոց իր շուրջը հաւաքած, կը պատմէր` ինչպէ՜ս դեռ «իր պեխն ու մօրուքը նոր բուսած Սողիկը» մեր ժողովուրդի ցեղասպան ոճրագործը «շան սատակ ըրաւ»: Ու մեր մանկական աշխարհը կ՛ալեկոծէր:
Ապա, երբ «ի՛մ պեխն ու մօրուքը բուսան», դպրոցական արձակուրդներուն լափել սկսայ մեր ազատագրական շարժման պատմութիւններու եւ դէմքերու գիրքերը, ճանչցայ մեր ազգային հերոսները…
Ու այսօր, ահա, երկար տարիներու երազ մը կ՛իրականանար:
Ճամբայ ելած եմ Ֆրեզնօ երթալու, հո՛ն, ուր կը հանգչի այդ հերոսներէն մին` հօրս պատմածներուն դիւցազնը` «Սողիկ»-ը:
1881-ին Սերոբեան եղբայրներու, ապա իրենց հարազատներուն հարթած ճամբով Ֆրեզնօ հաստատուողները սկիզբը կը դնեն 1896-ի, 1909-ի եւ 1915-ի ջարդերէն վերապրածներէն կազմուող գաղութին: Երկրի արեւմտեան ափերու հայաշատ համայնքը կը կազմուի: Հո՛ս կը հաստատուի նաեւ ու իր վերջին տարիները կ՛անցընէ մեր ժողովուրդի պաշտպան հերոս զօրավար Անդրանիկը, որ կը թաղուի տեղւոյն «Արարատ» գերեզմանատան կեդրոնը:
Թալէաթի վրէժխնդրական գործողութեան նշանաւոր դատավարութեամբ ազատ արձակուած, ժամանակ մը Եւրոպա մնալէ ետք, նմանապէս Ֆրեզնօ կու գայ ապրելու հայ վրիժառու զաւակը` Սողոմոն Թեհլիրեան: Երբ մահացաւ 1960-ին, զօրավար Անդրանիկի աճիւնները Ֆրեզնոյէն փոխադրուած էին Փարիզ, անկէ` հայրենի սուրբ հողին յանձնուելու իր բաղձանքին համաձայն, որ սակայն ապազգային իշխանութիւնը չարտօնեց, եւ կրկին օտար հողին յանձնուեցաւ, այս անգամ Փարիզի «Փեր Լաշեզ» գերեզմանատան մէջ: Զօրավարի թաղուած տեղը «Արարատ» գերեզմանատան մէջ, Ֆրեզնօ, երկար ժամանակ մնաց անարժան` ուրիշ ոեւէ հանգուցեալի թաղման: Միայն Սողոմոն Թեհլիրեանի վախճանման պահուն, ազգային հերոսը այդտեղ հանգչելու իրաւունքին տիրացաւ:
Շիրիմին յուշարձանը, բարձր սիւնի մը գլխուն, թեւերը լայն բացած արծիւ մը օձի գլուխէն բռնած ու զգետնած է զայն…
Զգաստացած, լուռ կը մօտենամ խորհրդաւոր յուշարձանին, որուն ճակատին փակցուած է ցուցատախտակ մը, որուն վրայ կը կարդամ. «Կառուցուեցաւ յուշարձանս նուիրատուութեամբ հայ ժողովուրդին` ի յիշատակ ազգային հերոս Սողոմոն Թեհլիրեանի, որ Մարտ 15-ին Պերլինի մէջ ահաբեկեց Թալէաթ փաշա թուրք դահիճը եւ գլխաւոր պատասխանատուն 1915-ի ապրիլեան Եղեռնի մէկուկէս միլիոն հայ նահատակներուն»:
Ձեռքիս ծաղկեփունջը զետեղելէ, բուռ մը խունկ ծխելէ ու աղօթելէ ետք, վայրկեան մը խոնարհած կը մնամ ազգային հերոսի շիրիմին առաջ ու իմ կարգիս կը շշնջեմ հօրս արտասանած կենաց խօսքը` «արդար բազուկի՛դ մատաղ»…: