ՍԻԼՎԱ ԳԱՐԱՎԱՐԴԱՆԵԱՆ
Յետեղեռնեան հայոց պատմութեան մէջ աշխարհասփիւռ, բայց յատկապէս լիբանանահայ գաղութը իր առանցքային վարկն ու դերը ունի վերակազմակերպման ու հայապահպանման գոյութենական պայքարին մէջ: Փաստօրէն, անհերքելի իրողութիւն է, որ 1915-ի Հայոց ցեղասպանութենէն ճողոպրած ու 1921-22 Կիլիկիոյ պարպումին եւ աւելի ուշ`1939-ին Ալեքսանտրեթի սանճաքի «յանձնումին» պատճառով Լիբանան ապաստանած հայերու ճիգերով է, որ հետզհետէ «սփիւռքահայութեան սիրտը» նկատուեցաւ այս փոքրիկ գաղութը` իր կազմակերպչական թէ ազգային պահանջատիրութեան վարակիչ քայլերով:
Հետզհետէ ուռճացող լիբանանահայ գաղութի կազմաւորման մէջ իրենց դերն ու ներդրումը ունեցած են դաշնակցական ականաւոր ղեկավարներ` Նիկոլ Աղբալեանէն մինչեւ Սիմոն Վրացեան ու զօրավար Դրօ եւ շատ ուրիշներ: Սակայն գաղութի կազմաւորման ու կազմակերպչական ճիգերը չէին կրնար արդիւնաւորուիլ առանց այդ ղեկավարներու շունչով տոգորուած ու անոնց օրինակին հետեւած (ու հետեւող) իրերայաջորդ սերունդներու տքնաջան ճիգերուն: Յատկապէս 1975-1990 տարիներուն Լիբանանը հարուածած պատերազմի ընթացքին գարնանային ծաղիկներու նման բացուեցան Հ.Յ. Դաշնակցութեան ղեկավարներու «ցանած սերմերը»` յանձինս Խաչիկ Արապեաններու, Քապոյ Անդրանիկներու (Անդրանիկ Պաղտասարեան) Սարգիս Ազնաւորեաններու, Աբօ Աշճեաններու եւ անոնց նման շատ ուրիշներու: 1918-ի Մայիսեան անկախութեան ներքին գործոց նախարար եւ Վանի ինքնապաշտպանութեան ղեկավար հերոս Արամ Մանուկեանի կուռ վճռակամութեամբ տպաւորուած այդ յանձնառու պատասխանատուներու կողքին, կային նաեւ բազմաթիւ խոնարհ հերոսներ, որոնք իրենց բացարձակ կարգապահութեամբ անքուն գիշերներ հսկեցին պաշտպանելու եւ պահպանելու համար Լիբանանի, յատկապէս Պուրճ Համուտի հայաբնակ թաղերու անդորրութիւնը: Լիբանանեան պատերազմի ընթացքին հայութեան, Պուրճ Համուտի՛ հայութեան պարտադրուած անապահով պայմաններուն մէջ անոնք սեւ օրերու արեամբ իրագործեցին հայութեան իւրայատուկ դիմագիծի եւ ինքնութեան պահպանման, հայապահպանմա՛ն սրբազան առաքելութիւնը:
Այս փաղանգի խոնարհ հերոսներէն էր ընկեր Միսաք Պզտիկեանը, որ Բրիտանիոյ վարչապետ Արթիւր Նեւիյ Չեմպըրլէյնին (1869-1940) իր ֆիզիքական նմանութեամբ ճանչցուած է իբրեւ «ընկեր Չեմպըրլէյն»:
24 փետրուար 1920-ին Կիլիկիոյ կաթողիկոսանիստ Սիս քաղաքին մէջ ծնած այս հայորդին Կիլիկիոյ պարպումի ընթացքին ծնողքին հետ փոխադրուած է Պէյլան, ապա` Գրըգ Խան, որմէ ետք` Պաղջուր (Սովուգ Սու): Մեծամասնութեամբ չորքմարզպանցի հայ ընտանիքներէ բնակուած այս փոքր գիւղին մէջ զէյթունցի միակ ընտանիքն էր Պզտիկեաններուն ընտանիքը: Ալեքսանտրեթի սանճաքին` ֆրանսացիներու կողմէ թուրքերուն յանձնումին պատճառով 1939-ի ամրան ընտանեօք կը հաստատուի Լիբանան:
Խորապէս ներշնչուած դաշնակցական ղեկավարներու ցուցաբերած ազգաշունչ ոգիէն` երիտասարդ Միսաք իր դաշնակցականի երդումը կու տայ 1941-ին: 1946-47 տարիներու ներգաղթի շրջանին եւ ապա 1958-ի դէպքերու ընթացքին իր ցուցաբերած ծայրայեղ ազգասիրութեան ու դաշնակցականի մաքրամաքուր նախանձախնդրութեան պատճառով բազմիցս կը բանտարկուի եւ կը ստանայ դաշնակցական պատասխանատու ղեկավարներու դիտողութիւնն ու թելադրանքը` «խելօք կենալու»…
Ընկեր Միսակ Պզտիկեան 1949-ին սկսած է պաշտօնավարել Պէյրութի Ժտէյտէի քաղաքապետութեան մէջ` որպէս գիշերային պահակ: Երեք տարի ետք կը փոխադրուի Պուրճ Համուտի նորակազմ քաղաքապետութիւն եւ քանի մը տարի ետք կը դառնայ այս քաղաքապետութեան գիշերապահներու ընդհանուր պատասխանատուն:
Նմանապէս, 1957-էն սկսեալ կուսակցական պատասխանատու պաշտօններ կը վարէ նախ ՀՅԴ Սիսի «Իշխան» կոմիտէութեան եւ ապա Թրատի «Նիկոլ Դուման» կոմիտէութեան շրջաններուն մէջ: «Շատ ուրախ եւ հպարտ եմ, որ մաս կազմած եմ այս կազմակերպութեան` ծառայելու համար հայ ժողովուրդի ազատագրութեան եւ ազատութեան դատին», գրած է ան իր 1 յունուար 1980 թուակիր ամփոփ յուշագրութեան մէջ` շնորհաւորելով բոլորին Նոր տարին եւ Ս. Ծնունդը:
Հեռու շեփորահարումէ `լուռ ու խիստ զօրավար Դրոյի (Դրաստամատ Կանայեան) շունչով տոգորուած ու անոր հայակերտ ոգիի պահպանման նախանձախնդիր, ընկեր Չեմպըրլէյն իր «ես»-ը նուիրաբերած է ի խնդիր հայութեան, յատկապէս Պուրճ Համուտի ՀՅԴ «Նիկոլ Դուման»- ակումբի հայ հաւաքականութեան պաշտպանութեան, բարօրութեան ու կայունութեան:
Ո՛չ տիտղոսի, ո՛չ ալ պաշտօնի ակնկալութեամբ գործած այս համեստ հայորդին իր սրտի գոհունակութիւնը ստացած է իր թոռնիկը Դրօ անուանակոչելով, երբ իր զաւակը` Սագոն, որոշած է Միսակ անուանել իր նորածին մանչը, սակայն փոխած եւ Դրօ կոչած է անսալով իր հօր` ընկեր Միսաքի փափաքին:
Մահագրութենէ անդին այս գրութիւնը իրերայաջորդ հայ սերունդներու կողմէ յարգանքի «ճիտին պարտք է» բոլոր այն խոնարհ հերոսներուն, որոնց ամրակուռ նկարագրին եւ անձնուրաց զոհաբերութեան շնորհիւ ուռճացած է եւ կը շարունակէ գոյատեւել եւ ուռճանալ ու ծաղկիլ Պուրճ Համուտի հայեցի դիմագիծն ու պահանջատէր խոյանքը` հակառակ զայն թիրախ դարձուցած ակնյայտ թէ անուղղակի հարուածներուն:
Թող այս տողերը փունջ մը ծաղիկ ըլլան Ֆրանսայի Մարսէյ քաղաքի մէկ գերեզմանատան մէջ հանգչող ընկեր Միսաք Պզտիկեանի յիշատակին:
Ամէն տարի, 4 յունուարին յաջորդող կիրակնօրեայ հոգեհանգստեան արարողութեան, իր սեղմ ընտանիքի կողքին, Դաշնակցութեան մեծ ընտանիքը եւս պարտի յարգանքի մոմ մը վառել այս ազնիւ հայորդիի շիրիմին` հայատրոփ ոգիով բոցավառելու համար օտար հորիզոններու տակ հասակ նետող նորահաս սերունդները: