Սարգիս Զէյթլեան Դաշնակցական Խմբագիրը, Գործիչը, Ղեկավարը

ՅԱԿՈԲ ԵԱՓՈՒՃԵԱՆ

1979-ին էր: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը հետզհետէ կը թէժանար: Ռազմական գործողութիւնները կը սպառնային նաեւ հայկական թաղերուն, որոնք ամէն գնով պէտք էր պաշտպանել` յաւելեալ թիւով տղաք պարտականութեան կանչելով, ինչ որ կ՛ենթադրէր ապահովում յաւելեալ զէնքի եւ զինամթերքի, որոնց ձեռքբերման անհրաժեշտ գումարը գոյացնելու աշխատանքը ԿԿ-ը վստահեցաւ պարոններ` Սուրէն Խանամիրեանէ, Ոսկեբերան Արզումանեանէ, Լեւոն Պէրպէրեանէ, Մասիս Ալեքսանդրեանէ եւ մեթր Վարդգէս Շամլեանէ կազմուած հանգանակիչ յանձնախումբի մը:

Լիբանանահայ ազգայիններ, գիտակցելով ստեղծուած ապահովական ու քաղաքական փափուկ կացութեան մեր գաղութին վրայ ունենալիք անդրադարձին ու զայն կանխելու միտող ԿԿ-ի նախաձեռնութեան, սիրայօժար ընդառաջեցին յանձնախումբի դիմումներուն, որ կարողացաւ կարճ ժամանակամիջոցի մը ընթացքին ակնկալուած գումարը գոյացնել:

Յանձնախումբին դիմումը մերժող միակ անձը Պուրճ Համուտի շուկային վրայ ծանօթ առեւտրական մըն էր, որ ընդհանրապէս դէմ եղած էր Դաշնակցութեան նախաձեռնութիւններուն: ԿԿ-ը ենթակային դրամահաւաքի մասնակցութեան մերժումի պատճառաբանութիւնները քննելէ ետք, մեկնելով «Փոթորիկ»-ի պատմական օրինակէն, այլ մերժումներու առաջքը առնելու միտումով որոշեց նախ ազդարարել զայն, իսկ մերժումի պարագային…

Շաբաթ մը ետք, երբ ազդարարութիւնն ալ անարձագանգ մնաց, ԿԿ-ը ընկ. Աբոյէն խնդրեց որոշումը գործադրել: Ընկ. Սարգիսը, որ նախորդ երկու ժողովներուն ընթացքին լուռ կը հետեւէր քննարկումներուն, ձայն առնելով, իր խստապահանջ ոճով ու մեզ ցաւցնելու գնով ժողովը կարգի հրաւիրեց` զայն դնելով պատասխանատւութեան առջեւ եւ ըսելով, որ դաշնակցական մարմին մը ինչպէ՞ս կը համարձակի նման որոշում կայացնել` պատճառ դառնալով հայ ընտանիքի մը քանդումին, եւ թէ` հայ մարդը, մանաւանդ դաշնակցականը, իրաւունք չունի այլ հայու մը կեանքը խափանելու, եւ թէ` պէտք է գոհանալ մարդուն կամքէն բխած գումարով:

Հայկական թաղերու ապահովութեան առընթեր, ռազմական գործողութիւններու մագլցման պարագային, Պուրճ Համուտը կրնար շրջափակման մէջ յայտնուիլ: Այդ կանխատեսումով հարկ էր ապահովել եւ կազմակերպել ժողովուրդի շտապ օգնութիւնը: Այս հարցի ծրագրումը ԿԿ-ը վստահեցաւ ընկ. Աբոյին, Սագոյին ու ինծի:

Ընկ. Աբոյին այլ պարտականութիւններով բազմազբաղ ըլլալուն պատճառով, ծրագրումի աշխատանքը Սագոն ու ես կատարեցինք` ժողովին ներկայացնելով այն կարելիութիւնները, զորս մեր տրամադրութեան տակ կրնայինք ունենալ, ինչպէս` Պուրճ Համուտի քաղաքապետարանի հրշէջ ու հիւանդատար ինքնաշարժները, տոքթ. Պախչեճեանի փոքր հիւանդանոցին յարմարութիւնները, ուտեստեղէն ամբարելու պահեստանոցներ եւ այլ յարմարութիւններ:

Խօսքերնիս հազիւ աւարտած` ընկ. Սարգիսը զուարթախոհութեամբ, որ իրեն յատուկ է, սկսաւ քննադատել կատարուած աշխատանքը եւ զայն անբաւարար եւ ոչ ամբողջական նկատելով` պահանջեց, որ ծրագիրը վերատեսութեան ենթարկենք ու ամբողջացնենք` ներկայացնելով շտապ օգնութեան աշխատանքները վարելու համար հարկ եղած կազմակերպական կառոյցի մեր պատկերացումը, սահմանելով պահանջուած մարդուժը, զայն ապահովելու կարելիութիւնները, աշխատանքները տանելու համար նախահաշիւ պիւտճէ եւ այլ տուեալներ:

Ընկ. Սարգիսի խօսքերը վիրաւորելու աստիճան ծանր էին, մանաւանդ մեզի` իրեն մօտիկներուն համար, պատճառ դառնալով, որ մեր միջեւ պաղութիւն մը յառաջանայ:

Ստեղծուած կացութիւնը ընկ. Հրայրին կողմէ աննկատ չէր մնացած, որ ատեն մը ետք Սագոյէն, Բենոյէն, Վաչէ Տարագճեանէն եւ ինձմէ խնդրեց ընկ. Սարգիսին այցելել, որպէսզի մեր միջեւ ստեղծուած վերապահութիւնը վերանայ: Խնդրանք, զոր անմիջապէս կատարեցինք:

Ընկ. Սարգիսը մեզ ընդունեց շատ սիրալիր եւ անմիջապէս իրեն յատուկ սրամտութեամբ մեր այցելութեան պատճառներուն գծով հաճելի խօսակցութիւն մը զարգացուց` զուարթ ու թեթեւ մթնոլորտ մը ստեղծելով, ինչ որ մեր միջեւ եղած սերտ կապը շուտով վերահաստատեց:

1984-ի վերջին ամիսներուն ըլլալու էր: Ապահովական ծանր դէպք մը ցնցեց Պուրճ Համուտը: Արդարեւ փաղանգաւոր զինեալներ,  շրջանցելով զէնքերով Պուրճ Համուտ չմտնելու մեր ու փաղանգաւորներուն միջեւ եղած համաձայնութիւնը, գիշերով, Սին Էլ Ֆիլէն գալով, մուտք գործած էին Մարաշ թաղի հարաւային ծայրամասին գտնուող եւ ժողովրդային անուանումով «Տոնուզլուխ» (խոզանոց) կոչուած հայաբնակ թաղամասը` առանց մեր զինեալ տղոց կողմէ արգելքի կամ դիմադրութեան հանդիպելու:

Տուներ մտած, խուզարկութիւններ կատարած ու կարգ մը զինեալ տղաք ձերբակալած` ահ ու սարսափի մատնելով բնակչութիւնը:

Նկատի ունենալով, որ քաղաքացիական պատերազմի սկիզբէն լիբանանեան զինեալ միլիսներու Պուրճ Համուտ մուտքը ամէն գնով արգիլելու որոշում գոյութիւն ունէր, ԿԿ-ը դէպքին մանրամասնութիւնները ունենալու եւ թերացողները ճշդելու համար քննութիւն բացաւ:

Այս գնով ԿԿ-ը առաջին առթիւ ուզեց լսել ընկ. Ազնաւորեանի զեկուցումը: Պարզուեցաւ, որ ընկ. Ազնաւորեան դէպքին մասին տեղեակ պահուած էր յաջորդ օրը առաւօտուն միայն: Ուստի ԿԿ-ը որոշեց հարցաքննել «Սարդարապատ» կոմիտէն, որմէ ի յայտ եկաւ, որ կոմիտէի հերթապահ ընկ. Մանուկ Թենքերեանն ու ապահովական բաժին պատասխանատու ընկ. Յարութ Թենքերեանը (Շերիֆ) միայն դէպքին ու անոր մանրամասնութիւններուն տեղեակ էին եւ` տղոց չդիմադրելու ցուցմունք տուած: ԿԿ-ը երկու ընկերներուն կողմէ ընկ. Ազնաւորեանն ու կոմիտէի միւս անդամները տեղեակ չպահելու ընթացքը նկատեց մեր կազմակերպական կանոններուն անյարիր, ինչպէս նաեւ` անտեսում միլիսներու ոտնձգութիւններուն գծով գոյութիւն ունեցող որոշումին: Այս տուեալներու լոյսին տակ, ԿԿ-ի ընկերներուն մեծամասնութեան տրամադրութիւնը թերացողներուն նկատմամբ կարգապահական տնօրինում կատարելն էր` վերջնական որոշումը ձգելով յաջորդ նիստին:

Յաջորդ շաբաթ, երբ ժողովէն առաջ ակումբ հասայ, ԿԿ-ի գործավարուհի Գոհար Թորիկեանը տեղեկացուց, որ ընկ. Սարգիսը ժողովէն առաջ կ՛ուզէր զիս տեսնել: Ուստի բարձրացայ երրորդ յարկ, Բիւրոյի գրասենեակը: Ընկ. Սարգիսը առանձին կ՛աշխատէր: Զիս տեսնելով` խնդրեց, որ նստիմ ու սկսաւ անմիջապէս խօսիլ Պուրճ Համուտի մէջ պատահած դէպքին, այդ առթիւ ԿԿ-ի ունեցած պատժական տրամադրութիւններուն մասին, որոնց ծանօթ էր նախորդ ժողովի ընթացքին ընկերներուն ունեցած արտայայտութիւններէն:

Ընկ. Սարգիսի խօսքերէն հասկցայ, որ ան լաւապէս կ՛ըմբռնէր դէպքին ծանրակշիռ բնոյթն ու անոր հետեւանքները մեր շարքերուն ու ժողովուրդի հոգեբանութեան ու մտածելակերպին վրայ: Չէր բաժներ տղոց կրաւորականութիւնն ու զինեալներուն չդիմադրելու ընթացքը, զայն կը նկատէր դատապարտելի, համոզուած, որ շրջանի կոմիտէն ու ապահովականի պատասխանատուն թերացած էին իրենց պարտականութիւններուն մէջ եւ` յանցաւոր: Սակայն այդ բոլորով հանդերձ, կը թելադրէր հարցը տեղական նեղ բնոյթով չտեսնել, այլ գիտակցիլ, որ մեր դէմ կը գործեն ոչ միայն լիբանանեան քաղաքական ուժեր, այլեւ միջազգային` սկսեալ Թուրքիայէն մինչեւ արեւմտեան երկիրներ ու Խորհրդային Միութիւն: ԿԿ-ի կողմէ ծանր պատիժներու տնօրինումը կրնային ներկուսակցական զգայնութիւններ յառաջացնել` անդրադառնալով շարքերու միասնականութեան վրայ, մեզ շեղելով մեր հիմնական նպատակէն` Հայ դատի մեր պայքարէն, ինչ որ մեծապետական ուժերու եւ անոնց լիբանանցի գործակալներուն ծրագիրն է:

Արդ, կը կարծէր, որ պատասխանատուներուն նկատմամբ դիտողութիւն արձանագրելով ու զանոնք կարգի հրաւիրելով պէտք էր բաւականանալ:

Յայտնապէս ընկ. Սարգիսը Պուրճ Համուտի դէպքին ու անոր պատճառով կատարուած հարցաքննութիւններու մասին, իր ու Բիւրոյի տեսակէտները ԿԿ-ին չպարտադրելու փափկանկատութենէն մեկնած եւ յաչս շարքերուն ԿԿ-ի վարկը բարձր պահելու նկատառումով, իբրեւ իրեն մօտիկ անձ, ինծի կը վստահէր ԿԿ-ի կայացնելիք պատժական որոշումը իր փափաքած ձեւով հունաւորելու պարտականութիւնը` զիս ծանր պարտաւորութեան տակ դնելով:

Բաժնուելու պահուն ընկ. Սարգիսը տեղեկացուց, որ ինք ժողովին ներկայ պիտի չգտնուի, խնդրելով սակայն, որ զինք անմիջապէս տեղեակ պահենք տրուած որոշումին մասին:

Երբ ժողովասրահ մտայ, նիստը արդէն սկսած էր:

Տեղս Գրիգոր Նգրուրեանին ու Միքիին միջեւ ըլլալով` կարողացայ արագօրէն անոնց փոխանցել ընկ. Սարգիսին խորհուրդը: Երբ այդ օրակարգը հասաւ, խօսք առնելով` միտքս բանաձեւեցի` առաջարկելով պատասխանատուներուն նկատմամբ դիտողութիւն արձանագրելով գոհանալ: Առաջարկս կարգ մը ընկերներու կողմէ դժգոհութեամբ ընկալուեցաւ, սակայն ընկ. Նգրուրեանն ու Միքին անմիջապէս ձայնակցեցան առաջարկիս, որուն արդիւնք` ԿԿ-ը մեծամասնութեամբ գոհացաւ դիտողութիւն արձանագրելու որոշում կայացնելով:

Ընկ. Սարգիսի հարցերը վերլուծելու եւ ըստ այնմ տնօրինումներ կատարելու եղանակը ղեկավար մարդու յատկանիշներ կը բնորոշէր: Արդարեւ, ինք, որ խստապահանջ ու ամուր սկզբունքներու տէր էր, մանաւանդ խիստ բծախնդիր` կուսակցական կեանքին մէջ մեր Կազմակերպական կանոններու անթերի գործադրութեան, Պուրճ Համուտի դէպքին վերաբերեալ յատուկ լայնախոհութիւն եւ թոյլտւութիւն կը ցուցաբերէր, որովհետեւ զայն կը դիտէր միջազգային քաղաքականութեան լայն շրջագիծի մէջ:

Հոս տեղին է «ղեկավարութիւն» հասկացողութիւնը բանաձեւող եւ «Դրօշակ»-ին մէջ լոյս տեսած իր մէկ յօդուածէն մէջբերում մը կատարել. «Ղեկավարը բարոյական նկարագիր է ամէնէն առաջ, համադրող ու առաջամղիչ կամք է, յետոյ, բազմակողմանի, լայնահորիզոն ու ստեղծագործ միտք է, ապա տեսանո՛ղ է ու ներշնչո՛ղ` իբրեւ իր դասակարգի, իր ազգի եւ իր պետութեան կամքը, նուիրական իղձերը, սրբութիւնները, շահերն ու իտէալները մարմնաւորող, խորհրդանշող, կենսաւորող ուժ: Այս բոլորին համադրութիւնն է ղեկավարութիւնը»:

1972-ին` ՀՅԴ 22-րդ Ընդհանուր ժողովին ընտրուելով Բիւրոյի անդամ` ընկ. Զէյթլեանը Հրաչ Տասնապետեանի եւ Հրայր Մարուխեանի հետ եկաւ կազմելու երրորդութիւն մը:

Հակառակ իրենց նկարագրային տարբերութիւններուն, ինչպէս նաեւ` երբեմն իրենց միջեւ ստեղծուած տարակարծութիւններուն, իրարու նկատմամբ միշտ յարգալիր` անոնք եկան զիրար ամբողջացնելու եւ սփիւռքի մէջ Ցեղասպանութեան յիսնամեակով ծնունդ առած մեր ժողովուրդի քաղաքական զարթօնքին, մեր կուսակցութեան կազմակերպական վերաթարմացման ու գաղափարականութեան խթանման մղիչ ուժը դառնալու` ծաւալելով քաղաքական ու քարոզչական լայն գործունէութիւն, Բիւրօ հասկացողութեան տալով նոր բնութագրում եւ հայեացք:

Այս ծիրէն ներս ընկ. Զէյթլեանը իր տեսաբանական, գաղափարաբանական թէ կազմակերպական տեսութիւններով ու զանոնք բանաձեւելու հմտութեամբ հիմնական դեր ունեցաւ ՀՅԴ Ծրագրի եւ Կազմակերպական կանոններու վերամշակման մէջ:

Պատահեցաւ, որ 1984-ի ամրան սկիզբը Միւնիխի մէջ գումարուած ՀՅԴ մարմիններու խորհրդաժողովին, պանդոկի մեր սենեակներուն դրկից ըլլալը առիթ ստեղծէ, որ մինչեւ ուշ գիշեր ունկնդրեմ ընկ. Սարգիսի մտածումները:

Ան կը հաւատար, որ մեր ազգային յանձնառութիւնները ի կատար ածելու համար պէտք է հաւաքականօրէն պայքարիլ, որուն համար հարկ էր համախմբուիլ մեր ազգային ու քաղաքական կազմակերպութիւններուն շուրջ, ամրապնդել մեր կառոյցները, նուիրումով եւ զոհողութեամբ գործօն մասնակցութիւն բերել մեր ազգային պայքարին:

Սերտօրէն կը հաւատար, որ ՀՅ Դաշնակցութիւնը ոչ միայն ազգային անկախ ու ինքնուրոյն մշակոյթի զարգացման գլխաւոր մղիչ ուժը կը հանդիսանայ, այլեւ անկախութեան գաղափարի ջահակիրը, ազատ ու ինքնուրոյն մտածումի, ազատ խօսքի, գործի եւ ստեղծագործութեան ջատագովը:

Այդ ժողովին, շրջաններու կազմակերպական կեանքի քննարկման յատկացուած օրակարգի ընթացքին շրջաններու վերաբերեալ Բիւրոյի գնահատումները լսելէ եւ շրջաններու գործունէութեան ամփոփ տեղեկագիրները ունկնդրելէ ետք, ընկ. Զէյթլեանը ձայն առնելով` մօտաւորապէս հետեւեալ միտքը արտայայտեց.

«Տեղեկագիրներէն այնպէս կ՛երեւի, որ մեր կազմակերպական շրջաններէն ոմանց մէջ բռնապետութիւն հաստատուած է` կաշկանդելով ընկերներու ազատ կարծիքի իրաւունքը, իսկ այլ շրջաններու մէջ ազատութիւն հասկացողութիւնը ստեղծած է քաոսային վիճակ` զիջելով դաշնակցական մտածելակերպին ու աւանդներուն»:

Ընկ. Զէյթլեան հանրային կեանքին մէջ հաւաքական ղեկավարութեան գաղափարի ու գործելաոճի հաւատացողն ու ջատագովն էր: Այս գծով դիպուկ է «Դրօշակ»-ի մէջ լոյս տեսած իր մէկ յօդուածը, յատկապէս` հետեւեալ պարբերութիւնները.

«Մեր անհատական ուժը հաւաքական ուժի, անհատական դրամագլուխը հաւաքական դրամագլուխի, անհատական շնորհները հաւաքական բարիքի եւ անհատական նուաճումները հաւաքական յաղթանակի վերածելու մէջ կը կայանայ ղեկավարութեան արժանիքը:

«Այս նուիրական նպատակին հասնելու համար պէտք է ամէնէն առաջ թօթափել մեր եսակեդրոն անհատապաշտութիւնը եւ փոխարէնը` զարգացնել հաւաքական մեր գիտակցութեան ու գործունէութեան կամքը»:

Միւնիխի պանդոկին մէջ ազգային հարցերու շուրջ ունեցած մեր գիշերային զրոյցները եղան մեր վերջին անպաշտօն ու սրտցաւ խօսակցութիւնները:

Ընկ. Զէյթլեանի առեւանգումէն երկու օր ետք, երբ ինքնաշարժովս ընկ. Ազնաւորեանին ու Միքիին հետ «Սարդարապատ» ակումբէն կ՛ուղղուէինք «Նիկոլ Դուման» ակումբ, ուր միջկոմիտէական ժողով տեղի պիտի ունենար` շարքերուն պաշտօնապէս տեղեկացնելու ընկ. Զէյթլեանի առեւանգումը, ընկ. Ազնաւորեանին ըսի.

– Ընկ. Սարգի՛ս, դուն ալ առանց ընկերակիցի կը պտտիս, ճիշդ չես ըներ, եթէ քեզի ալ բան մը պատահի, շատ ծանր կացութեան կրնանք մատնուիլ:

– Յակո՛բ, ըլլալիքը պիտի պատահի, գոնէ հետս եղողին մահուան պատճառ չեմ ըլլար,- եղաւ Ազնաւորեանի պատասխանը:

Այս խօսակցութենէն հազիւ երեք շաբաթ անց, նոյն հայանուն գործակալները առաւօտ կանուխ գործի երթալու ճամբուն վրայ սպաննեցին ընկ. Ազնաւորեանը:

Երկու օր ետք յուղարկաւորներու հոծ բազմութիւն մը, եկեղեցիէն դէպի Պուրճ Համուտի գերեզմանատուն ճամբուն վրայ, լուռ ու վրդոված կը հետեւէր ընկ. Ազնաւորեանի եռագոյնով ծածկուած ուսամբարձ տարուող դագաղին, յիշողութեանս մէջ պատկերացաւ ընկ. Սարգիսը, որ ո՛չ յուղարկաւոր, ո՛չ ալ գերեզման ունեցաւ: Տխրութիւն մը պատեց զիս ու շուրթերս սկսան արտասանել հայ բանաստեղծին սա խօսքերը.

«Ո՛չ փող զարկինք, ո՛չ արձագանգ լեռնասոյզ,
Սարէ ի սար չարաշշուկ տարին լուր,
Ու չերգեցինք ողբաց երգեր սրտայոյզ…
Վասն հայրենեաց մեռար, դու շա՜տ ապրեցար» (*):

Մարդիկ կան, որոնք իրենց իմացական պատրաստութեամբ, կենցաղավարութեամբ ու
բարոյական սկզբունքներով ոչ միայն շրջապատին յարգանքն ու համակրանքը կը վայելեն, այլեւ իրենց հեղինակութեամբ կ՛արժեւորեն ղեկավարի տիպարը:

Այսպիսիները հանրային կեանքին մէջ իրենց ցուցաբերած անանձնականութեամբ, ուղղամտութեամբ, ինքնավստահութեամբ, պարտաճանաչութեամբ, բծախնդրութեամբ, պահանջկոտութեամբ, լաւագոյնին ձգտումով եւ պատասխանատւութեան բարձր գիտակցութեամբ կ՛որակաւորեն ազգային մեր կառոյցները եւ կեանք ու դիմագիծ կու տան հաւաքականութեան: Անոնց անժամանակ մեկնումը կ՛աղքատացնէ հաւաքական կեանքը` զայն մատնելով միջակութեան, պատեհապաշտութեան ու սովորամոլութեան, հասարակութիւնը ձգելով խարխափումի եւ ինքնութեան ու պատկանելիութեան որոնումի ոլորապտոյտին մէջ:

Հոկտեմբեր 2017, Մոնրէալ
(Շար. 4 եւ վերջ)

* Մկրտիչ Պէշիկթաշլեան. «Քաջորդւոյն թաղումը»: