ՎԱՀԱԳՆ ԳԱՐԱԳԱՇԵԱՆ
Հայոց ցեղասպանութեան մասին բազմաթիւ գիտական աշխատանքներու հեղինակ հրեայ ցեղասպանագէտ Եայիր Օրոն իր նոր հրատարակած «Մուսա Լերան 100 տարիները» գիրքի նախաբանին մէջ յստակօրէն կը շեշտէ, որ գիրքին լոյս ընծայումը կոչ մըն է Իսրայէլի պետութեան` ի վերջոյ պետականօրէն եւ պաշտօնապէս ճանչնալու Հայոց ցեղասպանութիւնը: Օրոն կը գրէ. «Երբ Իսրայէլը` հայրենիքս, կ՛ուրանայ Հայոց ցեղասպանութիւնը, այդ ընթացքով կը դաւաճանէ ու կը նսեմացնէ Հայոց ցեղասպանութեան զոհերու յիշատակը` միաժամանակ դաւաճանելով Հրէական ողջակիզումի զոհերուն յիշատակին»: Գիրքին նախաբանին մէջ հեղինակը գիրքը կը ձօնէ հայոց եւ հրեաներու ցեղասպանութեանց զոհերուն:
Գիրքը կը բաղկանայ 11 ենթագլուխներէ, որոնցմէ առաջինը կը կրէ «Իսկական պատմութեան իսկական հերոսը» խորագիրը. այստեղ հեղինակը լուսարձակի տակ կ՛առնէ Մուսա Լերան հերոսամարտի զինուորական հրամանատար Մովսէս Տէր Գալուստեանի կեանքն ու քաղաքական գործունէութիւնը` շեշտադրումը կատարելով հերոսամարտի ընթացքին ինքնապաշտպանութեան մարտական գործողութիւնները կազմակերպելու անոր որոշիչ դերակատարութեան վրայ: Այս հատուածով Օրոն վկայութիւններ կը բերէ պատմաբան Աշոտ Ներսիսեանի` Կարօ Սասունիի մասին գրած աշխատութենէն: Գիրքին յաջորդ ենթաբաժինով, սեղմ գիծերու մէջ կը ներկայացուի ֆրանսական նաւերուն միջոցով իրագործուած փրկութեան գործողութիւնը:
Յաջորդող ենթաբաժիններուն մէջ Օրոն խորքային մօտեցումով կ՛անդրադառնայ «Մուսա Լերան 40 օրերը» վէպի հեղինակ Ֆրանց Վերֆելի անձին ու գործունէութեան` շեշտելով, որ վէպը գրելու իր տարերքին մէջ Վերֆել տարիներով ուսումնասիրած է` պատմական արխիւներ, ականատեսներու վկայութիւններ, փաստաթուղթեր եւ լրագրական աղբիւրներ:
Գիրքին չորրորդ ենթաբաժինով Օրոն կը ներկայացնէ «Մուսա Լերան 40 օրեր»-ի առթած ազդեցութեան հոլովոյթը Բ. Աշխարհամարտին ընթացքին հրէական սփիւռքին մէջ, յատկապէս` եւրոպական սփիւռքի գերմանական, աւստրիական եւ լեհական հրեայ գաղութներուն մէջ: Միաժամանակ, 1934-ին, Թել Աւիւի մէջ առաջին անգամ ըլլալով կը հրատարակուի վէպին եբրայերէն տարբերակը` Ժոզեֆ Լիխթենպոմի թարգմանութեամբ:
Օրոն կը գրէ, որ մահուան դէմ պայքարող մուսալեռցիներու ծառացումը լերան մը վրայ, Համաշխարհային Բ. պատերազմի տարիներուն, հրեաներուն կողմէ կը վերածուի Մասսատայի բարձունքին վրայ ՔԱ. 70 թուականին Հռոմէական կայսրութեան դէմ իրենց ըմբոստութեան համարժէք պատմական եղելոյթի:
Հինգերորդ եւ վեցերորդ ենթաբաժիններով պատմաբան Օրոն արխիւային հարուստ շտեմարան մը բանալով` կը գրէ, թէ ինչպէ՛ս Վարշաւիոյ եւ Եւրոպայի տարածքին գտնուող հրէական թաղամասերու եւ կեթոներու դիմադրական շարժումներուն մէջ Վերֆելի վէպը խթան եւ ներշնչումի աղբիւր հանդիսացած է հրեայ ժողովուրդին Բ. Աշխարհամարտի օրերուն, իսկ հրէական կեդրոնացման ճամբարներու մէջ յոյս ներշնչած` դէպի ստոյգ մահ գացող բազմահազար տառապեալներու:
Իր այս աշխատութեան մէջ Օրոն կը շեշտէ պատմական յիշողութեան կենսական գործը` հրեայ սերունդներու ազգային ժառանգութեան կազմութեան հոլովոյթին մէջ: Գիրքին եզրափակիչ բաժինով Օրոն կը մէջբերէ «Մուսա Լերան 40 օրերը» վէպի առաջին եբրայերէն հրատարակութեան առիթով գրուած Մոշէ Պէյլինսոնի գրախօսականին մէկ նախադասութիւնը` «Այս գիրքը սերունդներու համար գրուած գիրք է»: Օրոն կը շարունակէ` գրելով, որ դժբախտաբար հրեայ ժամանակակից սերունդը անտեղեակ է մուսալեռցիներու մղած հերոսամարտէն: Ան անհրաժեշտ կը նկատէ Ֆրանց Վերֆելի վէպին ներառումը Իսրայէլի պետական կրթական ծրագիրին մէջ, ինչպէս նաեւ` ուսումնական բարձրագոյն կրթարաններու պատմութեան բաժանմունքներու ծրագիրներուն մէջ, որովհետեւ Վերֆելի վէպը` «Այնպիսի գրական երկ մըն է, որ կարողութիւնը ունի արդարութեան եւ մարդկային իրաւանց արժէքները ուսուցանելու համայն մարդկութեան»:
Անգլերէնով գիրքը հրատարակուած է Մոնրէալի մէջ, Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի Քանատայի Միացեալ մարմինին նախաձեռնութեամբ: 106 էջ հաշուող գիրքի խմբագիրն է քանատահայ գրող Անուշ Ակներեանը: Շուտով Թել Աւիւի մէջ լոյս պիտի տեսնէ գիրքին եբրայերէն տարբերակը:
«Հայոց ցեղասպանութիւնն ու սիոնիզմը. անընդունելի անտարբերութիւն», «Կատարեալ անարդարութիւն. ցեղասպանութիւնը եւ հայութեան ունեցուածքի կողոպուտը», «Փրկիչներ եւ մարտիկներ» գիրքերուն եւ Հայոց ցեղասպանութեան մասին բազմաթիւ պատմագիտական աշխատութիւններու հեղինակ Եայիր Օրոնի «Մուսա Լերան 100 տարիները» գիրքը թրքական ուրացման քաղաքականութիւնը արգելակող նոր վկայութիւն է, նաեւ` Իսրայէլի խուսափողական քաղաքականութեան դէմ պատմական ճշմարտութիւնը ընդունելու յստակ պատգամ է: