Վարեց` Կ. Յ.
28 յուլիսին Գրողներու միութեան դահլիճին մէջ տեղի ունեցաւ գիտնական, թատերագիր, բեմադրիչ եւ դերասան Հրանդ Մարգարեանի «Խրիմեան Հայրիկ» ներկայացման հայաստանեան անդրանիկ ցուցադրութիւնը: Ներկայացումը բեմադրուած է նաեւ Նիւ Եորքի մէջ եւ` մեծ արձագանգի արժանացած: Ներկայացման մտայղացման, անոր պատգամին եւ յատկապէս Խրիմեան Հայրիկին նուիրուած ըլլալու հանգամանքին եւ այլ հարցերու մասին զրուցած է ներկայացման հեղինակը` Հրանդ Մարգարեան «Երկիր»-ին հետ:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Ներկայացման մտայղացումը ինչէ՞ ծնաւ եւ ինչո՞ւ որոշեցիք անդրադառնալ Խրիմեան Հայրիկին:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- 1988-ին ալ Խրիմեան Հայրիկի մասին գրած էի թատերախաղ մը, որ ներկայացուցի Նիւ Եորքի, Ֆիլատելֆիոյ եւ այլ քաղաքներու մէջ: Այս տարի կը լրանար Խրիմեան Հայրիկի մահուան 110-րդ տարելիցը, եւ, ի զարմանս ինծի, ոչ մէկ արձագանգ կար: Ինծի համար զարմանալի է, որ մեր պատմութեան մէջ այսպիսի հսկայ դէմքի մասին ոչ մէկ արձագանգ եղաւ այս տարի: Ատոր համար ալ մտածեցի, որ պէտք է ներկայացում բեմադրեմ, քանի որ Խրիմեան այնքա՛ն ըսելիք ունի, եւ իր մօտեցումները զանազան հարցերու վերաբերեալ` կարելի է իբրեւ ազդանշան ու իրականութեան պատկեր նկատել: Կը մտածեմ, որ եթէ կարենամ Խրիմեան Հայրիկին տիպարը «բերել մեր կեանքին մէջ», այն ժամանակ անոր հանդէպ տածած յարգանքս մատուցած պիտի ըլլամ եւ միաժամանակ շատ բան պիտի սորվիմ: Մեր պատմութեան մէջ Խրիմեան եզակի է իր ժողովրդականութեամբ եւ իր ժողովուրդին կողքին ըլլալու հանգամանքով: Ան մեր կեանքերուն վրայ այնպիսի ազդեցութիւն ունեցած է, որ վստահօրէն կրնամ ըսել, թէ ինքն է յեղափոխութեան հիմնադիրը: Ան մեր ինքնութեան հարցին մէջ պատմական մեծ ներդրում ունի, ան էր, չէ՞, որ «Երկաթէ շերեփ»-ի գաղափարը առաջ քաշեց: Ներկայացնել ժողովուրդին, անոր պատգամը յիշեցնել` ա՛յս էր մղիչ ուժս:
Հ.- Կրնա՞նք ըսել, որ ասիկա ոչ թէ զուտ անդրադարձ է կամ յիշեցում Խրիմեան Հայրիկի մասին, այլ նաեւ` փաստ, որ անոր խօսքերը այսօր ալ արդիական են:
Պ.- Այո՛, քանի որ ան այնքան դիպուկ կերպով կ՛ըսէ ամէն ինչ` առանց հարցեր յառաջացնելու: Բացի ատկէ` հայ կնոջ նկատմամբ իր յարգանքը եւ ուշադրութիւնը շատ մեծ էր, ան կ՛ըսէր, որ հայ կինը մեր յենասիւնն է: Ան առաջին մարդն էր, որ Վանի մէջ աղջիկներու համար դպրոց բացաւ եւ կը ստիպէր մայրերուն, որ իրենց աղջիկները դպրոց ուղարկեն: Ան կ՛ըսէր նաեւ, որ հայ կինը միայն խոհանոցի մէջ աշխատելու համար չէ, ուսումը շատ կարեւոր է: Ան ուսումի «խենթ» էր, ինքն ալ բացառապէս կրթուած մարդ էր: Դէպք մը յիշեցի. երբ Խրիմեանի եղբօր տղան` Խորէնը, կը նշանուի, կ՛ուզէ իր նշանածը ծանօթացնել Խրիմեանի հետ: Աղջիկը լաչակով էր, եւ Խրիմեան Հայրիկ կը հարցնէ, թէ ինչո՛ւ ան լաչակ կապած է. աղջիկը կը պատասխանէ, թէ մեր սովորութիւնն է, որ հայ կինը լաչակ պէտք է կապէ, Խրիմեան կը հակադարձէ` ըսելով, որ հայերը նման սովորութիւն չունին: Աւելի՛ն. ան կ՛ըսէ աղջկան, որ այսուհետեւ գլխաբաց շրջի, ու եթէ մէկը հարցնէ, թէ ինչո՛ւ գլխաբաց է, կրնա՛յ հանգիստ պատասխանել, որ Հայրիկը հրահանգած է: Ասիկա պատճառ հանդիսացաւ, որ միւս հայ կիներն ալ գլխաբաց շրջէին: Իր վերջին կոնդակներէն մէկուն մէջ ալ Խրիմեան Հայրիկ կը գրէ, որ բոլոր եկեղեցական ընտրութիւններուն հայ կինը պէտք է քուէարկէ, եւ ասիկա 1907-ին էր: Խրիմեան նախասկիզբն էր ամէն ինչի, ան յեղաշրջում կ՛ընէր, բայց` գիտակից ձեւով: Կ՛ուզէր, որ մարդիկ ուղղակի լսէին իր խօսքը, ապա որոշէին, թէ համաձա՞յն են, թէ՞ ոչ:
Հ.- Մենաներկայացումը դժուար ոճ կը նկատուի: Դերակատարը մէկ անձ է եւ հանդիսատեսի ուշադրութեան կեդրոնը անոր ամէն շարժումն ու բառն է: Վախ չկա՞յ ճիշդ չընկալելու:
Պ.- Մէկ վախ ունիմ, այդ ալ Խրիմեանը պատշաճ ձեւով ներկայացնելն է: Կը վախնամ անոր մեծութենէն. ան այնքան հսկայ մարդ է, որ անոր առջեւ ես միջատ եմ: Միայն կը մտածեմ, թէ այսպիսի մարդ մը պիտի կարենա՞մ արժանի ձեւով ներկայացնել: Նիւ Եորքի մէջ արդէն ներկայացումը ցուցադրուած է, այնտեղ մեծ ընդունելութեան արժանացաւ, ատոր համար ալ ոգեւորուեցայ ու մտածեցի Հայաստանի մէջ ալ բեմադրել զայն: Ի դէպ, ներկայացման մէջ 3 սերունդ ներկայ է, որ խորհրդանշական է. անիկա շարունակութիւն ցոյց կու տայ: Կը յիշէ՞ք, երբ ցարը ըսաւ, որ բերէք ու բոլոր գանձերը յանձնեցէք, իսկ Խրիմեան պատասխանեց` միայն դիակիս վրայէն. այս մասը ներառած եմ ներկայացմանս մէջ, եւ խումբ մը երեխաներ կ՛ըսեն «Չյանձնէ՛ք»…
Հ.- Այս մէկը կը կապէ՞ք ղարաբաղեան հիմնահարցին հետ:
Պ.- Այո՛, նպատակս այդ է: Խրիմեանի խօսքը` չյանձնել, հիմա ալ արդիական է, հիմա ալ մեր գանձերը մեր հողերն են: Տեղեր կան, որ ան մեզ կը յանդիմանէ, բայց` խրատական ձեւով: Կարծես ան մեր օրերու մասին գրած ու խօսած է: Խրիմեանի վերաբերմունքը թատրոնի հանդէպ շատ գնահատելի էր, ան կ՛ըսէր, որ թատրոնը մեր երկրորդ եկեղեցին է, ուր մեր բարքերը կը ներկայացուին: Կը կարծեմ, որ ան ալ մեր բարքերէն մէկն է: Մինչ այդ «Հեթում» թագաւորի մասին եւս ներկայացում բեմադրած եմ: Ես, առհասարակ, 27 ներկայացում բեմադրած եմ` հայերէն եւ անգլերէն, իմ ներկայացումներէն երկուքը մինչեւ Պրոտուէի թատրոնի մէջ բեմադրուեցան: Նիւ Եորքի թատերական հիմնարկն ալ ինծի դիմեց` իրենց համար Ցեղասպանութեան նիւթով ներկայացում գրելու: Ատիկա նախ իրենք խաղացին, ապա ես` Պրոտուէի մէջ, եւ ներկայացումէն ետք օտարները, որոնք մեր մասին ոչինչ լսած էին, հայոց պատմութեան մասին գիրքեր կը կարդային ու կու գային ինծի հարցումներ ուղղելու:
Հ.- Արցախի մասին խօսեցանք. Արցախը մեր թէ՛ հպարտութիւնն է, թէ՛ ցաւոտ կողմը: Ի՞նչ ըսելիքներ ունինք բանակի եւ Արցախի մասին:
Պ.- Արցախի հարցը զիս մեծապէս կը մտահոգէ: Մենք առաջին հերթին պէտք է մեր ընելիքները դասակարգենք: Ամէն մէկը` նախարարութիւն, համայնք, ունի իր ծրագիրը, բայց մենք ազգ ենք, եւ պէտք է մեր առաջնահերթութիւնները ճշդենք: Երբ տուն կը կառուցես, նախ կահ-կարասին չես գներ, չէ՞, այլ տան հիմերը կը դնես: Իմ կարծիքովս, այսօր մեր գերխնդիրը Արցախն է. եթէ մենք Արցախ չունենանք, պատմութեան մէջ անորոշութեան գիրկը պիտի երթանք: Ես կտրականապէս դէմ եմ հողերու յանձնումին: Մեր պատմութեան ընթացքին առաջին անգամ ըլլալով սահմանները ընդլայնած ենք. միշտ կորսնցուցած ենք: Եթէ չկարենանք մեր ձեռք բերածը պահել, գլխիկոր պիտի երթանք պատմութեան յատակը: Այսօր մեր գերխնդիրը Արցախն է, իսկ Արցախի խնդիրը` զօրութիւնը: Անցեալ տարի Միացեալ Նահանգներ հետազօտութիւն մը կատարեցին, եւ յայտարարուեցաւ, որ մեր ապրիլեան քառօրեայի օրերուն զոհուած տղաներուն 25 տոկոսը չէր մահանար, եթէ ունենար համապատասխան սարք` արիւնահոսութիւնը կասեցնելու: Ատկէ ետք Արցախ այցելած երկու երիտասարդներ որոշեցին այդ սարքերէն գնել եւ ուղարկել սահմանը կանգնած տղաներուն: Հիմա մեր առաջին խնդիրը Ղարաբաղի 20.000 զինուորներէն իւրաքանչիւրին արիւնահոսութիւնը կասեցնելու այդ սարքը նուիրելն է: Տղաքը էջ ալ ունին Դիմատետրին վրայ` «Armenian Wounded Heroes Fund» անունով, որուն միջոցով ալ դրամահաւաքի խնդիրը կը լուծուի: Այսօր Միացեալ Նահանգներէն Արցախ կը ժամանեն բժիշկներ, որոնք զինուորներուն կը սորվեցնեն, թէ ինչպէ՛ս պէտք է գործածել այդ սարքը: Սարքերը համարակալուած են, եւ զանոնք վաճառելու կամ նուիրելու որեւէ միջոց չկայ: Երկու տարի սարքը օգտագործելէ ետք, անիկա քիչ մը կը վերանորոգուի եւ կը փոխանցուի յաջորդ զինուորին: Հակառակ այն իրողութեան, որ ես ՀՅԴ-ի անդամ եմ, սակայն չուզեցինք, որ այս գործը որեւէ կուսակցութեան անուան կապուի, քանի որ հայ զինուորը որեւէ կուսակցութեան չի պատկանիր եւ սահմանի վրայ կը պաշտպանէ բոլորը, ոչ թէ միայն` ՀՅԴ-ն կամ ռամկավարը:
Հ.- Ինչպէ՞ս կը տեսնէք Հայաստանի ապագան` ո՞ւր թերացած ենք, ի՞նչ դասեր պիտի քաղենք անցեալէն, որ նոյն տեղը չմնանք եւ յառաջ երթանք:
Պ.- Հայաստանը ինծի համար պաշտամունք է: Վերջին 25 տարիներուն ամէն տարի կ՛այցելենք Հայաստան, եւ կրնամ ըսել, այո՛, կայ զարգացում: Բայց մեծ խնդիր մը ունինք` ժողովուրդը պէտք է շատ լսել, քանի որ ժողովուրդը իմաստուն է եւ ըսելիքներ ունի: Հայաստանի մէջ իշխանութիւնը հեռացած է ժողովուրդէն: Բայց ատով հանդերձ, Հայաստանի ապագան լուսաւոր կը տեսնեմ, քանի որ երիտասարդները շատ աշխուժ են: Հարցեր յառաջ կը քաշեն եւ կը մասնակցին ատոնց լուծման: Ես կը հաւատամ ՀՅԴ-ի գաղափարախօսութեան եւ կ՛ուզեմ, որ անիկա ժողովուրդին ծառայէ: Սակայն պէտք է ըսեմ, որ կուսակցութիւնները կու գան եւ կ՛երթան, բայց ազգը մնայուն արժէք է, ուստի մենք ամէն ինչ պէտք է ազգին համար ընենք: Ես իմ աշակերտներուս ալ միշտ կ՛ըսեմ, որ ամէն օր դուք ձեզի հարցնէք, թէ ըրածս ինչպէ՞ս պիտի օգնէ հայութեան ու Հայաստանին եւ այդ մտայնութեամբ պէտք է ապրինք: