Երգի Մը Պատմութիւնը.- Խանասորի Արշաւանքին Ձօնուած Երգերուն Հոլովոյթը (Բ.)

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

120 տարիներ անցած են Խանասորի պատմական վրիժառական արկածալից արշաւանքէն, բայց հայ ժողովուրդի եւ յատկապէս ՀՅ  Դաշնակցութեան 19-րդ դարու վերջին տասնամեակին մղուած ազատագրական պայքարի պատմութեան մէջ Խանասորի վրիժառական արշաւանքը իր տեսակով եզակի կը մնայ, այն իմաստով, որ ան բոլորովին կը տարբերէր նախապէս մղուած կռիւներէն, ինչպէս` 1894-ի Սասնոյ առաջին ապստամբութիւնը: Այս վերջինին պարագային, մարդոց աւելի մեծ թիւ մը մասնակցած էր կռիւին, որ ունէր ինքնապաշտպանութեան բնոյթ: Իսկ Խանասորը, իր հակայարձակողական եւ վրիժառական արշաւանքով, նոր էջ մը կը բանար մղուող ազատագրական պայքարին մէջ: Ան իր փայլուն յաղթանակով հասած էր իր նպատակին:

Այս առումով, յատուկ ուշադրութեան արժանի է Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան եւ Կեդրոնական Կոմիտէի անդամ Թորոսի, բուն անունով` Գալուստ Ալոյանի յօրինած «Կարկուտ տեղաց Խանասորայ դաշտում» երգը: Անմիջապէս ըսենք, որ Ալոյեան իր համեստ եւ ժողովրդանուէր խառնուածքին համար վաստակած էր «Տարվիշ» («Դարուիշ») անունը:

Գալուստ Ալոյեան Խանասորի արշաւանքին իբրեւ մասնակցող` ներշնչուած է իր զինակից մարտական ընկերներու սխրանքներով, այդ պատճառով ալ յօրինած է այս երգը: Երգին եղանակը ապագային մշակուած եւ դաշնաւորած է երաժիշտ Գէորգ Կառվարենցը:

Հրացաններու գնդակները կարկուտի պէս տեղացած են մազրիկ բարբարոս քիւրտ ցեղի գլխուն, որ վայրագօրէն կոտորած էր Վանէն Սալմաստ (Պարսկաստան) անցնող հայ յեղափոխականները: Հետեւաբար երգին մէջ տեղացող գնդակներու տարափին համընթաց, խօսուն է նաեւ ֆետայիի ասպետական ոգին:

Երգին բառերը նկարագրական համակողմանիութեամբ ինքնին հերոսապատումն է: Երգին հոգի ու կեանք տուողը վստահաբար  ապրողը կամ այդ ապրումը շնչողն է, որ այսքան հարազատ կրնայ դրսեւորել:

Երգը թէեւ իր պարզ բառերու շարահիւսուացքով կը ներկայանայ մեզի, սակայն խորքը այլ բան է: Ամէն ինչէ առաջ դէպքին նկարագրութիւնն է, ապա աշխարհագրական, գաղափարական, պատմական, հայ ֆետայիի նկարագրի, դաստիարակչական ու օրհասի թելադրականութեան համապարբակ պատումն է:

Միւս կողմէ, մեզի ծանօթ է զինագործ Կարոյի (Արիստակէս Զօրեան, Ռոստոմի կրտսեր եղբայրը) նահատակութեան դէպքը արշաւանքի ընթացքին: Կարոն նահանջի ընթացքին ամօթ կը համարէ կռնակ դարձնել բուռ մը քիւրտերուն, Կրետացիին կողքին կը շարունակէ մարտնչիլ… Կրետացին չ՛ուզեր բաժնուիլ իր ընկերոջմէ, երկուքն ալ կը զոհուին իրենց դիրքին մէջ: Այս պատկերը իր հարազատութեամբ Գալուստ Ալոյեան փորձած է մեզի ներկայացնել իր սոյն երգի վերջընթեր տունին մէջ` այդ տունը նուիրելով Կարոյի յիշատակին…

Երաժշտութիւնը հանդարտահոս կառուցուածքով, սակայն աշխուժ, առնական կշռոյթով է: Մերթ ընդ մերթ բարձրացող ու մեղմացող ձայնաշարերու շարահիւսուած ագուցուածքով կ’արտայայտէ վրէժի ու հերոսութեան բորբոքն ու թելադրողական սրտազեղումները: Մարտական սքանչելի երգը կը պատկերացնէ «Մոսին»-ներէն տեղացող կարկուտանման գնդակները:

Ստորեւ կը ներկայացնենք երգին բառերը.

Խանասորի Արշաւանքը

Կարկուտ տեղաց Խանասորայ դաշտումը,
Ֆետայիներ դաշնակցական վրիժառու գոռում են:

Սոսկաց քիւրտը` լեղապատառ մազրիկցին,
Չէր երազում ջնջուել ի սպառ քաջ ֆետայու գնդակից:

– Եաման, Աստուած, ֆետան եկաւ ուր փախչինք,
Ասաց որդուն կրծքին սեղմած լեղապատառ քրտուհին:

– Մի՛ վախենար, հանգիստ կեցիր, բաջի ջան,
Կանանց երբեք ձեռք տալու չէ վրէժխնդիր քաջ ֆետան:

Մի ժամուան մէջ Մազրիկ ցեղը ջնջուեցաւ,
Խանասորայ կանաչ դաշտը կարմիր գոյնով ներկուեցաւ:

Փչի՛ր, շեփոր, դէպ’ Արաուլ մենք թռչենք,
Դիրքեր բռնենք, գաթայ, հալուայ ձիւնի ջրով ճաշակենք:

Մերթ կռւում է, մերթ բարձրանում քաջ ֆետան,
Եզակի է պատմութեան մէջ արշաւանքի տեսարան:

Չկար Կարոն, տխուր պատեց ամէնքին,
Երանի՜ է նրա հոգուն, որ զոհ դարձաւ այդ կռուին:

Քեզ ենք յանձնում մեր քաջերը, ո՛վ պաշտելի Արաուլ,
Կրծքիդ մէջը ամուր պահիր անմահ զոհերն հայերուն:

Կը գայ շուտով շղթան կտրած հայ մարդը,
Մեր զոհերը ամուր պահիր գրկիդ մէջը խնկելի:

Հայե՛ր, յիշէք նուիրական այդ օրը,
Յուլիս ամսու քսանհինգին կատարեցէք մեր տօնը:

*
*    *

Խանասորի արշաւանքը հայ մարտական ոգիի զարթօնքն էր, եւ այդ քաջարի արարքը ապացուցեց, որ հայը արթնցած է եւ կարող է սեփական ուժով ու զէնքով պատուհասել իր թշնամին:

Ահաւասիկ վերոնշեալ միտքը լայն կողմերով նկարագրուած է «Խանասորի հերոսներ» երգին մէջ: Այս երգին ու երաժշտութեան հեղինակը կը մնայ մեզի անծանօթ:

Երգի առաջին երկու տողերը կարգ մը երգարաններու մէջ յաճախ տեղափոխուած են:

Այստեղ հեղինակը ամէնէն հարազատութեամբ ներկայացուցած է արշաւանքին եղելութիւնը: Նախ իբրեւ բառեր, ապա` երաժշտութիւն:

Երաժշտութիւնը քայլերգային է` ծանր կշռոյթով, ուժեղ ու լայն, ծանրութիւնը կը պահէ, կարծէք արշաւանքին դրդապատճառ եղած ութ հարիւր հայերու անմեղ արեան վրէժը առնուած ըլլալու հաստատման պատումն է, որ կը ներկայանայ մեզի: Արդարեւ, փոխվրէժի արարքի նկարագրութիւնը իր հնչական ուժգնութեամբ եւ խօսքերու եղերերգութեամբ կը համապատասխանէ եղանակի պատմողական ընթացքին:

Խանասորի Հերոսները

Դաշնակցութեան վեհ քաջերը
Պաշարեցին Խանասորը,
Վատ Շէրիֆի վրանները:
Կեցցէ՛, կեցցէ՛, հայ քաջ հերոսներ,
Կտրիճներ, որ ջարդեցին շատ քիւրտեր:

Յարձակեցան քրտաց վրան,
Կին ու աղջիկ, փոքրիկ տղաք,
Սարսափեցաւ Շէրիֆ աղան:
Կեցցէ՛, կեցցէ՛, հայ քաջ հերոսներ,
Կտրիճներ, որ ջարդեցին շատ քիւրտեր:

Առաւօտեան արշալոյսին
Հայ քաջերը զէնք վերցուցին,
Դաշտ ու ձորեր դիակ լեցուցին:
Կեցցէ՛, կեցցէ՛ հայ քաջ հերոսներ,
Կտրիճներ, որ ջարդեցին շատ քիւրտեր:

Վրանների բարակ սիւներ
Այրում էին հայ հերոսներ,
Սեւ կապեցին քրտաց մայրեր:
Կեցցէ՛, կեցցէ՛, հայ քաջ հերոսներ,
Կտրիճներ, որ ջարդեցին շատ քիւրտեր:

Սպարապետ, քաջն Վարդան,
Հրաման տուր քայլենք դէպի Վան,
Կործանենք գահը բռնութեան:
Կեցցէ՛, կեցցէ՛, հայ քաջ հերոսներ,
Կտրիճներ, որ ջարդեցին շատ քիւրտեր:

*
* *

Յաջորդ երգը «Խանասորի կռւում»-ը («Ինկածների յիշատակին») նուիրուած երգն է: Այս երգը քանի մը տուներով միայն լսած ենք պատանեկան տարիքին: Սակայն մեր պրպտումներէն եւ շրջապատէն իմացած էինք տուներուն աւելի ըլլալը: Հետեւաբար մեր ուսումնասիրութեան շնորհիւ կրցանք հասնիլ երգի ամբողջական վիճակին` 8 տուներուն, զորս կը ներկայացնենք:

Երաժշտութիւնը քնարերգական է, քիչ մը` մելամաղձոտութեան թեքուող, հոն չկան ելեւէջներ, առաջ գացողը նիւթն է, երգին բառերը: Մեղեդիին մէջ կը զգանք գաղափարա-յուզական բովանդակութեան նշանակալիութիւնը:

Այս երգը յուշարձան մը կը բովանդակէ Խանասորի մէջ ինկած քաջարի հերոսներուն: Ափսոս, որ այս երգին հեղինակը նոյնպէս անյայտ կը մնայ մեզի:

Խանասորի Կռւումը

(«Ինկածների յիշատակ»-ին)

Յուլիս ամսուն քսանհինգին,
Մոսին հրացան պատրաստ ձեռին,
Քրտի ոխը պահած սրտին,
Դէպ’ Խանասոր դիմեց ուժգին:

Երեք հարիւր հայ քաջերով,
Բոլորը զինուած մոսիններով,
Շէրիֆ բէկին մեծ ջարդ տալով,
Կարոն ընկաւ վրէժ կանչելով:

Ագուլիսցի քաջ պատանի,
Հօրդ մօրդ ո՞վ լուր տանի,
Քեզպէսներուն միշտ երանի,
Դուք էք յոյսը Հայաստանի:

Փչեց մեզ հով Արաուլից,
Հայերի սիրտն էլ այրեց,
Խանի պէս քաջն մեզանից խլեց,
Հայ քաջերի սիրտն էլ այրեց:

Դու ո՞վ ունիս, որ քեզի լայ,
Գերեզմանիդ վրայ ողբայ,
Թշնամիէդ վրէժ առնէ,
Անբաղդ հայուն օգնող չկայ:

Խունկով մոմով գամ Խանասոր,
Արցունք թափեմ ես ամէն օր,
Քեզ հարցնելով մնացի մոլոր,
Նստած կու լամ միշտ սգաւոր:

Արտասուքս հեղեղ դարձաւ,
Պայծառ օրս խաւարեցաւ,
Դաշտ ու ձորեր արիւն դարձաւ,
Խանի պէս քաջը զոհուեցաւ:

Ա՜խ, երանի թո՜ղ մեռնէի,
Ազգս ազատուած տեսնէի,
Ուրախ գերեզման մտնէի,
Եւ հանգստութեամբ ննջէի…

*
* *

Խանասորի նուիրուած այլ երգ մըն է «Խանի երգը»: Այս երգը բնականաբար պիտի անդրադառնանք, որ «Խանասորի կռւումը» («Ինկածների յիշատակին») երգի համարներէ առնուած եւ ոչ շատ բարեփոխուած երգ մըն է: Նոյնիսկ անոր երաժշտութիւնը մնացած է նոյնութեամբ: Երգարաններու մէջ իր տեղը գտած է «Խանի երգը» վերնագրով:

Հոս ակնարկուած Խանը, բուն անուն- ազգանունով` Կարապետ Դաւթեան, ծնած է Ղազախի շրջանի Թաուզ գիւղը, 1873 թուականին: Մասնակցած է 1896 թուականին Վանի ինքնապաշտպանական կռիւներուն: Նահատակուած է 1987 թուականին, Խանասորի արշաւանքին, որուն կը մասնակցէր իբրեւ յիսնապետի օգնական:

Խանի Երգը

Ագուլիսցի քաջ պատանի,
Մահուանդ լուրը ո՞վ թող տանի,
Քեզպէսներուն միշտ երանի,
Դուք էք յոյսը Հայաստանի:

Խունկով մոմով գամ Խանասոր,
Արցունք թափեմ ես ամէն օր,
Քեզ հարցնելով մնացի մոլոր,
Նստած կու լամ ես ամէն օր:

Յուլիս ամսուն քսանհինգին,
Մոսին հրացան պատրաստ ձեռին,
Թուրքին ոխը պահած սրտին,
Դէպ’ Խանասոր դիմեց ուժգին:

Արտասուքըս հեղեղ դարձաւ,
Պայծառ օրս խաւարեցաւ,
Լեռներ, ձորեր արիւն լացաւ,
Խանի պէս քաջը զոհուեցաւ:

Սուրս առնեմ, ելլեմ յառաջ,
Թուրքեր ջարդեմ ես ձախ ու աջ,
Ես ալ հայ եմ պարտաճանաչ,
Ազգիս համար մեռնիմ ես քաջ:

(Շար. 2)