Հարցազրոյզը վարեց ԱՆԻ ԴԱՆԻԷԼԵԱՆ
Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի հնագիտութեան եւ ազգագրութեան հիմնարկը ամէն տարի հնագիտական պեղումներ կը կատարէ Հայաստանի տարբեր վայրերու մէջ: Վերջին տարիներուն հնագիտական ձեռքբերումներու, արժէքաւոր գտածոներու, առաջին անգամ պեղուող յուշարձաններու եւ օտարերկրեայ համագործակցութեան մասին մանրամասնութիւններ ճշդելու համար «Արմէնփրես» զրուցած է Հնագիտութեան եւ ազգագրութեան հիմնարկի տնօրէն Պաւել Աւետիսեանին հետ:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Պարո՛ն Աւետիսեան, Հայաստանի եւ Արցախի քանի՞ հնավայրերու մէջ այս տարի պեղումներ տեղի պիտի ունենան: Կա՞ն վայրեր, որոնք պիտի ուսումնասիրուին առաջին անգամ ըլլալով:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի Հնագիտութեան եւ ազգագրութեան հիմնարկը դիմած է Հայաստանի Հանրապետութեան մշակոյթի նախարարութեան` այս տարի Հայաստանի 33 տարբեր յուշարձաններու մէջ պեղման աշխատանքներ կատարելու համար: Մենք ունինք երեք տիպի նպատակային ծրագիրներ` զուտ գիտական, հիմնական ուսումնասիրութիւններ, աշխատանքներ` վտանգուած յուշարձաններու տարածքին եւ վերականգնման ծրագիրներու շրջագիծին մէջ` պեղումներ կամ մաքրման աշխատանքներու իրականացում: Արցախի տարածքին այս տարի եւս պիտի պեղենք Տիգրանակերտը, մէկ կամ երկու պեղավայրի մէջ համալսարանի միացեալ արշաւախումբը դաշտային հետազօտական աշխատանքներ պիտի կատարէ:
Այս տարի առաջին անգամ ըլլալով պիտի ուսումնասիրենք Արմաւիրի մարզի «Լեռնագոգ» եւ «Նորաւան» յուշարձաններու տարածքները, ուր անցեալ տարի ստուգողական աշխատանքներ կատարուած են: Ըստ երեւոյթին, անոնք Ն. Ք. 9-րդ, 8-րդ եւ 7-րդ հազարամեակներու շերտեր ունեցող յուշարձաններ են, եւ եթէ յանկարծ մենք այնտեղ բնակատեղիի մը գոյութիւնը արձանագրենք, ատիկա պիտի ըլլայ Արաքսէն հիւսիս ինկած տարածքներու հնագոյն բնակատեղին, որ երբեւիցէ արձանագրուած է: Մենք պիտի փորձենք հետազօտութիւններ կատարել նաեւ Ելփին գիւղի տարածքին մէջ, ուր ժայռափոր հետաքրքրական կառոյց մը կայ` «Մհերի դուռ»-ը: Անիկա ուրարտական մշակոյթի շատ հետաքրքրական դրսեւորման ձեւ է: Այդ յուշարձանը չափագրուած չէ, շուրջը գտնուող հողերուն մեծ մասը սեփականաշնորհուած են, սակայն այնտեղ կան տեղեր, ուր կարելի է տակաւին ստուգողական պեղումներ կատարել:
Հ.- Ո՞ր պեղավայրերուն հետ այս տարի մեծ յոյսեր կը կապէք, ի՞նչ յայտնագործութիւններու ակնկալիքներ կան:
Պ.- Հնագիտական որեւէ հետազօտութիւն խնդիր ունի կորզելու տեղեկատուութիւն անցեալի մասին: Որեւէ արշաւախումբ, որ կ’երթայ դաշտ, արդէն ի՛նչ ալ կորզէ, խնդիր կը լուծէ: Հիմա «Կառնուտ»-ի մէջ սկսած ենք փրկարարական պեղումներ կատարել: Ն. Ք. 4-րդ եւ 3-րդ հազարմեակներուն այս տարածքին մէջ կար մշակոյթ մը, որ մենք կը կոչէինք Շենգաւիթեան կամ Կուր-արաքսեան մշակոյթ: Այստեղ պեղած ենք կա՛մ ամէնէն կանուխ փուլի, կա՛մ աւարտական, արդէն կազմալուծման ամէնէն վերջին փուլին մէջ գտնուող դամբարաններ, իսկ միջնամասին վերաբերող դամբարաններ գործնականին մէջ չունինք: «Կառնուտ»-ի մէջ դամբարաններ գտած ենք, եւ փրկարարական պեղումներու արդիւնքները ցոյց տուած են, որ այդ նիւթերուն մեծ մասը կը վերաբերի միջին եւ վերջին փուլերուն: Շատ քիչ սկզբնաղբիւրներ ունինք այս առումով, եւ ասիկա կը նշանակէ, որ մենք պիտի հարստացնենք մեր աղբիւրագիտական հիմքը այնպիսի նիւթերով, որոնք մեր ձեռքին տակ շատ քիչ են: Մենք խնդիր ունինք պարզելու «Լեռնագոգ»-ի տարածքին մէջ բնակավայրերու հնագոյն շերտերը:
«Ակնաշէն»-ի եւ «Մասիս բլուր»-ի տարածքներուն մէջ բացուած շերտերը կը վերաբերին Ն. Ք. 6-րդ հազարամեակի սկիզբին, բայց մենք չենք սպառած դէպի վար իջնելու մեր պեղումներու կարելիութիւնները, եւ յոյս ունինք, որ եօթներորդ հազարամեակին վերաբերող շերտեր կը գտնենք:
Հ.- Որո՞նք կը նկատէք 2016-ի կարեւորագոյն եւ արժէքաւոր գտածոները: Ի՞նչ ճակատագիրի արժանացած են անոնք: Հանրապետութեան մէջ կա՞ն գտածոներու պահպանման համար անհրաժեշտ պայմաններ:
Պ.- 2016-ին Դեբեդի աւազանին մէջ գտնուող «Յաղթանակ-3» յուշարձանին մէջ երկրաբանական հսկայական շերտերը կտրած եւ հասած ենք հնագոյն ժամանակներուն, մինչեւ միլիոն, միլիոնէն աւելի տարի հնութիւն ունեցող շերտերուն, որոնք, ամենայն հաւանականութեամբ, մեզի պիտի պատմեն այն առաջին նախամարդոց մասին, որոնք ապրած են այս տարածքին մէջ: Յաջորդ կարեւոր ձեռքբերումը «Ակնաշէն»-ի պեղումներն են, ուր 6-րդ հազարամեակի առաջին կէսի շերտեր կը գտնենք եւ ամէն տարի այդ շերտերը հսկայական նիւթ կու տան: Շատ հետաքրքրական արդիւնքներ ունինք «Քարաշամբ»-ի դամբարանադաշտի պեղումներէն: Անցեալ տարի Ն. Ք. 15-րդ դարու դամբարաններ գտած էինք` լի պաշտամունքի առարկաներով:
Պեղումներուն շնորհիւ յայտնաբերուած գտածոները նախ կու գան հնագիտութեան հիմնարկ, ապա կ’ենթարկուին մաքրման եւ վերականգնումի , կը հաշուառուին, մանրադիտակներու տակ կ’ուսումնասիրուին, այնուհետեւ կ’ուղարկուին արտասահմանեան տարրալուծարաններ` վերլուծումներու նպատակով: Այդ գործերը բաւական սուղ են, սակայն արտերկրի մեր գործընկերներուն միջոցով անոնք անվճար կը կատարուին: Հայաստանեան մշակոյթը այսօր գիտական առումով կը հանրահռչակուի ժամանակակից գիտութեան ամէնէն վերջին պահանջներուն համապատասխան տուեալներով, համապատասխան տարրալուծարաններու մէջ: Ցուցադրութեան ենթակայ գտածոները թանգարաններուն կը յանձնուին: Նիւթերը հիմնականին մէջ կը յանձնենք Հայաստանի պատմութեան եւ Երեւանի պատմութեան պետական թանգարաններուն, ինչպէս նաեւ` պեղավայրերուն մօտ գտնուող երկրագիտական թանգարաններուն:
Հ.- Պետութիւնը որքանո՞վ կ’աջակցի պեղումներու կատարման ու իւրաքանչիւր տարի որքա՞ն գումար կը յատկացուի զանոնք իրականացնելու համար: 2017-ին օտարերկրեայ ի՞նչ արշաւախումբերու հետ պիտի համագործակցիք:
Պ.- Դաշտային հետազօտական աշխատանքներ կազմակերպելու համար պետութիւն 2007 թուականէն հնագիտութեան հիմնարկին 100 միլիոն դրամ կը յատկացնէ: Օտարերկրեայ արշաւախումբերու հետ իրականացուող միացեալ պեղումներն ալ կը կատարուին համաֆինանսաւորումով: Հայաստանի մէջ յուշարձաններու բացարձակ մեծամասնութիւնը վտանգուած է, եւ որքան ըսէք` դաշտ կայ աշխատելու: Այդ գումարները այսօր կը բաւարարեն ինչ-ինչ աշխատանքներ կատարելու համար: Իւրականչիւր տարի Հայաստանի տարածքին պեղումներ կատարելու նպատակով Հնագիտութեան եւ ազգագրութեան հիմնարկը կ՛աշխատի աշխարհի 15 գիտական կեդրոններու հետ:
Հ.- Հայաստանի Հանրապետութեան մշակոյթի նախարարութիւնը պատմութեան եւ մշակոյթի անշարժ յուշարձան հանդիսացող քարանձաւները զբօսաշրջութեան նպատակով վարձակալութեան տրամադրելու մրցում յայտարարուած է: Ինչպիսի՞ն է ձեր դիրքորոշումը այս հարցին շուրջ: Չկա՞յ, արդեօք, յուշարձաններու վտանգի խնդիր:
Պ.- Մենք այդ հարցը քննարկած ենք մշակոյթի նախարար Արմէն Ամիրեանի եւ փոխնախարար Արեւ Սամուէլեանի հետ: Ակնյայտ է, որ եթէ ուզենք յուշարձանը բնականոն կերպով պահպանուի եւ չվտանգուի, անիկա որոշակի տէր պէտք է ունենայ: Յուշարձանները այնպէս օրէնքներով չէ, որ պէտք է պահուին: Անոնք ամէնօրեայ խնամքի կարիք ունին, հետեւաբար իւրաքանչիւր յուշարձան պէտք է ունենայ իր տէրն ու խնամողը, իսկ մեր յուշարձաններուն քանակը բաւական մեծ է:
Յառաջիկայ հարիւր եւ աւելի տարուան ընթացքին Հայաստան այդ յուշարձանները պահպանելու միջոցներ պիտի չունենայ, եւ այդ հարցի լուծման ձեւերէն մէկը զանոնք զբօսաշրջութեան նպատակով ճիշդ օգտագործելն է: Յուշարձանները զբօսաշրջութեան նպատակներով օգտագործելու գաղափարը այլընտրանք չունի, բայց անիկա կը պահանջէ քաղաքականութեան մշակում եւ մասնագիտական շատ լուրջ աշխատանք: Մենք որոշ հարցերու շուրջ մեր մտահոգութիւններն ու առաջարկները ներկայացուցած ենք նախարարութեան, եւ անոնք բոլորն ալ ընդունուած են:
Հ.- Շուշիի մզկիթին օրինակով կրնանք ըսել, որ Ազրպէյճան անընդհատ տարբեր ատեաններու մէջ բողոքի ալիք կը բարձրացնէ մահմետական յուշարձաններու պեղման եւ մաքրութեան աշխատանքներ կատարելու հետ կապուած: Քանի՞ մահմետական յուշարձան ունինք մեր տարածքին մէջ եւ ինչպէ՞ս կը վերաբերիք Ազրպէյճանի կողմէ արտայայտուած այն ջղագարութեան, թէ մեր հնագէտները , իբր թէ, վնաս կը հասցնեն մահմետական յուշարձաններուն:
Պ.- Շատ են մեր տարածքի մահմետական յուշարձանները: Անոնք հիմնականին մէջ դամբարաններ են: Եթէ մեր յարաբերութիւնները բնական ըլլային, ճիշդ պիտի ըլլար, որ այս յուշարձաններուն վրայ միասին աշխատէինք: Հայաստանի տարածքին գտնուող մահմետական յուշարձաններուն մէջ մենք պեղումներ չենք կատարեր, քանի որ զանոնք պեղելէ ետք ամրակայման խնդիր ի յայտ կու գայ, իսկ անիկա մեծ գումար կը պահանջէ: Ամէն պարագայի յուշարձանները կը սպասեն իրենց հետազօտողին, իսկ անոր համար անհրաժեշտ է համապատասխան վերականգնման ծրագիր մշակել:
Պատրաստեց՝ ԿԱԼԻ ԱՒԱԳԵԱՆ