Ինչո՞ւ Է Թուրքիան Խուճապի Մատնուել

ԳԷՈՐԳ ԴԱՐԲԻՆԵԱՆ

Թուրքիայի նախագահ Ռեճեփ Թայիփ Էրտողանը սխալ է համարել սեպտեմբերի 25-ին իրաքեան Քիւրտիստանի անկախացման հանրաքուէ անցկացնելու որոշումը: Էրտողանը յայտարարել է, որ իրենք հանդէս են գալիս Իրաքի տարածքային ամբողջականութեան օգտին եւ հանրաքուէի անցկացումը որակել է սպառնալիք միացեալ Իրաքի համար: Պաշտօնական Անգարան աւելի մտահոգ է Իրաքի տարածքային ամբողջականութեան պահպանման հարցում, քան նոյնիսկ` Իրաքն ինքը: Թէեւ իրաքեան քրտերի հանրաքուէին բացասաբար են վերաբերւում նաեւ Միացեալ Նահանգները, Իրանը, Գերմանիան, սակայն Թուրքիայի անհանգստութիւնը, որը վերջին երեք օրերին արտայայտուել է իշխանութեան ամենաբարձր բոլոր մակարդակներով, աւելի շատ յիշեցնում է խուճապայնութիւն: Դա ունի առարկայական պատճառներ:

Քրտական պետականութեան կազմաւորումը նրա սահմանների անմիջական հարեւանութեամբ լրջագոյն սպառնալիք է Թուրքիայի անվտանգութեանն ու տարածքային ամբողջականութեանը, որովհետեւ այն կարող է անջատողականութեան լուրջ խթան դառնալ Թուրքիայի քրտերի համար: Սեփական երկրում քիւրտ ժողովուրդին դէմ պատերազմ յայտարարած թուրքական իշխանութիւնները պարզապէս կարող են յայտնուել հարաւարեւելեան շրջաններում, որոնք պատմական Հայաստանի տարածքներն են, կորցնելու կամ առնուազն այնտեղ վերահսկողութիւնն ու կառավարումն աստիճանաբար կորցնելու վտանգի առջեւ:

Իրաքում քրտական պետութեան ստեղծումը, որը, անկախ ժամկէտներից, այլեւս թւում է անփուսափելի, կարող էր Թուրքիայի համար լինել փրկօղակ, այն իմաստով, որ դա պատրուակ կը դարձնէր իր ներսում քրտական անջատողականութիւնը ճնշելու կամ դէպի Քիւրտիստան այդ տարրի արտագաղթը խթանելու համար, եթէ  չլինէր մի կարեւոր գործօն:

Խնդիրն այն է, որ չնայած Միացեալ Նահանգներ պաշտօնապէս դէմ են հանդէս գալիս Քիւրտիստանի անկախացման հանրաքուէին, սակայն հակաահաբեկչական պայքարի քօղածածկոյթի ներքոյ մեծածաւալ սպառազինմամբ եւ ֆինանսաւորմամբ նպաստում է Մերձաւոր Արեւելքում քրտական գործօնի ուժեղացմանը եւ ինքնահաստատմանը: Ընդհանուր իմաստով Քիւրտիստանի ստեղծումը հանդիսանում է Միացեալ Նահանգների` Մերձաւոր Արեւելքի նոր քարտէսագրման քաղաքականութեան գործիքներից մէկը:

Չնայած` Ուաշինկթընն ու Անգարան շարունակում են հանդէս գալ ռազմավարական գործընկերների կարգավիճակում, սակայն նրանց միջեւ վստահութեան լրջագոյն բացակայութիւն է առաջացրել Թուրքիան տարածաշրջանային գերտէրութիւն դարձնելու, Ուաշինկթընից լիարժէք անկախ պետութիւն դարձնելու, Ռուսաստանի հետ տնտեսակա-քաղաքական եւ ռազմավարական կապերն ամրապնդելու Թայիփ Էրտողանի քաղաքականութիւնը:

Այդ ճգնաժամը հրապարակաւ ցուցադրեց Միացեալ Նահանգների նախագահ Տոնալտ Թրամփը` Սէուտական Արապիայում մուսուլմանական երկրների համաժողով անցկացնելու եւ Թուրքիայի բարեկամ Քաթարի դէմ արաբական երկրների կողմից սկսուած արշաւին բացայայտ աջակցութիւն յայտնելով: Անգարայում հրաշալի հասկանում են, որ այս միտումներն ի վերջոյ կարող են յանգեցնել հէնց քրտական գործօնի միջոցով Թուրքիայի մասնատումը նոր Մերձաւոր Արեւելքի վերաձեւման ամերիկեան ռազմավարութեան մաս դարձնելուն:

Միւս կողմից Իրաքեան Քիւրտիստանի ստեղծումը էականօրէն թուլացնելու է Թուրքիայի ազդեցութիւնը Իրաքում եւ հսկայական պատնէշ է գոյացնելու Էրտողանի ծաւալապաշտական, նորօսմանականութեան ծրագրերի առջեւ: 2015 թ. Թուրքիան, խախտելով Իրաքի սահմանների անձեռնմխելիութիւնը եւ առանց Պաղտատի համաձայնութեան, զօրախումբ մտցրեց Իրաք, որը տեղակայուեց հիւսիսային Իրաքի Նինուէ նահանգի Պաշիքա շրջանում` իսլամական ծայրայեղական խմբաւորումների դէմ պայքարում տեղական ժողովրդական ուժերին նախապատրաստելու պատրուակով:

Այդ զօրախումբը փաստացի կարելի է համարել Թուրքիայի ապօրինի ռազմախարիսխը Իրաքում, որով Անգարան լուծեց Իրաքում ռազմական ներկայութիւն ապահովելու եւ այն քաղաքական գործիք դարձնելու խնդիրը: Իրաքեան Քիւրտիստանի ստեղծումը կը ստիպի լրջագոյն վերանայումներ կատարել այս քաղաքականութիւնում, եթէ Անգարան չի ցանկանում Սիրիայի, Թուրքիայի քրտերից բացի խնդիրներ ունենալ նաեւ իրաքեան քրտերի հետ, որոնց հանդէպ վերաբերմունքը եղել է յարաբերականօրէն բարիդրացիական:

Իրաքեան քրտերի տէ ժիւրէ անկախութեան ձեռբերումն Անգարայի համար խնդրայարոյց է նաեւ ԼՂ հիմնահարցի պարունակում, քանի որ այն ամրապնդելու է ազգերի ինքնորոշման սկզբունքի առաջնահերթութիւնը եւ լրացուցիչ օրինականութիւն է հաղորդելու արդէն ձեռք բերած անկախութիւնը միջազգայնօրէն ճանաչելի դարձնելու արցախահայութեան պահանջին:

Այս գործօններով պայմանաւորւած` Անգարան կը փորձի քաղաքական գործիքակազմով ամէն ինչ անել իրաքեան Քիւրտիստանի անկախութեան հանրաքուէին խանգարելու համար, թէեւ իրաւական առումով դրան որեւէ կերպ ազդելու լծակ չունի: Այս հիմնահարցը կը նպաստի նրան, որ Թուրքիան կը փորձի ժամանակաւորապէս դադարեցնել Իրաքի եւ յատկապէս Իրանի հետ իր դիրքային հակամարտութիւնը: Քրտական հարցի շրջանակում Թեհրանը եւ Անգարան վերածւում են ժամանակաւոր գործընկերների: Խնդիրն այն է, որ ամենեւին չի բացառւում` Իրաքում քրտական պետութեան ստեղծումը եւս Իրանի դէմ եւ Իրանի շուրջ ապակայունութեան օղակ ստեղծելու նոր նախաձեռնութիւն է: Պէտք չէ մոռանալ, որ Իրանի` հիմնականում հէնց Թուրքիայի եւ Իրաքի սահմանակից 5 նահանգներում հոծ բնակւում է տարբեր տուեալներով 5-10 միլիոն քիւրտ: Յամենայն դէպս իսկապէս տարօրինակ է, որ Քիւրտիստանի ղեկավարութիւնը յանկարծակի հէնց Իրանի ու Թուրքիայի համար այս աննպաստ շրջանային քաղաքական իրադրութեան պայմաններում որոշեց անցկացնել հանրաքուէն` օգտուելով առաջին հերթին դրան խանգարելու Պաղտատի անկարողութեան գործօնից:

Ինչեւէ, այս գործընթացն ուղղակիօրէն առնչուելու է նաեւ Հայաստանի շահերին: Անհրաժեշտ է չափազանց լուրջ ու խորքային վերլուծութեան ենթարկել դրա բացասական եւ հնարաւոր դրական հետեւանքները, որովհետեւ ամէն ինչ այդքան էլ միանշանակ չէ:

Զուտ արտաքուստ տպաւորութիւնն այնպիսին է, որ քրտական պետութեան ստեղծումը ի յայտ է բերում տարածաշրջանային նոր խաղացող, որը սահմանափակում է Թուրքիայի դերակատարութիւնը եւ խթանում` ներքին տրոհման գործընթացն այս երկրում: Բացի դրանից Քիւրտիստանի անկախացումը միանշանակ ծառայում է ԼՂՀ-ի միջազգային ճանաչման գործընթացին: Սակայն, միւս կողմից, Իրանի շուրջ օղակի սեղմումը, Իրանին նոր հնարաւոր հակամարտութեան մէջ ներքաշման ռիսքը եւ յատկապէս Իրան-Թուրքիա համագործակցութեան առարկայացումը բացարձակապէս չեն բխում Հայաստանի շահերից, որքան էլ վերջիններս երկարաժամկէտ բնոյթ չունեն:

«Երկիր»