Պաքուի Հայուհին

ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵԱՆ

Նոյն հաստատութեան մէջ կ’աշխատինք:

Անունէն հետեւցնելով` ռուս կը կարծէի զինքը, եւ երբ պատահմամբ իրարու հանդիպէինք, անգլերէնով կը բարեւէինք զիրար:

Առաւօտ մը, երբ վերելակին մէջ միայն երկուքս էինք, իր «Բարի լոյս»-ը շատ անուշ հնչեց ականջներուս:

Նախ` այն տպաւորութիւնը ունեցայ, որ ինծի հաճոյք պատճառելու համար սորված էր հայերէնով բարեւել, ապա զարմանքս շատ աւելի մեծ եղաւ, երբ մաքուր հայերէնով սկսաւ խօսիլ հետս:

Հայ էր, սակայն պայմաններու բերումով օտարացուցած էր անունը:

Առաջին մտածումս եղաւ այն, որ հաւանաբար ռուսի մը հետ ամուսնացած է, սակայն երբ յայտնեց իր եւ իր ամուսնոյն հայ ըլլալը, չուզեցի հետաքրքրուիլ օտար անուն-մականուն մը կրելուն պատճառով: Կարեւորը` հայ էր:

Նոյն օրը, կէսօրուան ճաշի դադարին, մեր գործատեղիի ճաշարանին մէկ անկիւնը երկուքս նստած, մեր ճաշերուն ձեռք չզարկինք:

Ճաշի դադարի ժամկէտը բաւական մը անցած ու ամէնքը վերադարձած էին իրենց գործերուն: Միայն երկուքս մնացած էինք: Ժամէն գաղափար չունէինք:

Ինք յուզումով կը պատմէր իր ապրած ոդիսականը, իսկ ես` կարծես թղթակից մը ըլլայի, նոթեր կ’առնէի, հետագային հայ ընթերցողներուս մասնակից դարձնելու Պաքուի տանջուած հայուհիին ապրած գողգոթան:

* * *

«Երկու քոյրերս ու ես ծնած ենք Պաքու, հայ ընտանիքի մէջ:

Ծնողներս` ղարաբաղցի են. Մարտունիէն:

Մեր բնակած շրջանը «Փոքրիկ Հայաստան» մըն էր, որ Լոս Անճելըսի Կլենտէյլ քաղաքը կը յիշեցնէ, ու կը կոչուէր «Արմէնիքենդ» (ազերի լեզուով` Էրմէնիքենդ»), կը նշանակէ «Հայկական գիւղ»:

Որեւէ բանի պակասը բնաւ չէինք զգացած: Տուներնիս ընդարձակ, նիւթապէս ապահով, երջանիկ կեանք մը կը վայելէինք:

Մեր տան մէջ, քոյրերս ու ես իրարու հետ ռուսերէն կը խօսէինք: Մեր ծնողները մեզի հետ հայերէն կը խօսէին, սակայն մենք ռուսերէնով կը պատասխանէինք: Անոնք հայախօս էին ու Ղարաբաղի բարբառը կը գործածէին:

Մեր ընկեր-ընկերուհիները, գրեթէ բոլորը հայեր էին, սակայն տրուած ըլլալով, որ Ազրպէյճան տակաւին Խորհրդային Միութեան մաս կը կազմէր, գրեթէ ամէն մարդ ռուսերէն կը խօսէր, եւ ազերի լեզուն սորվելու կարիքը բնաւ չենք զգացած:

Պաքուի մէջ հայկական դպրոց գոյութիւն ունէր, սակայն դժբախտաբար երկու քոյրերս ու ես չենք յաճախած, եւ այդ պատճառով հայերէն գրել-կարդալ սորվելու բախտը չենք ունեցած:

Ինչպէս Պաքուի հայերու մեծամասնութիւնը, կը յաճախէինք մեր շրջանի ռուսական դպրոցը եւ ազերիներու հետ որեւէ կապ չենք ունեցած:

Ամուսնացած եմ հայու հետ, հայկական եկեղեցիի մէջ եւ ունինք երկու զաւակ:

Մտքիս ծայրէն պիտի չանցընէի, որ օր մը կորսնցնելով ամէն ունեցուածք պիտի հեռանայինք Պաքուէն ու դառնայինք գաղթական»:

* * *

«Առտու մը արթնցանք, երբ ուժգնօրէն կը բախէին մեր տան դուռը` պոռալով, որ 24 ժամէն պէտք էր ձգենք տունը, ապա թէ ոչ բոլորս պիտի սպաննեն:

Անշուշտ շատ վախցած էինք եւ միամտօրէն կը կարծէինք, թէ ոստիկանութիւնը կրնայ օգնել մեզի, սակայն աւելի ուշ հասկցանք, որ անոնք շատ աւելի վատթարացուցին կացութիւնը:

1988-ին Սումկայիթի ջարդերը նախերգանքն էին ընդհանուր կոտորածներուն ու տեղահանութեան, որոնք տարածուեցան եւ վերջապէս հասան Կիրովապատ (Գանձակ, Ա.) ու Պաքու:

Խորհրդային Միութեան փլուզումի տարիներն էին եւ 1991-ին Ազրպէյճան` անկախութիւն հռչակած էր:

Մեր բնակարանը կը գտնուէր ամենաուժգին ցոյցերու կեդրոնը:

Տան լոյսերը մարած, դուռ-պատուհան փակ` մթութեան մէջ կը սպասէինք ներխուժումի մը, որ կրնար որեւէ ժամանակ պատահիլ:

Ամուսինս ու հայրս մութին մէջ կը սպասէին եւ մեզ պաշտպանելու համար իրենց ձեռքերուն ունէին մէկական դանակ:

Մենք պահուըտած էինք մեր տան գետնայարկը` առանց ուտեստեղէնի:

Ամիսներով պաշարուած էինք խորհրդային հրասայլերով, որոնք երբեք ապահովութիւն չբերին մեզի: Եղան պարզ ականատեսներ:

Տեսանք ազերիներու վայրագ յարձակումները անմեղ քաղաքացիներու վրայ, որոնց միակ յանցանքը հայ ըլլալն էր:

Ականատես եղանք հայերու, որոնք գիշերանոցով, երբեմն ոտաբոպիկ, փախուստ կու տային իրենց բնակարաններէն, կեանքերնին փրկելու համար կը վազէին դէպի անորոշ ուղղութիւններ:

Բանակը, անմեղ քաղաքացիներուն օգնելու փոխարէն, կը խրախուսէր խռովարարները եւ ատելութիւն կը քարոզէր:

Անկարելի էր նկարագրել, խորհրդային բանակին անտարբեր կեցուածքը:

Պարզ հանդիսատեսներ էին, եւ կարծես հաճոյք կ’առնէին տեսնելով անմեղ հայերու կոտորածը, փախուստը, անոնց ինչքերուն կողոպուտը:

Պաքու բնակող հազարաւոր հայեր բռնած էին գաղթի ճամբան ամէն ինչ ձգելով իրնց ետին: Տուն, գործատեղի, ազգային կալուածներ»:

* * *

«Մութը կոխած էր եւ փողոցները` ամայացած: Երկնքի վրայ ո՛չ աստղեր կ’երեւէին ո՛չ ալ լուսին:

Ինքնաշարժ մը նստելով` աճապարանքով հասանք օդակայան, որ մեր տունէն շատ հեռու չէր գտնուեր:

Հետերնիս առինք միայն քանի մը կտոր հագուստեղէն եւ մեր տան մէջ գտնուող քանի մը հարիւր ռուբլին ամբողջութեամբ գործածեցինք որպէս ճամբու ծախս:

Տարիներու մեր արդար վաստակը ամբողջութեամբ ձգելով Պաքու` մեծ դժուարութիւններով հասանք Երեւան ուր մեզ դիմաւորեցին ամուսնոյս ազգականները:

Երեւանի մէջ 17 հոգիով կը բնակէինք երկու սենեակնոց փոքր տնակի մը մէջ:

Տասնեակ հազարաւոր գաղթականներով լեցուած էր Երեւան քաղաքը:

Մեզ նման շատեր ապաստան գտած էին իրենց հարազատներուն մօտ, իսկ հարազատ չունեցողները կը բնակէին դատարկ գործարաններու, նախկին բանտերու կամ անգործածելի դարձած թատերասրահներու մէջ, ցուրտին, առանց ջեռուցումի կամ վառելանիւթի:

Երկրաշարժի տարին էր, եւ Հայաստան` Թուրքիոյ եւ Ազրպէյճանի կողմէ պաշարուած, այդ պատճառով ելեկտրականութեան ու վառելանիւթի պակասը զգալի էր»:

«5 տարի Երեւան մնացինք: Կացութիւնը փոխանակ բարելաւուելու, օրէ օր աւելի կը վատթարանար: Երեւանի բնակիչներէն շատեր բռնած էին գաղթի ճամբան:

Մէկ մասը կ՛երթար Ռուսիա` գործ ճարելու յոյսով, իսկ արեւմտեան երկիրներու մէջ հարազատներ ունեցողները կը միանային իրենց ազգականներուն:

Որքա՞ն երկար կրնայինք մեր հիւրընկալներուն վրայ բեռ դառնալ, մանաւանդ որ նիւթական եկամուտ չունէինք, որ գէթ նիւթապէս օգտակար հանդիսանայինք մեր հարազատներուն, որոնք նոյնպէս նիւթական նեղ կացութեան մէջ էին:

Ամուսնոյս Ռուսիա գտնուող բարեկամները մեզ քաջալերեցին, որ փոխադրուինք Ռուսիա, ուր աշխատելու կարելիութիւնները աւելի շատ էին:

Փոխադրուեցանք Ռուսիա, ուր ամուսինս չնչին աշխատավարձով մը կրցաւ գործ մը ճարել: Վարձեցինք մէկ սենեակնոց փոքրիկ տնակ մը:

Քանի մը տարի մնացինք, մինչեւ, որ Լոս Անճելըս գտնուող իմ ազգականներուս նիւթական եւ բարոյական օժանդակութեամբ հասանք հայերով լեցուն այս քաղաքը, ուր գործ գտնելու կարելիութիւնները շատ աւելի էին, քան` Ռուսիա կամ Երեւան:

Անկէ ետք կեանքը աւելի հեզասահ ընթացաւ: Զաւակներս ստացան ձրի ուսում: Ամուսինս ու ես, երկուքս աշխատելով, մեծցուցինք մեր զաւակները»:

* * *

«Մինչեւ Ղարաբաղի պահանջատիրութեան թուականները Պաքուի մէջ խաղաղ կեանք մը կ’ապրէինք:

Բոլորէն սիրուած ու յարգուած էինք: Ունէինք հայկական եկեղեցի ու դպրոց, նաեւ` հայկական գերեզմանատուն:

Յաճախ Հայաստանէն հայ երգիչներ կ’այցելէին Պաքու եւ իրենց հայկական երգերով կը խանդավառէին մեզ:

Հայկական տօներէ շատ գաղափար չունէինք: Որեւէ կրօնական պաշտամունք արտօնուած չէր խորհրդային օրերուն, եւ հայկական տօները ամբողջութեամբ մոռցուած էին:

Կիրակի, կամ տօնական օրերու եկեղեցի երթալու սովորութիւն չունէինք: Կ’երթայինք միայն, հարսանիքի կամ յուղարկաւորութեան պարագաներուն»:

«Պաքուի ամենանշանաւոր բժիշկներն ու երկրաչափները հայեր էին, սակայն դժբախտաբար հայոց լեզուն շատ չէր գործածուեր մեծամասնութեան կողմէ:

Հայաստանի ու Ազրպէյճանի յարաբերութիւնները սիրալիր էին: Նոյնիսկ ժողովրդական երգ մըն ալ յօրինուած էր, որ յաճախ կ՛երգուէր:

«Եղբայր դարձան Հայաստան-Ազրպէյճան»… երբ յանկարծ վրայ հասաւ Ղարաբաղին  վերատիրանալու մեր արդար պահանջը, ոխերիմ թշնամիներ դարձան Հայաստան եւ Ազրպէյճան:

Բարի, աշխատասէր, սիրուած հայը, մէկ օրէն միւսը Ազերիին աչքին դարձաւ «ոճրագործ», մարդասպան»: Պաքուի փողոցները անմեղ հայերու արիւնով ողողուեցաւ: Կին ու երեխայ կացինահարուեցան: Հայերու ինչքերը կողոպտուեցան, 300.000 հայեր  հաշուող Պաքու քաղաքը դատարկուեցաւ: Հայերու տուներ, ազգային կալուածներ, եկեղեցի ու դպրոց հրկիզուեցան: Նոյնիսկ մեր մեռելները հանգիստ չձգեցին: Հայկական գերեզմանատունը հիմնովին քանդեցին ու շիրմաքարերը հիմնայատակ կոտրտեցին:

«Եղբայր դարձան Հայաստան-Ազրպէյճան»:

Ի՜նչ հեգնանք»:

Պահ մը կանգ առաւ: Գէշ երազէ մը արթնցողի նման յանկարծ անդրադարձաւ, թէ ո՛ւր կը գտնուինք:

Ըսելիք չունէի: Այնքա՜ն յուզումով կը յիշէր իր տանջուած օրերը: Երկրորդ ապրիլ 24 մըն էր, որ կը կատարուէր, եւ Պաքուն կը նմանցնէի 1915-ի ջարդերուն ու տեղահանութեան:

Թուրքը` թուրք է, ուր որ ալ գտնուի: Թուրքիա թէ Ազրպէյճան:

* * *

Հասկնալով հանդերձ իր ապրած դաժան օրերը, կը ջանամ մխիթարել զինք:

Պաքուի հայկական գաղութը, շատ մը ուրիշ հայկական գաղութներու նման, պատմութեան անցաւ, սակայն ազատագրուեցաւ իր ծնողներուն ծննդավայրը` Ղարաբաղը:

Պաքուի, ինչպէս սփիւռքի հայկական բոլոր գաղութները, շատ մը հայերու համար եղած են ծննդավայրեր, սակայն` ոչ հայրենիք:

Միջին Արեւելքէն նմանապէս մեծ թիւով հայեր գաղթեցին` ամէն ինչ ձգելով իրենց ետին, որոնցմէ մէկը այս տողերը գրողն է, սակայն մենք լքեցինք մեր ծննդավայրը` պարզապէս «մորթերնիս ազատելու» համար:

Պաքուէն եւ Սումկայիթէն գաղթողներու պարագան կը տարբերի մեզմէ: Անոնք եւս գաղթեցին, սակայն որպէս հետեւանք ազատագրուեցաւ Ղարաբաղը:

Հազարաւոր հայերու, բռունցքները դէպի երկինք բարձրացուցած լոզունգները

«Ղարաբաղը մերն է», «Ղարաբաղը մերն է»` իրականացան:

Այսօր հպարտօրէն կրնաք ըսել: Այո՛, Ղարաբաղը մե՛րն է:

«Ինչքան էլ դժուար լինի դիմացէ՛ք,
Հողը արիւնով են պահում, իմացէ՛ք» (Ժող. Երգ):

Արցախի ազատագրումը արիւնով կերտուեցաւ: Ազատամարտիկներու, նաեւ` Սումկայիթի եւ Պաքուի մէջ կոտորուած հայերու արիւնով:

* * *

Այդ օրէն սկսեալ յաճախ կը խօսինք հայութիւնը հետաքրքրող նիւթերու շուրջ:

«Հայութիւնը արթնցաւ մէջս», կը կրկնէ յաճախ:

Իրեն կը յիշեցնեմ հայկական տօները:

«Այսօր Վարդանանց» է:

«Մեծ պահքին 7 շաբաթ մսեղէն չեն ուտեր», եւ ամենակարեւորը`

«Շուտով Հայոց ցեղասպանութեան 102-րդ տարեդարձն է»:

Կարիքը չկար յիշեցնելու: Տեղեակ էր, սակայն պարտք զգացի յիշեցնել:

– «Ապրիլ 24-ին, արձակուրդ առնելու չմոռնաս…»:

Ժպիտ մը նշմարեցի դէմքին, ապա` գլխու թեթեւ շարժում մը, որպէս հաւանութեան նշան:

Հողը, արիւնով կը պահուի:

Լոս Անճելըս 2017