Ն. ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ
10 հոկտեմբերի այս օրը, 61 տարի առաջ, քաղաքամայր Երեւանի մէջ յիսուն տարեկանին մահացաւ արդի հայ գրականութեան կանացի եւ հայաշո՛ւնչ ձայներէն արձակագիր Լիւսի Թարգիւլ:
Քսաներորդ դարու 30-ականներէն մինչեւ 50-ականներու կէսը հայրենի գրականութեան անդաստանէն ներս ստեղծագործական ու հրապարակագրական բեղուն վարուցան կատարած տաղանդաւոր գրագիտուհին է Լիւսի Թարգիւլ, որ իր ժամանակին հայ ազգային արժէքներու եւ հայեցի շունչի երախտաշատ քարոզիչ մը եղաւ: Յատկապէս յետմահու` 1956-ին լոյս տեսած իր «Կոմիտաս» վէպով, ան յիշարժան տեղ կը գրաւէ հայ գրականութեան ոսկեմատեանին մէջ:
Կոմիտասեան շունչի եւ ազգային ոգիի հանճարեղ վերծանող Պարոյր Սեւակն անգամ, ինչպէս որ մեծ բանաստեղծի մօտիկ ազգականներէն արուեստի գործիչ Վազգէն Ղազարեան կը վկայէ յուշագրական էջի մը մէջ, պատգամած էր ատենին` «Անպայման կը գտնես ու կը կարդաս Լիւսի Թարգիւլի «Կոմիտաս» վէպը:
Աւազանի անունով Լիւսի Սահակի Թարգիւլեան ծնած է 1905-ին, Արեւմտեան Հայաստանի հայահոծ օրրան Վան քաղաքին մէջ: 1914-ին ընտանեօք տեղափոխուած են Արեւելեան Հայաստան: Միջնակարգ կրթութիւնը ստացած է Թիֆլիսի Յովնանեան վարժարանին մէջ: 1929-ին աւարտած է Երեւանի պետական համալսարանի պատմութեան ճիւղը: Իսկ 1933-ին բարձրագոյն ուսման տիրացած է Մոսկուայի խմբագրական-հրատարակչական հիմնարկին մէջ:
Համացանցային ու հանրագիտական աղբիւրները ժլատ են արձակագիր ու թարգմանիչ Լիւսի Թարգիւլի կենսագրութեան մանրամասներուն եւ գրական-հասարակական գործունէութեան երեսներուն վերաբերեալ իրենց տուած տեղեկանքին մէջ:
Երիտասարդ տարիքէն գրական ասպարէզ մուտք գործելով` շնորհալի գրագիտուհին իր ազգանուան «եան» ածանցը կրճատելով, ընթերցող հասարակութեան ներկայացաւ ու ճանաչում գտաւ Լիւսի Թարգիւլ գրչանունով:
1927-ին, տակաւին ուսանող, Թարգիւլ նշանակուեցաւ «Հայաստանի Աշխատաւորուհի» ամսագրի խմբագիր: 1934-ին միացաւ ԽՍՀՄ գրողներու միութեան: Բայց 30-ականներու սկիզբէն արդէն թափ առած էր հայ մտաւորականութեան դէմ ստալինեան կամակատարներուն ծաւալած հակազգային ու հակադաշնակցական արշաւանքը: Երիտասարդ գրագիտուհին անշնչելի գտաւ իր հայրենի հարազատ հողին վրայ ստեղծուած բանսարկութեանց եւ խծբծանքներու մթնոլորտը: Տեղափոխուեցաւ Մոսկուա, ուր գրական ստեղծագործական աշխատանքի համեմատաբար տանելի պայմաններ գտաւ: Մոսկուա մնաց մինչեւ Բ. Աշխարհամարտի աւարտը, որմէ ետք վերադարձաւ Երեւան, ուր եւ մահացաւ 1955 թուականի հոկտեմբեր 10-ին:
Լիւսի Թարգիւլի վերաբերեալ ուշագրաւ վկայութեան մը կարելի է հանդիպիլ «Հայոց Աշխարհ» թերթի էջերուն, տարիներ առաջ լոյս տեսած, Կիմա Եղիազարեանի ստորագրութեամբ յօդուածի մը մէջ, որ կ’անդրադառնայ նաեւ մեր օրերուն հայրենի գրական հրապարակին վրայ յամեցող անհանդուրժողութեան եւ բանսարկութեանց վատառողջ մթնոլորտին ու կը յիշեցնէ.
«Հայաստանի Գրողներու միութեան տարեգրութիւնը հարուստ է»… այնպիսի նիստերով ու ընդհանուր ժողովներով, «որոնք հրաւիրուել են թշնամի նացիոնալիստտրոցկիստներին, սովետական իրականութիւնը խեղաթիւրուած ներկայացնողներին մերկացնելու, դատապարտելու եւ աքսորելու նպատակով:
«1930-40-ական թուականների տարեգրութեան մէջ, յատկապէս, դժուար է գտնել մի էջ, որը, այսպէս ասած, մաքուր է. համատարած բանսարկութիւններ ու զրպարտութիւններ են:
«Ահաւասի՛կ. «Հայաստանի գրողների միութիւնը հրաւիրում է Խորհրդային գրողների միութեան գործունէութիւնում նախադէպը չունեցող ընդհանուր ժողով… Ժողովը քննում է ՀամԿ(բ)Կ Կենտկոմի պլենումի արդիւնքները, Ստալինի զեկուցումն ու եզրափակիչ խօսքը: Ճառով հանդէս է գալիս ՀԳՄ պատասխանատու քարտուղար Գէորգ Աբովը:
Այնուհետեւ, հինգ օրուայ ընթացքում, աւելի քան քառասուն ելոյթ ունեցողներ մերկացնում են Գրողների միութիւնն իրենց շահատակութիւնների ասպարէզ դարձրած երկերեսանի նացիոնալիստտրոցկիստ Դր. Տէր Սիմոնեանին, Ա. Բակունցին, Վ. Ալազանին, միւս թշնամիներին, ինչպէս նաեւ նրանց, ովքեր զգօնութեան աններելի բթացմամբ անտեսել են դաւաճանների մեքենայութիւնները» (1937 թ., ապրիլի 1721):
«Բացենք պատահական էջերից եւս մէկը. «Տեղի է ունենում ՀԳՄ վարչութեան հերթական նիստը: Քննարկւում է «Սովետական Հայաստան» թերթում տպագրուած «Սովետական գրողին անվայել քայլ» վերնագրով յօդուածը: ՀԳՄ պատասխանատու քարտուղար Հ. Սիրասը, միւս ելոյթ ունեցողները, միանում են յօդուածագրին ու նշում, որ ՀԳՄ անդամ Լիւսի Թարգիւլը Փարիզի «Հայ կին» ամսագրում տպագրելով «Ազնուականները» ակնարկը, գռեհկօրէն աղաւաղել է սովետական իրականութիւնը, վիրաւորել սովետական կնոջ ինքնասիրութիւնն ու վեհ զգացումները:
«Վերջում խօսք խնդրելով` Լ. Թարգիւլը ընդունում է իր յանցանքը, խոստանում առաջիկայում ճշմարտացիօրէն պատկերել սովետական իրականութիւնը, խուսափել գռեհիկ նատուրալիզմից ու սեքսուալիզմից: Քննարկուող հարցի կապակցութեամբ` Գրողների միութեան վարչութիւնը կայացնում է որոշում` ակնարկը որակելով սովետական գրականութեան հետ կապ չունեցող, մարդկային արժանապատուութեան դէմ ուղղուած գրական գռեհիկ վիժուածք» (1948 թ., փետրուար 7):
Հակառակ այդօրինակ ճնշումներուն` Լիւսի Թարգիւլ շարունակեց ինքնահաւատարիմ մնալ եւ ազգային արժէքներու հայաշունչ տարածման ծառայեցնել իր ստեղծագործական հետագայ գործունէութիւնը: Այսուհանդերձ, կեանքը երկար ապրելու ժամանակ չտուաւ արժէքաւոր գրողին: Բայց մինչեւ 1955-ի իր ապաժամ մահը Լ. Թարգիւլ կարողացաւ հրատարակութեան պատրաստել եւ իրարու ետեւէ լոյս ընծայել «Ծաղկաւան» (Երեւան, Հայպետհրատ, 1948, 98 էջ), «Պիոներական խոստում» (Երեւան, Հայպետհրատ, 1952, 65 էջ), «Պատմուածքներ» (Երեւան, Հայպետհրատ, 1954, 28 էջ), «Թռչող ծաղիկներ», (Երեւան, Հայպետհրատ, 1955, 60 էջ) եւ «Կոմիտաս» (Երեւան, Հայպետհրատ, 1956, 402 էջ) գործերը:
Յատկապէս յետմահու լոյս տեսած «Կոմիտաս»-ի կեանքին եւ գործունէութեան նուիրուած Լ. Թարգիւլի վէպը հանդիսացաւ խորհրդային ամբողջատիրութեան «ձնհալ»-ի ժամանակաշրջանը հունաւորող հայ գրականութեան կարեւոր գործերէն մէկը:
Ինչպէս որ ծանօթ գրական քննադատ եւ գրող Եուրի Խաչատրեան կը հաստատէ Մեծ եղեռնի յիսնամեակին առիթով հայրենի հայութեան պահանջատիրական պոռթկումին նուիրուած իր «Հրաշալի տասնամեակ. 1955-1965» խորագրով յօդուածին մէջ («Ազգ», 02-09-2006), Լ. Թարգիւլի «Կոմիտաս»-ը ազգային զարթօնքի ալիք բարձրացնող գլխաւոր գործերէն մէկը եղաւ:
Կոմիտասի ողբերգական կեանքին ու վախճանին ընդմէջէն ներկայացնելով եւ խարանելով հայ ժողովուրդին դէմ թրքական պետութեան գործադրած ցեղասպանութիւնը` խորհրդահայ գրականութեան կանացի եւ հայաշունչ այս ձայնը խորհրդային լուծի տակ մեր ազգային արմատներուն վերադառնալու եւ ազգային մեր արժէքներուն տէր կանգնելու հունը լայն բացաւ մեր ժողովուրդին եւ հետագայ սերունդներուն առջեւ:
Լիւսի Թարգիւլի գրական ժառանգութեան մաս կազմող գործերէն են` «Ճանկեր»-ը (Երեւան, Պետհրատ, 1931, 64 էջ), «Ճակատում» վէպը (Երեւան, Պետհրատ, 1932, 246 էջ), «Հսկաների շարքում» վէպը (Երեւան, Պետհրատ, 1937, 290 էջ), «Դէպի Իսպանիա» վիպակը (Երեւան, Պետհրատ, 1939, 74 էջ), «Երաժիշտը» (Երեւան, Հայպետհրատ, 1942, 75 էջ), «Մայրեր»-ը (Երեւան, Հայպետհրատ, 1942, 41 էջ), «Փոքրիկների մեծ գործը» (Երեւան, Հայպետհրատ, 1942, 96 էջ), «Լուսնի սոնատ»-ը (Երեւան, Հայպետհրատ, 1944, 58 էջ) եւ ուրիշներ: