Հալիտէ Էտիպէն Նամակ Մը` Թալէաթի Թղթապանակին Մէջ

ԱՐՄԵՆԱԿ

Ստորեւ, լոյս կ՛ընծայենք այս հետաքրքրական գրութիւնը, որ կը նկարագրէ, թէ Հայոց ցեղասպանութէնէն անմիջապէս ետք Թուրքիոյ ղեկավարութիւնը գործի լծուած է որբերը թրքացնելու համար: Այս հարցին մէջ, առաջնային դեր ունեցած է Հալիտէ Էտիպ անունով ընկերային ծառայող գործիչ մը, որ եղած է Թալէաթ փաշայի կամակատարը:

Հալիտէ Էտիպ Ատիվար երիտասարդ թուրքերու, եւ մանաւանդ պատերազմական նախարար Ճեմալ Փաշայի սերտ գործակիցներէն մին է, որ Ա. Համաշխարհային պատերազմին եւ Հայոց ցեղասպանութեան տարիներուն Պոլիսէն անցաւ Լիբանան եւ Սուրիա, ուր թրքական հանրային վարժարաններու կազմակերպման քողին տակ թաքնուելով` լծուեցաւ անդուլ աշխատանքի, որպէսզի ամբողջացնէ հայ ժողովուրդի արեւմտահայ հատուածին դահիճներուն գործը` Ցեղասպանութենէն ճողոպրած հայ որբերը թրքացնելով:

Հիմա երեւակայեցէք:

Ա. Համաշխարհային պատերազմի ընթացքին, երբ բոլոր ճակատներուն վրայ Թուրքիա պարտութեան կը մատնուէր իր դաշնակից Գերմանիոյ կողքին, պատերազմական նախարար Ճեմալ փաշա կը լծուէր աշխատանքի, որպէսզի բարեկարգէր Օսմանեան կայսրութեան տարածքին ու յատկապէս Լիբանանի եւ Սուրիոյ մէջ թրքական հանրային վարժարանները:

Հիմա մեր ընթերցողները արդարօրէն կրնան հարց տալ, թէ պատերազմական հարցերու նախարարը, այն ալ` համաշխարհային պատերազմի տարիներուն, ուրիշ գործ չունէ՞ր վարժարաններու ցանցով զբաղելէ աւելի:

Այս հարցումը իր պատասխանը ունի, երբ լաւապէս սերտենք ու հասկնանք Ճեմալի եւ անոր գործակիցներուն հետապնդած նպատակը, եւ ուր ամբողջութեամբ երեւան կ՛ելլէ Հալիտէ Էտիպի գործունէութիւնը:

Հալիտէ Էտիպ Ատիվարի հայավնաս գործունէութեան տարբեր երեսները անհրաժեշտ ուշադրութեան չեն արժանացած: Իթթիհատականներուն, ապա` Քեմալ Աթաթուրքի այս սերտ գործակից թրքուհիին ունեցած ահաւոր գործունէութիւնը Հայոց ցեղասպանութեան ընթացքին եւ անոր յաջորդող տարիներուն, ինչ կը վերաբերի հայ որբուհիներն ու որբերը թրքացնելու աշխատանքին, բաւականաչափ կերպով լուսարձակի տակ չէ բերուած:

Բայց տեղէ մը սկսելու համար առիթներ բնաւ չեն պակսիր, ու ահա ատոնցմէ մին ներկայացաւ, երբ բարեկամի մը միջոցով յաջողեցանք Պոլիսէն ձեռք ձգել թուրք լրագրող Մուրատ Պարտաքճըի կողմէ խմբագրուած գիրքը, որուն մէջ կը ներկայացուի հայ ժողովուրդին դահիճ Թալէաթ փաշայի օրատետրը, անոր արխիւներուն մէջ գտնուած նամակներ, ինչպէս նաեւ Թալէաթի կնոջ հետ երկարապատում հարցազրոյց մը: 2008-ին լոյս տեսած այս գիրքին խորագիրն է` «Թալէաթ փաշանըն էվրաք-ի մեթրուքեսի»: Գիրքին բովանդակած հռչակաւոր ցանկերուն մասին այլ առիթով պիտի անդրադառնանք` թարգմանելով եւ ներկայացնելով որոշ բաղդատականներ եւ մեկնաբանութիւններ` հայկական նահանգներէն բռնագաղթուած արեւմտահայ զանգուածներու թիւին եւ տարբեր քաղաքներու, գիւղերու եւ աւաններու մէջ ստիպողաբար անոնց լքած բնակարաններու, արտերու, պարտէզներու, ամարանոցներու եւ այլ կալուածներու ցանկերուն մէջ նշուած թիւերուն շուրջ:

Մուրատ Պարտաքճը թուրք լրագրող մըն է, որ յստակ է, թէ որոշ կապեր ունի Թուրքիոյ գաղտնի սպասարութիւններուն հետ, որոնք մերթ ընդ մերթ պատուէրներ կու տան լրագրողներու, ակադեմականներու, գրագէտներու եւ ուսումնասիրողներու, որպէսզի որոշ փաստաթուղթերու, վաւերաթուղթերու թէ աղբիւրներու օգտագործմամբ ջրեն Հայոց ցեղասպանութեան իրականութիւնները` խեղաթիւրուած եւ չարափոխուած տեղեկութիւններ հաղորդելով հանրութեան: Պարտաքճը Թալէաթի օրատետրը եւ նամակներու տրցակը ձեռք ձգած է անոր կնոջ` Խէյրիէ Թալէաթ Պաֆրալիէն եւ այլ Իթթիհատականներու հարազատներէ: Այս գիրքին երրորդ բաժնին մէջ ան մէկտեղած է տասնեօթը նամակներ եւ հեռագիրներ, որոնց տասնվեցը կ՛առնչուին Թալէաթի: Մէկը միայն, եւ անիկա շարքին առաջինը հրատարակուած է` նամակ մըն է, զոր Հալիտէ Էտիպ Ատիվար 1 մարտ, 1917-ին Պէյրութէն աւելի ճշգրիտ ըլլալու համար` Այնթուրա քոլեճէն, գրած է իթթիհատականներու կառավարութեան մէջ ելեւմուտքի նախարարութիւնը ստանձնած Ճաւիտ պէյին: Նամակին մէջ Հալիտէ Էտիպ կը նկարագրէ իր տեսածները` Սուրիոյ մէջ, ուր ան հանդիպած է հայ որբուհիներու, որբերու, կիներու եւ տարեցներու, «որոնք աղաչած ու պաղատած են,թէ երկու ամիսէ ի վեր զինք անհամբեր կը սպասէին: Ճեմալ փաշան եւ ձեզ միայն կը սիրենք: Մեզի համար ճար մը գտէք», կը գրէ Հալիտէ Էտիպ նամակին մէջ` իր խօսքերը վերագրելով հայ որբերուն եւ բեկորներուն, որոնք ապրելու իրենց միակ յոյսը Հալիտէ Էտիպը եւ Ճեմալ փաշան կը նկատեն եղեր:

Ճաւիտ պէյի ուղղուած նամակին սկիզբը` Մուրատ Պարտագճը գրած է շափօ մը, որուն մէջ կ՛ըսէ, թէ «Հալիտէ Էտիպին մեքթուպունտաքի ապարթլը իֆատելերի, սանաթճը քիշիլիինի վէ ռոմանճիլիինա վերմեք կերեքտիր»: Երբ նամակին թարգմանութիւնը հետագայ տողերուն մէջ կարդաք, անմիջապէս պիտի նկատէք, թէ Մուրատ Պարտաքճը ի՛նչ ըսել կ՛ուզէ, երբ կը գրէ, թէ` «Հալիտէ Էտիպի նամակին մէջ չափազանցուած վկայութիւնները պէտք է վերագրել անոր ռոմանթիկ նկարագրին եւ արուեստագիտուհի մը ըլլալուն»:

Բայց Հալիտէ Էտիպ ի՞նչ գրած է նամակին մէջ, որ Մուրատ Պարտաքճը կը փորձէ զանոնք վերագրել անոր ռոմանթիկ նկարագրին: Չմոռնանք, որ Հալիտէ Էտիպ 1917-ին պատերազմական նախարար եւ թրքական չորրորդ բանակի հրամանատար Ճեմալ փաշային կողմէ Լիբանան եւ Սուրիա առաքուեցաւ թրքական հանրային վարժարաններուն մէջ աշխատելու եւ զանոնք վերակազմակերպելու համար: Ասիկա է Մուրատ Պարտաքճըի եւ տարբեր համայնագիտարաններու մէջ Հալիտէ Էտիպի մասին ներկայացուած կենսագրական գրութիւններուն մէջ նշուածը: Ու հոս ալ թաքնուած է շան գլուխը:

Երեւակայեցէ՛ք:

Համաշխարհային Ա. պատերազմին ընթացքին, երբ թուրքերը կը պարտուէին բոլոր ճակատներուն վրայ` իրենց դաշնակից Գերմանիոյ կողքին, ու համատարած յուսալքութեան, անօթութեան, սպանութիւններու, գաղթի, տեղահանութիւններու եւ կոտորածներու քաոսին մէջ, պատերազմական նախարար Ճեմալ փաշա ուրիշ մտահոգութիւն չունէր` բացի Լիբանանի եւ Սուրիոյ մէջ թրքական հանրային վարժարաններու բարեկարգումէն:

Ունէ՛ր: Եւ այդ ալ ինչպէ՛ս: Հայ որբուհիները եւ որբերը թրքացնելու աշխատանքը, եւ որուն համար Հալիտէ Էտիպ Ատիվար Լիբանան եւ Սուրիա եկաւ: Նամակին մէջ ալ երբ այս թրքուհին կը խօսի իր ցաւերուն մասին` ի տես հայ որբուկներուն կրած տառապանքներուն, վկայութիւնն է, թէ ինք պիտի ազատէր զանոնք տառապալից դժոխքէն: Այսինքն զանոնք պիտի թրքացնէր:

Եւ ահա նամակին բովանդակութիւնը:

Յարգելի՛ Ճաւիտ պէյ,

Նախ կը շնորհաւորեմ Նոր տարին, ապա` ձեր նոր պաշտօնը: Երբ Դամասկոս կը գտնուէի, նոյնիսկ Թալէաթ փաշային մտերիմ բարեկամներէն Ճեմալ փաշայէն ինծի հասած հեռագրին, այս տեղեկութեան չհաւատացի: Սուրիոյ տարածքին բոլոր նահանգապետներուն հետ իմ խօսակցութիւններուս ընթացքին պնդեցի. «Ճաւիտ պէյ չի կրնար ընդունիլ նման պաշտօն մը»: Սակայն երէկ Պոլիսէն ժամանած բարեկամի մը` Մուհիտտին պէյին այն խօսքէն ետք, թէ`«չորրորդ անգամ ըլլալով Ճաւիտ պէյ ելեւմուտքի նախարարի պաշտօնը ստանձնեց»,լուրին հաւատացի: Բոլոր պարագաներուն ալ մեր հայրենիքին համար այս պաշտօնին ստանձնումը կ՛երեւի բախտաբեր համարած էք: Աստուած ձեզ յաջողցնէ: Մեր ներքին քաղաքականութեան մէջ աւելի ազատական փոփոխութիւններու պատճառ կրնայ դառնալ ձեր այս պաշտօնին ստանձնումը:

Իսկ ես ալ վերջապէս Միջերկրական ծովուն եւ Լիբանանի հայող հին վանքի մը բաց նրբանցքներուն մէջ վանականի մը կեանքը կ՛ապրիմ: Իսկապէս չեմ գիտեր, թէ կեանքս ինչպէս կ՛անցնի: Ցերեկն ու գիշերը իրարու խառնուած են: Չորս վարժարան միաժամանակ, բայց տարբեր վայրերու մէջ բանալու պատճառով` կազմակերպչական աշխատանքները վերջ չունին: Արդէն երբ անոնք աւարտին, իսկապէս սրտնեղութեան կը մատնուիմ:

Սուրիա գացի իսկապէս չափազանց ծանր օրերով լեցուն ժամանակի մը մէջ: Ասոր համար ալ Սուրիան եւ սուրիացիները շատ սիրեցի: Հաւատացէ՛ք այսքան ազնիւ, այսքան կատարեալ եւ գեղեցիկ երկիր մը ցարդ տեսած չէի: Հիանալի մարդոց, սիրելի մարդոց աչքերուն նման գիշերային հորիզոնը, լեռները եւ ծովը մարդուս սիրտը կը լացնեն: Ամենայնդէպս, այս երկիրը այս օրերուն բոլորը կը լացնէ:

Իրենց ապրելու իրաւունքը ձեռք ձգած եւ Ճեմալ փաշային ու Աստուծոյ անուններով երդում ընող հայեր կը գտնուին Սուրիոյ տարածքին: Դպրոցին կից գտնուող շէնքին մէջ եւս բազմաթիւ հայեր կան: Դաշտերուն մէջ խոտ ուտելով, ոմանք իրենց մայրերը, ոմանք իրենց հայրերը, բազմաթիւ ուրիշներ ալ իրենց զաւակները կորսնցնելէ ետք այս կողմերը հասած են: Աւելի ճիշդը, եթէ կ՛ուզէք, Ճեմալ փաշա զիրենք հոս բերել տուած է: Քաղաքապետութենէն քիչ մը ուտելիք ստանալով` իրենց գոյութիւնը կը քաշքշեն: Այս անբախտներուն հետ շփուելով` անմիջապէս զիրար սիրեցինք: Երեխաներուն եւ կիներուն հետ անջատաբար կը զբաղիմ: Երեխաներուն համար դասարան մը բացինք եւ անոնք սկսան յաճախել:

Ռուսաստան ապրող թուրք ուսուցչուհի մը, որ հետս Սուրիա բերի, մեծ նուիրումով այս փոքրիկներուն հետ կ՛աշխատի: Իր մայրը անօթութենէն մեռած, իսկ հայրն ալ իր աչքերուն առջեւ սպաննուած տասներկու տարեկան հայ պարմանուհի մը հասաւ եւ մեր մօտ ապաստան գտաւ: Ան ունի մեծ աչքեր եւ մնայուն կերպով շուրջս կը դառնայ: Տեղի-անտեղի ձեռքս կը համբուրէ եւ կու լայ: Պարտէզին մէջ այլ աղէտ մըն ալ կայ: Իր մանչը իր աչքերուն առջեւ սպաննուիլը տեսնելով` մէկէն ի մէկ լեզուն կապուած կին մը ոչ մէկ լուր ունի, թէ իր միւս զաւակը եւ ամուսինը ո՛ւր կը գտնուին: Ոտքերը բոպիկ, աչքերը` թախծոտ, ձեռքի նշաններով կը փորձէ հասկցնել իր ապրած ցաւն ու տառապանքը: Իսկ գիշերներն ալ երբեմն գլուխը երկու ձեռքերուն մէջ առած` կ՛օրօրուի ու կու լայ: Ցերեկները երբ սենեակիս մէջ, գրասեղանիս դիմաց նստած կը գրեմ, պարտէզէն լացուկոծի ձայներ կը լսեմ: Երբ դէպի պատուհան կը վազեմ, կը տեսնեմ նոյն կինը, որ թեւերը անյուսօրէն կը շարժէ եւ կը հանէ այն ձայնը, որ իր զաւակը հանած է, երբ փամփուշտը անոր կուրծքը ծակած է: Ահա այս անբախտներէն հարիւրներով, հազարներով կան Սուրիոյ մէջ: Որբանոցները անօթի որբերով լեցուն են:

Հայերը ինծի կ՛ըսեն. «Քու Սուրիա գալդ երկու ամիսէ ի վեր անհամբեր կը սպասէինք: Մեզի համար ճար մը գտիր, Հալիտէ հանըմ: Աշխարհի մէջ միայն Ճեմալ փաշան եւ քեզ կը սիրենք»: Ուր որ երթամ, նոյն տեսարանը կը պարզուի: Դամասկոսի հին եւ նեղլիկ թաղերը տարին զիս, որպէսզի ականատես ըլլամ հայերուն ապրած տառապանքին: Կիներ եւ տղամարդիկ պատմեցին իրենց պատմութիւնները: Յանկարծ տղամարդ մը, որ լուռ մնացած էր, գլուխը ափերուն մէջ սեղմեց եւ բարձրաձայն լալու սկսաւ:

Նոր կառավարութիւնը կրնա՞յ արդեօք այս մարդոց տառապանքը թեթեւցնել, կամ անոնց ապրելու իրաւունքը վերադարձնել: Եթէ ես կարենայի, կեանքիս գնով այս տգեղ եւ անտանելի կացութիւնը կը փոխէի: Բայց ես ո՞վ եմ որ: Ծիծաղելի ըլլալու չափ փոքրութիւն մը:

Այս երեկոյ լուսինը փայլուն է եւ մեր ապրած վանքին պարտէզին մէջ գտնուող արմաւի ծառերուն տակ գորտերը մինչեւ լոյս կը կռկռան: Ես ալ չեմ խորհիր, որ այս նամակիս բովանդակութիւնը մեր նոր կառավարութեան ուշադրութեան պիտի արժանանայ:

Գիշեր բարի: