Դոկտ. Աբէլ Մանուկեանի «Մարդասիրութեան Վկանե՞րը», Թէ՞ «Մարդասիրութեան Վկայագիր» Գրքի Մասին

ԴՈԿՏ. ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ

Դոկտ. Աբէլ Մանուկեան

Իւրաքանչիւր պատմական, գիտական, գրական, երաժշտական լուրջ ուսումնասիրութիւն ոչ միայն պարզ ծանօթացում է տուեալ ժամանակաշրջանին կամ իրադարձութիւններին, տուեալ ստեղծագործութեան կամ ստեղծագործողին վերաբերող, այլ` մնայուն արժէք, հետագայ սերունդների համար` մեծ աւանդ:

Վերջերս այդպիսի լուրջ ուսումնասիրութեամբ հարստացաւ նաեւ մեր պատմագիտութիւնը, այն էլ երկու օտար լեզուներով` գերմաներէն եւ անգլերէն:

Խօսքս դոկտ. Աբէլ Մանուկեանի նոր գրքի մասին է:

Շնորհաւորելով հանդերձ յարգարժան դոկտ. Աբէլ Մանուկեանին` իր վերջին ծանրակշիռ աշխատութեան հրատարակման առիթով, միաժամանակ ուզում եմ ձեր ուշադրութեան ներկայացնել իր այդ նոր գիրքը` «Bearing Witness to Humanity («Մարդասիրութեան վկաները»),  անգլերէն թարգմանութեամբ լոյս տեսած, տպագրուած այս տարի` 2018-ին, Գերմանիա, Archendorff Velag GMBH & Co.KG, Munster հրատարակչութեան կողմից:

Գիրքը նուիրուած է Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին, որը պատուիրուել է Զուիցերիոյ Աւետարանական Բարեկարգեալ եկեղեցւոյ կողմից, այն նոյն աւետարանական կազմակերպութեան, որը դեռ համիտեան ջարդերի տարիներին բողոքի ցոյցեր, հայանպաստ մեծ շարժում է  կազմակերպել,  որպէսզի Զուիցերիան համոզի մեծ տէրութիւններին` սուլթան Համիտի վրայ ճնշում գործադրելու, հայկական կոտորածները դադարեցնելու համար:

Դոկտ. Մանուկեանը իր այս ուսումնասիրութիւնը գրել է գերմաներէնով, որը հրատարակուել էր 2015-ին, Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի օրերին եւ արագօրէն սպառուել է Եւրոպայում:  Իսկ գրքի անգլերէն հրատարակութիւնը, ինչպէս նշեցի, նոր է, հրատարակուած այս տարի` 2018-ին:

552 էջից բաղկացած այս գիրքը լուրջ հետազօտութիւն լինելուց զատ` նաեւ կարեւոր ներդրում է հայոց պատմութեան եւ յատկապէս 1894-1923 տարիներին Արեւմտահայաստանում տեղի ունեցած հայերի կոտորածների մասին, որն աւարտուեց հայերի կատարեալ բնաջնջմամբ` կազմակերպուած, մանրակրկիտ հաշուարկուած ցեղասպանութեամբ:

Զուիցերիոյ Կրօնների խորհուրդի ընդհանուր քարտուղար, Ֆիրպուրկի համալսարանի դոկտոր Աբէլ Մանուկեանը երկարատեւ եւ մանրակրկիտ հետազօտութիւնների վրայ է հիմնել իր այս արժէքաւոր ուսումնասիրութիւնը, որը սոսկ արխիւային տեղեկատուութիւն չէ, այլ հայոց պատմութեան սկզբից մինչեւ 1923 մեր ժողովրդի քաղաքակրթութեան, նրա ներքաղաքական, կրօնական եւ արտաքին քաղաքականութեան պատմական փաստագրութիւնն է:

Դոկտ. Մանուկեանի մեծագոյն խնդիրը եղել է ներկայացնել Օսմանեան կայսրութեան բռնակալ իշխանութեան տակ իր պատմական հողերի վրայ ապրող քաղաքակիրթ հայութեան արիւնաքամուող վիճակը, այդ կայսրութեան հայասպան քաղաքականութեան ծանր տարիներին մեր ժողովրդի փրկութեան համար ներդրուած այն մեծ օգնութիւնը, որը ցուցաբերել են օտար միսիոնարները, մասնաւորապէս` Զուիցերիոյ մարդասիրական կազմակերպութիւնները:

Ինչպէս գիտէք, Զուիցերիան չէզոք պետութիւն լինելով հանդերձ, անտարբեր չվերաբերուեց մեր ժողովրդի կրած ճակատագրային արիւնահեղութիւններին:

Գրքում ներկայացուած է, թէ ինչպէ՛ս դեռեւս 1894-ին Հայկական հարցը ոչ միայն հետաքրքրել է զուիցերիացիներին, այլեւ` նրանց անմիջական հոգածութեան մասը կազմել: Աւելի՛ն. առաջին եւ ամենատարածուն մարդասիրական օգնութիւնը կատարել են զուիցերիացիները, սակայն այն անձնազոհ տարողութեամբ եւ մանրամասնութեամբ, որ դոկտ. Մանուկեանի ուսումնասիրութիւնն է ներկայացնում, քչերին է յայտնի եւ բոլորովին անծանօթ` օտարներին:  «Մարդասիրութեան վկաները» գրքով ոչ միայն օտարներն ու հայերս ենք մանրամասն տեղեկանում այն ներդրուած օգնութեան, որ ստացել ենք զուիցերիացի ժողովրդից, այլ ազգովին մեր շնորհակալութիւնն է նրանց ցուցաբերած մարդկային վսեմ վերաբերմունքին, որն այսքան երկար տարիներ լռութեան ենք մատնել:

Իր այս ուսումնասիրութեան տարողութիւնը եւ լրջութիւնը հաստատելու համար աւելացնեմ, որ դոկտ. Աբէլ Մանուկեանը երեք հազարից աւելի նիւթ է ուսումնասիրել` օրագրութիւններ, նամակներ, յուշեր, հրամաններ, հաղորդագրութիւններ, տարբեր մամուլի էջեր, ականատեսների վկայութիւններ` Պեռնի, Ցիւրիխի, Ժընեւի, Լոզանի արխիւներում հոգատարութեամբ պահուած: Անշուշտ հետազօտութեամբ զբաղուողներս միայն գիտենք, թէ ի՛նչ տաժանակիր, յոգնեցուցիչ աշխատանք է այդքան փաստեր պեղելը:

Շեշտեմ, որ իմ նպատակը ոչ թէ գիրքը մանրամասն վերլուծելն է, այլ այն ներկայացնելը` ընթերցողներին, որպէսզի նրանք կարդալով` աւելի ծանօթանան ե՛ւ մեր անցեալի պատմութեան, ե՛ւ մեր ժողովրդի օրհասական ամենածանր ժամանակաշրջանում Զուիցերիոյ ներդրած մարդասիրական օգնութեան:

Արեւմտահայ հին սերունդից շատերը անշուշտ ոչ միայն տեղեակ, այլեւ ապրել էին այն ամէնը, ինչ այս գրքում նկարագրւում է: Նրանցից շատերն են վկան ու ականատես եղել մեր հայաշատ տարբեր քաղաքներում զուիցերիացիների բացած եւ գլխաւորած որբանոցների ու դպրոցների աշխատանքին, նրանցից շատերն են եղել այդ որբանոցներում ու փրկուել դրանց շնորհիւ: Քանի որ մեր նոր սերունդը բոլորովին անտեղեակ է այդ ամէնին, այս գիրքը, յատկապէս` անգլերէնով, աւելի ազատ հնարաւորութիւն կը տայ նրանց ըմբռնելու Զուիցերիոյ Հայերի օգնութեան միութեան այն աներեւակայելի աշխատանքի մասին, որը մեծ դժուարութեամբ, նոյնիսկ մարդկային կորուստներով մեր ժողովրդի փրկութեան համար ներդրեց այս զարմանահրաշ ժողովուրդը:

Ատանայում, Ուրֆայում, Մերսինում, Սվազում, Մարաշում, Պրուսայում, Գուրունում, Պարտիզակում, Ալեքսանդրոպոլում, Սալմասում, Պէյրութում եւ այլ վայրերում որբանոցներ, դպրոցներ բացեցին հայ որբերին փրկելու եւ, աւելի՛ն, նրանց ոչ միայն մահուան ճիրաններից ազատագրեցին, այլ նաեւ ուսում ու մասնագիտութիւն սովորեցրեցին: Երիտասարդ մարդասէրներ են եղել նրանք, որոնց նուիրումը անկարելի է գնահատել պարզ խօսքերով: Իւրաքանչիւրի արարքը մի հերոսութիւն ու անձնազոհութիւն է` հաստատուած գրաւոր փաստերով ու նամակներով: Ահա թէկուզ մի մէջբերում. «Պեռնի Հայերի օգնութեան միութիւնը օրիորդ Աննա Շուէյզըրին (ծնվ.17 նոյ. 1865-ին, որը 1894-ից  որպէս ուսուցիչ աշխատել է Պեռնի Սթէյնհուլզլի համալսարանում) որոշում է ուղարկել Պրուսա` նոյեմբերից սկսած: Նա ինքն է առաջարկել իր ծառայութիւնը ուսման մէջ օգնելու 96 հայ որբերի, որոնք վերջերս տեղաւորուել են այնտեղ» (էջ 281):

Աննան միակ օրինակը չէ, որն ինքնակամ ցանկութիւն է յայտնել օգնել հայ անօգնական որբերին ու կարիքաւորներին: Այս գրքում դուք կը ծանօթանաք բազմաթիւ կենսագրութիւնների` 30-ամեայ Մարի Զենկերին, Սվազի աղջիկների որբանոցի պատասխանատուն, որին 1914-ին երիտթուրքերի հրամանով ամերիկեան միսիոնարների հետ Սվազից փոխադրում են Էրզրում պատերազմի վիրաւոր զինուորներին բուժելու: Մարտ 1915, երբ 200 գերման բուժօգնականներ են ժամանում Էրզրում, Զենկերը վերադառնում է Սվազ` իր հին պաշտօնին, սակայն ճանապարհին, Երզնկայում հիւանդանում է եւ գամւում` անկողնուն: Էրզրումի հիւանդանոցում վարակուած լինելով տիֆով` Երզնկայում մահանում է նոյն թուի մարտ 23-ին, երբեք այլեւս չտեսնելով Սվազի իր սիրելի սաներին, որոնք նոյնքան անհամբեր սիրով սպասել են իրենց սիրելի ուսուցչուհու վերադարձին:

Այո՛, դժուար ու ծանր է եղել նրանց աշխատանքը, նրանց կեանքը, իրենց հայրենի երկրից հազարաւոր մղոններ հեռու: Նրանք պատրաստակամօրէն կիսել են մեր ժողովրդին պարտադրուած աննկարագրելի դժուարութիւննները եւ տառապել` նրանց հետ միասին:

Ահա թէ ի՛նչ է գրել Գուրունի որբանոցի պատասխանատու Լինա Լինտերը. «Յաճախ, երբ հիւպատոսները կամ եւրոպացիները հարցնում էին, թէ ինչպէ՞ս մէկը կարող է թողնել գեղեցիկ Զուիցերիան եւ գալ ու ապրել այս վշտով լի երկրում, մենք ուզում էինք, որ նրանք տեսնէին այդ երեխաների դէմքերը, որոնք երբ մենք գալիս էինք, խելայեղ նուիրումով էին մեզ ընդունում: Այդ ժամանակ հաւանաբար մարդիկ հասկանային, որ մենք շնորհակալ ենք Աստծուց, որ մեզ ուղարկել է այստեղ» (էջ 328):

Զուիցերիոյ տարբեր` մեծ ու փոքր քաղաքներից` Պազել, Ցիւրիխ, Սուրբ Կալեն, Ափենզել-Ուզըրհոտեն եւ այլ շրջաններից է հասել ե՛ւ մարդկային, ե՛ւ դրամական օգնութիւնը: Բաւարարուեմ յիշատակելով միայն մի քանի նուիրական անուններ, քանզի շատ են նրանք: Օրինակ, Ցիւրիխից` Վանի որբանոցի պատասխանատու Աննա Ապեկլենը, Պազելից` Մարաշի աղջիկների որբանոցի պատասխանատու Պէաթրիս Ռոհները, որը չդիմանալով իր աչքի առջեւ կատարուող ամէնօրեայ սպանդին` հոգեկան խանգարում է ունենում: Ալպերթ եւ էմմա Հիւպըրթները, Մարի Մէյլըֆերը, Քաթարինա Սթաքին, Էլիզապեթ Քունցլեր, ամուսինը` Եակոպ Քունցլեր, որը յայտնի է Փափա Քունցլեր անունով, եւ որը նոյնիսկ իր աջ թեւը վարակումից կորցնելուց յետոյ անգամ մնաց եւ օգնեց ե՛ւ որբերին, ե՛ւ հիւանդներին: Լիբանանում հայութիւնը նրանց անուան յուշաքարով գնահատեց ու յաւերժացրեց նրանց ներդրած անգնահատելի օգնութիւնը:

Այս օտար մարդասէր անհատների` բժիշկների, ուսուցիչների, քաղաքական գործիչների, պատուելիների շարքը, ինչպէս ասացի, շատ երկար է: Պիտի նշեմ, որ իր գրքում դոկտ. Մանուկեանը արժանաւոր տեղ է յատկացրել նրանց բոլորին, որոնց իրապէս պարտական ենք ազգովին, եւ ընթերցողը անշուշտ մանրամասնօրէն կը ծանօթանայ նրանց գործունէութեան:

Պարզւում է, որ Զուիցերիոյ մարդասիրական կազմակերպութիւններից բացի` անհատները նոյնպէս անձնապէս իրենց դրամական յաւելեալ օգնութիւնն են ներդրել, որոնցից անկարելի է չյիշատակել մեծ բարերար Լէոփոլտ Ֆաւրին, որն իր կողմից դրամական մեծ օգնութիւն է տուել մինչեւ իսկ ամերիկեան միսիոնարներին` հայ որբերին պատսպարելու համար, Մարաշի որբերին, Մարտինի, Այնթապի քոլեճի տղաների ուսման ի նպաստ:

Իսկ ամենայուզիչը մի դրուագ է, որն իմ կարծիքով,  վեր է մեր իմացած մարդկային բարութեան բոլոր սահմաններից: Դոկտ. Մանուկեանը այդ թուերի մամուլի ուսումնասիրութիւնների մէջ հանդիպում է հետեւեալ մի հաղորդագրութեան. «Մի զուիցերիացի կին, ներկայանալով ի նպաստ հայերի օգնութեան կատարուող դրամահաւաքին` հանում է իր մատի ամուսնական փոքրիկ ադամանդներով մատանին եւ նուիրում այդ օգնութեանը»: Այդ կնոջ անունը թէեւ անյայտ է, սակայն վստահ եմ, այսուհետ այդ նուիրաբերումը ադամանդակուռ տառերով պիտի փորագրուի մեր անտուն ու անօթեւան որբերի օգնութեան պատմութեան մէջ:

Բնականաբար դժուար է կարդալ այն նամակները, տեղեկութիւնները, ուր կոտորուող հայութեան անպարագրելի թշուառ վիճակի նկարագրութիւնն է: Թուրքիան երբեք չի ցանկացել իր երկրի ներսում կատարուող սպանդների մասին տեղեկանան երկրից դուրս: Խստագոյն գրաքննութիւնը տարածուել է նոյնիսկ հիւպատոսարանների եւ նրանց աշխատակիցների վրայ: Արգելուած է եղել օգտագործել հայ բառը, նոյնիսկ աշխատակիցները տան հետ նամակակցելու իրաւունք չեն ունեցել: Զուիցերիան իր օգնութիւնը յաճախ կատարել է Գերմանիոյ միջոցով, ծածկագիր գրութիւններով:

Դոկտ. Մանուկեանը գրական ներքին մի կարողութեամբ այս ուսումնասիրութիւնը այնպէս է մատուցում, որ ընթերցողը ակամայ համեմատութիւն է անցկացնում ջարդարար թուրքի հետ, որը գազանաբար կոտորում է իր երկրի քաղաքացիներին, որոնք ամէն ինչից առաջ, իր երկրի զարգացմանն էին նպաստում, ի հակադրութիւն օտար մի հեռաւոր, անծանօթ երկրի, մի ժողովրդի, որը յօժարակամ եւ սիրով փորձում է փրկել անմեղ կոտորուողներին:

Այո՛, այս գիրքը կրկին յիշեցնելով մեզ մեր ժողովրդի կրած ամենաարիւնոտ ճակատագիրը` ստիպում է մեզ մոռացութեան չմատնել այդ ճակատագրին ենթարկուածներին, հետապնդել նրանց իրաւունքները: Այն պարտադրում է մեզ յիշել եւ գնահատել բոլոր նուիրեալների զոհողութիւնները, որոնք ինքնակամ իրենց օգնութիւնը նուիրաբերեցին մեր օրհասական պահերին եւ մեր փրկուածներից շատերի կեանքով նրանց ենք պարտական:

Դոկտ. Աբէլ Մանուկեանը ինքն էլ արեւմտահայ է, քեմալականների կոտորածից փրկուած հաճընցու թոռ եւ ողջ ուսումնասիրութիւնը ներքին մի զգացական ապրումով է գրել, որը էլ աւելի հետաքրքիր է դարձնում աշխատութիւնը: Իսկ արեւմտահայ լինել եւ ուսումնասիրութեան արդիւնքում քո հարազատներից, քո կոտորուած գերդաստանից տեղեկութիւն չգտնել` անկարելի է: Եւ ահա վերջաբանում մենք կարդում ենք հետեւեալ հետաքրքիր տեղեկութիւնը. «Յունիս 21-ի առաւօտեան, գնացի Պեռնի Զուիցերիոյ Ազգային գրադարան այս գրքիս համար ուսումնասիրութիւնս շարունակելու: Փնտռում էի «Հայերի բարեկամները Զուիցերիայում» քառամսեայ ամսագրից տեղեկութիւններ:  Այս ամսագիրը, որը կոչւում էր «Լուրեր Հայաստանի մասին», հրատարակւում էր Պազելում, 1916-1944 թուականներուն, տեղեկատուութիւն էր Թուրքիոյ եւ Միջին Արեւելքում կատարուող իրադարձութիւնների եւ միաժամանակ հաշուետուութիւն հաւաքուած նպաստների օգտագործման մասին: Երբ բացեցի 1932 յունիս 57 թիւը, տեսայ մի էջ վերնագրուած` «Երեխաների գիշերօթիկ Պէյրութի գաղթակայանում», որի կողքին չորս որբերի լուսանկար` երկու տղայ, երկու աղջիկ, իրենց անուն ազգանուններով: Նրանց կողքին մեծ տառերով գրուած` «Մենք շնորհակալ ենք»:

Ի դէպ, աւելացնեմ, այս նկարը շատերս ենք յաճախ տեսել, եւ ես միշտ սրտի մղկտումով եմ նայել այդ որբերի տանջուած, ծնողի գուրգուրանքի ու տան ջերմութեան կարօտ դէմքերին, ուր կարծես ծանր մեղադրանք եւ խնդրանք կայ դրոշմուած: Զարմանալի չէ, որ նոյն զգացումը ապրել է դոկտ. Մանուկեանը, դեռ աւելի՛ն, նրանցից երկրորդի` ոտաբոպիկ, անչափ տխուր հայեացքով կանգնածի անուն-ազգանունը` Գրիգոր Թափանեան, շնչահեղձ է արել իրեն:

Անիրական պահեր կան մարդու կեանքում, որ տեսածդ քարացնում, պապանձում է քեզ: Այդ երեխայի անուն-ազգանունը անչափ ծանօթ լինելով հանդերձ, այդ պահին նա չի կարողանում համատեղել, եւ այդ ալեկոծումը աւելի անտանելի է դարձրել իր շնչահեղձ վիճակը: Իրապէս, ինչպէ՞ս, կեանքի ի՞նչ առեղծուածով, բոլորովին օտար մի երկրում, Զուիցերիոյ Ազգային գրադարանում, այլոց ուսումնասիրութիւնների մէջ, պատահականօրէն պիտի բացայայտես քո իսկ ընտանիքի մասնիկին` մօրեղբօրդ: Երեխայի անուան կողքին գրուած թռուցիկ կենսագրականը էլ աւելի է հաստատել իր յայտնութիւնը:

Ուսումնասիրութիւնը կէս թողած` շտապել է տուն եւ անմիջապէս կապուել իր մօրեղբօր այրու հետ, որը հաստատել է իր յայտնաբերածը` իսկապէս մօրեղբայրը եղել է Պէյրութի Զուիցերիոյ Քունցլեր ամուսինների կողմից գործող որբանոցում, եւ այդ երեխան իր մօրեղբայրն է, որի կենսագրութեան մանրամասները նա նոր է յայտնաբերում, այն էլ` օտար գրադարանում:

Այո՛, հայի ճակատագրի հետ կապուած հազարաւոր այսպիսի յուզիչ յայտնագործումների ենք հանդիպում մեր շրջապատում եւ իւրաքանչիւր անգամ շնորհակալ լինում այն բոլոր անձանց, ովքեր բացայայտում, մեզ են ներկայացնում տեղեկութիւններ` մեր ժողովրդի պատմութեան տարբեր էջերի հետ կապուած: Իսկ մեր ժողովրդի պատմութիւնը երբեմն այդ նոյն հետազօտողների պատմութիւնն է դառնում, ինչպէս դոկտ. Մանուկեանի դէպքում է, ում բզկտուած գերդաստանի մնացորդները փրկուել են նոյն Զուիցերիոյ մարդասիրական օգնութեան շնորհիւ:

Դոկտ. Աբէլ Մանուկեանի այս նոր գիրքը` «Մարդասիրութեան վկաները» արժէքաւոր հետազօտութիւն լինելուց զատ` մեր ժողովրդի ու նաեւ անձնապէս իր շնորհակալութիւնն է Զուիցերիոյ ողջ ժողովրդին` իրենց ցուցաբերած հարազատ ջերմութեան եւ ներդրած դրամական, մարդկային անձնուէր օգնութեան համար:

Գիրքն իրապէս մարդասիրութեան վկայագրութիւնն է` անժխտելի փաստերով հրամցուած, ահա թէ ինչո՛ւ գրքի վերնագիրը` վկայութիւնը, ես դարձրեցի աւելի տարողունակ` այն անուանելով վկայագրութիւն:

Այսօր աշխարհի տարբեր երկրներում դեռ շարունակուող մարդկային սպանդի այս ալեկոծումներում այս գրքի ներկայութիւնը ոչ միայն անհրաժեշտութիւն է, ոչ միայն օրինակ ծառայելու քարոզչութիւն, այլ` ժողովրդների կոտորածին ու տեղահանութիւններին վերջ դնելու հրատապ կոչ:

Շուտով գրքի ֆրանսերէն հրատարակութեամբ այն աւելի տարածուն  հնչեղութիւն կ՛ունենայ:

Կրկին շնորհաւորելով դոկտ. Ա. Մանուկեանին իր այս արժէքաւոր ուսումնասիրութեան հրատարակութեան առիթով` մեր երիտասարդ սերունդին առաջարկում եմ անպայմանօրէն կարդալ այն, քանի որ իրենց հասկանալի լեզուով` անգլելենով է: Օտարներից աւելի մեզ է անհրաժեշտ լաւատեղեակ լինել մեր իսկ պատմութեան:

10 նոյեմբեր 2018
Սան Ֆրանսիսքօ