Մոծակի Առօրեայ Առասպել

ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ

«Collectif de l’ACT» թատերախումբը «Մոնօ» թատերասրահին մէջ  արաբերէն լեզուով եւ Յակոբ Տէր Ղուկասեանի բեմադրութեամբ ներկայացուց  Արա Արծրունիին «Մժեղը»: Թատրերգութիւնը Թորոնթոյի մէջ բեմադրուած է Զոհրապ Եագուպեանի (2004),  իսկ Երեւանի մէջ Արա Երնջակեանի եւ Արմէն Մեհրաբեանի կողմէ (2005): Այս ելոյթներուն շուրջ անձնապէս որեւէ ակնարկի չեմ հանդիպած:

Թատերագիրը.- Արծրունիի թատրերգութեան  մօտիկ անցեալին անդրադարձած եմ(1): Կու տամ ամփոփում մը: Հեղինակը կազմաւորուած է 60-ական թուականներու ըմբոստ մթնոլորտին մէջ: «Կեղծ աստուածներու» կուռքերը ջարդելու իր հակումը կարելի է վերագրել այդ մթնոլորտին: Իր թատրերգութիւները չունին կուռ գաղափարական համակարգ: Իր որդեգրած անհեթեթի ուղղութիւնը, ցաւօք, կը նշանակէ ժխտական դիրքորոշում` գիտութեան եւ առհասարակ համակարգուած մտքին հանդէպ:

Թատրերգութիւնը.- «Մժեղ»-ին հիմնական բներգը իշխանափոխութիւնն է: Բայց, Արծրունիի պատկերացումով, ատիկա տեղի կ’ունենայ որպէս արդիւնք ոչ թէ ընկերային-քաղաքական ուժերու պայքարին, այլ հիմնուած` «մարդկային բնութեան» թուլութիւններուն վրայ: Դրոյթը, ուրեմն, բնազանցական եւ յոռետեսական է:

Բեմադրիչը, որուն մեկնաբանութիւնը աւելի քան համահունչ է թատերագրի թեզին, քանի մը առիթներով  արտայայտուած է(2): Կու տամ այդ թեզի իմ ընկալումս: Տիտղոսները, իմա` ընկերային դիրքը, կամայական կերպով անհատին կը «հագցուին» շրջապատին կողմէ: «Անուն» ստացող անհատը կը վերածուի իրեն տրուած կարծրատիպ նախակերպարին (prototype) : Այս ելոյթի պարագային անանուն, կորսուած ոչ ոք մը կը վերածուի Նափոլէոնի մը, ընթացիկ իմաստով` փառասէր բռնակալի մը:

Հետաքրքրական զուգադիպութեամբ մը հայրենի Մալեան թատրոնը այս օրերուն (նոյ. 16), Նարինէ Մալեանի բեմադրութեամբ, անգամ մը եւս կը ներկայացնէ Մ. Տըլափորթի «Անունը» ( Matthieu Delaporte , “Le Prénom”,  կամ` «Տրուած կոչումը»), ուր հայր մը իր որդին կ’ուզէ անուանել Ատոլֆ: Նորածինին ընտանիքը ի հարկէ կը սարսափի: Կողքի որմազդին մէջ նկատել աչքերու կապոյտ շպարը եւ իգական վարսայարդարումը:

Ընկերային պայքարներու ընդմէջէն ծնած այրեր պատահաբար չեն հասած ղեկավար դիրքերու: Պէտք է ենթադրել, որ Արծրունի կը ձաղկէ մանր շեֆերու քաշքշուքը` փոքր աթոռներու շուրջ:

Հապճեպ նշանակուած շեֆը կը հրապարակէ իր հապճեպ հնարուած «հիմնադրական առասպելը», որ կը պատմէ թուրի… ներողութիւն, հովանոցի մէկ հարուածով… մժեղ մը սատկեցնելու մասին: Կը թուի, որ Արծրունի կը ձաղկէ հիմնադրական առասպելները առհասարակ, ինչպէս աժդահա Բելի սպանութիւնը` նետի մէկ հարուածով… (3)

Արծրունի քաղաքական-ընկերային միտք չունի: Կը հաւատայ, որ փոփոխութիւնը կը սկսի անհատէն: Անհատն է, որ կ’ընտրէ  ուղղուիլ դէպի աջ կամ ձախ, վեր կամ վար: Այս կրօնաբնազանցական մօտեցում է: Համահունչ է քրիստոնէութեան հիմնադիր տեսաբան սուրբ Աւգուստինոսի (St. Augustine 354-430)  դրոյթին: Այդտեղ ևս անհատը ազատ կամք ունի ընտրելու  չարը կամ բարին: Արծրունիի «Կոնտոլեզիա, իմ սէր» թատրերգութեան մէջ եւս փրկարար «Բան»-ը ակնյայտօրէն կրօնական էր: Ինչպէս Աւգուստինոսի, այնպէս եւ Արծրունիի համար անհատը հակուած է ընտրելու չարը: Բոլորս մեղաւորներ ենք: Ինչպէս Աւգուստինոս, այնպէս եւ Արծրունի յոռետես եղերերգակ մըն է: Ինչպէս սուրբգրային մարգարէները, այնպէս եւ Արծրունին կ’ողբան անկեալ Երուսաղէմը:  Արծրունի անծրագիր բարոյախօս մըն է, ոչ յեղափոխական մը:

Բեմայարդարում, տարազներ եւ այլն.- Ելոյթը տեղի ունեցաւ «Մոնօ»-ի փոքր սրահին մէջ, որ ունի նուազ քան 5մ  լայնք եւ շուրջ 60 աթոռ: Բեմը պարզապէս շարունակութիւնն է սրահին, ակնյայտօրէն նախատեսուած է փորձառական թատրոնի համար:

Բնագրի բեմը բոլորովին դատարկ է: Ատիկա յատկանշական է անհեթեթի թատրոնին: Բեմին վրայ մնայուն կային սեւ խորանարդ մը եւ անուաւոր «hoverboard » մը: Առաջինը կը ծառայէր որպէս ամպիոն, աթոռ եւ այլն: Երկրորդը խորքին մէջ գահ մըն էր, որ իր տէրը փոխեց: Շարժուն գահը կարելի էր հասկնալ որպէս ակնարկութիւն` անկայուն իրավիճակի, եթէ  բեմադրիչը չբացատրէր, թէ  անիւները տրուած էին դերասանին որովհետև ան խառնուածքով ծայրայեղ շարժուն է: Բեմադրիչը տեսակցութեան մը ընթացքին յայտնած էր, որ ներկայացուածը «դերասանի՛ թատրոն» է(3):

Խորքի վարագոյրէն դուրս կու գային արձանագրութեան թափանցիկ գրատախտակ մը եւ տանջանքի աթոռ մը, որ կը յիշեցնէ վատահամբաւ «Garotte»-ը  (Տե՛ս կողքի նկարը):

Բնագրին մէջ չորս կերպարները արական են: Բեմադրիչը որոշած է ուղղահայեաց կերպով ( ոչ գերադաս-ստորադաս) դերերը բաժնել երկու սեռերուն միջեւ: «Երկու սպասուհիներ» եւ «Կոնտոլեզիա» թատրերգութիւններու մէջ իգական կերպարներ տրուած էին տղամարդոց: Անձնապէս չեմ յաջողած բացատրութիւն գտնել: Հանդերձանքը միանման էր: Տղամարդիկ եւս հագած էին բարձրակրունկ կօշիկներ: Բայց եթէ բեմը մանրանկարն էր ընկերութեան, ինչո՞ւ կերպարները պիտի նմանեցուէին այլամոլորկային որձեւէգ միջատներու: Կերպարներու ընկերային դիրքը կ’արտայայտուէր իրենց աչքերու կապտաւուն շպարով: «Ոչ ոք»,  ուրեմն` ոչ մէկ շպար: Շեֆ` ուրեմն առաւելագոյն շպար: Վերը տեսնուած «Անունը» թատրերգութեան որմազդին մէջ Հիթլեր եւս ունի որձեւէգ կերպարանք եւ աչքերու կապտաւուն շպար:  Զուգադիպութի՞ւն:

Որմազդին մէջ կենսաբանութեան թեթև խախտումները (աչքերէն բուսած շօշափուկներ եւ խոշոր արիւնոտ խոց) մժեղին տուած են վախազդու հրէշի տեսք: Ատիկա յարիր է թատրերգութեան բներգին, ուր աննշան միջատի մը կը տրուի անհամեմատ մեծ կարեւորութիւն: Բարի՛:

Յիշեցնեմ, որ փոքր սրահին մէջ դերակատարները կը գտնուէին առաջին շարքերու հանդիսատեսի աչքի մակարդակին վրայ: Լուսաւորումը կը ցցէր կերպարներու դէմքերը: Ինչպէս կողքի ընտրովի լուսանկարը ցոյց կու տայ, եթէ բեմի կարմրաւուն տախտակամածի կեդրոնական մասը վերէն յարատև լուսաւորուած չըլլար, պիտի թուէր, որ դէմքերը կը լողային (խորհրդանշական) մթութեան մէջ: Ափսո՜ս:

Երաժշտութիւնը եւ արտատեսարանային (diagetic) ձայնը սահմանափակ, օժանդակ դեր ունէին: Այսպէս, օրինակ, լսեցինք «suspense» (առկախային, բեմադրիչի բառերով` ակաթաքրիստիական) երաժշտութիւն, երբ կը փնտռէին արիւնոտ թաշկինակին տէրը` յանցագործը. լսեցինք տօնական երաժշտութիւն, երբ տեղի կ’ունենար անանուն մարդու զգեստաւորման ծէսը.  լսեցինք մժեղի գոռ բզզոց, որպէսզի հասկնանք, թէ այդ «չգիտեմ-ինչը» (je ne sais quoi) տակաւին չէ՛ վերացուած, եւ այլն: Բաւարար:

Լեզուական.- Արծրունի յայտնած է, որ կերպարներու անունները կը ցոլացնեն առկայ նուիրապետական կարգը.- Jacobson > Wilson > Essen  (>  = գերադաս): Այդ շարքը հաւանաբար կը բխի հեղինակի հնչիւնային «քիմք»-էն, որովհետեւ չէ հիմնուած պատմական, լեզուաբանական կամ իմաստաբանական տուեալներու վրայ: Ինչ որ է:

Իմ տրամադրութեանս տակ ունիմ բնագրի արեւելահայերէն տարբերակը: Թատերախումբը զայն բաւական յաջող թարգմանած է առօրեայ «լիբանաներէն»-ի, որպէսզի իրականանման ըլլայ: Գաղափարը հաւանաբար այն է, որ անհեթեթը չի խօսիր այլ լեզուով, առօրեան ինքնի՛ն անհեթեթ է:  Այս մասին` մեկնաբանութեան հատուածին մէջ:

Կային շարգ մը թերի թարգմանուած բառեր: Մժեղի դիակին անհետացումը կ’որակուի որպէս «դաւաճանութիւն»: Հարկ էր որ ըլլար` «դաւադրութիւն»: Շեֆը անծանօթը կ’ամբաստանէ «վէճեր» ստեղծելով: Հարկ էր որ ըլլար` «տարակարծութիւն» կամ «անմիաբանութիւն»: Կ’ակնկալուէր, որ վկայեալ ջոկատ մը կարենար ջոկել իմաստի նման երանգներ: Բարեբախտաբար շեղումները սահմանափակ էին եւ էական հետևանք չունեցան ելոյթին վրայ:

Յուրախութիւն բոլորիս` «Մժեղ»-ին մէջ տեղ չեն գտած Արծրունին յատկանշող երկարաշունչ մենախօսութիւնները:

Բնագրէն զեղչուած էին մժեղը սպաննելու համար գործածուած «զէնքերը»` հովանոց մը եւ երեք լրագիրներ: Ասիկա ոչ թէ լեզուական, այլ մեկնաբանական հարց է:  Իրենց գրպաններուն մէջ լրագիր եւ ձեռքերուն մէջ հովանոց կամ ձեռնափայտ կրող տիպարներ պիտի յիշեցնէին 19-րդ դարու «քաֆէ թրոթուար»-ներու կիսամտաւորականները:

Կատարողական.- Խաղարկութիւնը հարկ էր որ ըլլար նուազապաշտ, որովհետեւ հանդիսատեսը մօտ էր բեմին, կրնար նկատել ձայնի, դիմախաղի կամ մարմնի լեզուի փոքր երանգներ: Բեմադրիչը դերակատարներուն թելադրած է հաւատալ, որ իրենց մարմնաւորած կերպարը կու գայ իրական կեանքէ, որ նման մարդոց կարելի է հանդիպիլ փողոցին մէջ: Այլ խօսքով, խաղարկութիւնը կը միտէր ըլլալ «իրականանման», հակառակ անոր որ ներկայացուած կացութիւնները ակնյայտօրէն անհեթեթ են: Այս նիւթին հանգամանօրէն անդրադարձած եմ(4):

Ելոյթը ունէր անկիւնադարձային պահ, որ անանուն մարդու «Նափոլէօն» անուանումն էր: Այդ պահէն ետք տեղի ունեցան երեք կերպարանափոխումներ (Metamorphosis): Առաջինը, ի հարկէ, անանուն մարդունն էր, երկրորդը` երկչոտ ենթակայ Էսսենին, որ վերածուեցաւ խրոխտ դահիճի: Գահընկէց Ճէյքըպսըն ի հարկէ խեղճացաւ: Ինչպէս ենթադրելի է, պատեհապաշտ Ուիլսընը մնաց անփոփոխ, սկսաւ ծառայել նոր շեֆին: Խորքին մէջ ի՛նքն էր «թագաւորներ շինողը»:

Դերակատարները թատերական կրթութիւն ստացած երիտասարդներ են, պարզ է, որ պիտի ըմբռնէին պարզամիտ գործ մը: Սառա Ապտօ աչքի ինկաւ իր 100 տոկոս նուիրուածութեամբ եւ եռանդով: Իրենց բեմական ներկայութեամբ տպաւորիչ էին Անժելա Խալիլը (Անանուն Մարդ) եւ Թոնի Ֆարահը: Անժելան ունի նաեւ գրաւիչ արտաքին եւ հումորի զգացում, իսկ Թոնի Ֆարահը ունի ֆիզիքական մեծ կարողութիւն, որ անհրաժեշտ է արհեստավարժ դերասանին:

Կը թուի, որ Ժոզեֆ Խուրին (Էսսեն) հակամէտ է զաւեշտական դերերու: Տանջամահ եղող շեֆի կողքին կանգնած է ինքնագոհ տրամադրութեամբ` յիշեցնելով նացի կամ օսմանցի սպաներու լուսանկարները դիակներու կողքին: Բեմի յատակին ցանուած էին մեծ թիւով սպիտակ երիզներ, որոնք կը յիշեցնէին ծխիկի մնացորդներ: Ժոզեֆ ջղային, ձախաւեր շարժումներով առ նուազն երեք իսկական ծխիկ վառեց: կը թուի նաեւ, որ արտօնուած է բեմին վրայ ծխել, որովհետեւ իսկապէ՛ս ծխամոլ է, ինչպէս որ Թոնի Ֆարահը մեքենական անիւներ ստացած է, որովհետեւ իսկապէ՛ս «շարժամոլ» է: Բեմադրիչին նշանաբանն է` «Ամէն ինչ ի սպաս դերասանին»:

Յամենայն դէպս խաղարկութիւնը գրեթէ արհեստավարժ մակարդակի էր: Բարի՛:

Մեկնաբանական.- Բեմադրիչը կատարած էր կարգ մը «սրբագրութիւններ»: Վերցուած էին, օրինակ, Արծրունիին նշած «բազմաթիւ անխօս մարդիկը»: Յիշենք, որ «Կոնտոլեզիա»-ի մէջ եւս անխօս դերակատարները վերցուած էին: Այդ աւելի համահունչ է անհեթեթ թատրոնի աւանդներուն: Այլապէս ելոյթը կարելի պիտի չըլլար ներկայացնել փոքր բեմի վրայ:

Թաշկինակի խորհրդանիշը հետաքրքրական է: Առաջին հերթին կը կատարէ անձնագիրի դեր: Անանուն անձը անուան հետ ստացաւ այդ անուան առաջին տառը կրող թաշկինակ: Թաշկինակը պատրուակ մըն էր նաեւ վարկաբեկելու համար մակածութեան  (déduction) դերը եւ այդ ճամբով տրամաբանութիւնը` առ հասարակ:  Թաշկինակները նիւթական իրեր են, իմա` փաստացի տուեալներ: Թատրերգութեան մէջ կարելի չեղաւ այդ տուեալներէն մեկնած` որեւէ հաւաստի եզրակացութեան հասնիլ: Յիշենք, որ նման տեսարան մը կար նաեւ Իոնեսքոյի «Ճաղատ սոփրանօ»-ին մէջ, ուր հանդիսաւոր նիստ մը կը գումարուի քննելու համար դրան խորհրդաւոր զանգի հարցը: Ի հարկէ` ապարդիւն(5): Բեմադրիչը այս մասը ուռճացուցած էր` աւելցնելով գրատախտակ մը, ուր հարցաքննութեան ատենագրութիւնը կ’արձանագրուի: Մենք կը տեսնենք անհասկնալի խծբծումներ եւ անհեթեթ «գիտական» տարազներ(6): Գրատախտակի յաւելումը կը զարգացնէ հեղինակին ասքը: Բարի՛: Թերևս բեմադրիչը այս տեսարանը նկատի ունէր, երբ հարցազրոյցի մը ընթացքին կ’ըսէր, որ «Մժեղ»-ին մէջ «ակաթաքրիստիական բան մը» տեսած է: Բայց Ակաթա Քրիստի ոչ թէ կը վարկաբեկէ ինքնին տրամաբանութիւնը, այլ դիտաւորեալ կերպով կը շեղէ զայն: Այս նիւթին առանձին անդրադարձած եմ(7):

Կար նաեւ ա՛յլ ուռճացում: Բնագրին մէջ անծանօթը մարդը անուն կը ստանայ` առանց ծիսակատարութեան: Արծրունի իր բոլոր թատրերգութիւններուն մէջ մանրամասն ցուցմունքներ կու տայ: «Մժեղ»-ի պարագային, հագուկապի վերաբերեալ նշում չկայ: Բեմադրիչը տեղադրած է 5,5 վարկեան տեւող երաժշտական միջնարար մը, երբ սպիտակ շրջազգեստով (այո՛, անգոյն, անմեղ, անաղարտ) անշպար, անանուն մարդը կը վերածուի սեւազգեստ, շպարուած «իրենցմէ մէկուն»: Ասիկա բաւական երկար հատուած է` նկատի առած, որ ելոյթը միայն 55 վայրկեան կը տեւէ: Աւելցուած էին նաեւ Ճէյքըպսընի վեց թաշկինակներու պաստառի կազմութիւնը եւ այլ տեսարաններ, որոնք ելոյթին մէջ պարզապէս խօսուն մասերու անխօս շարունակութիւններն էին: Մինչդեռ մնջախաղը ունի ի՛ր ձեւաչափերն ու մարմնի լեզուն: Հարկ էր անդրադառնալ այդ նրբութեան:

Մնջախաղի ընթացքին կային հումորային պատկերներ: Օրինակ` կօշիկներ հագցնելէ առաջ անանուն մարդուն ոտքերը «հականեխուեցան», հաւանաբար որպէսզի վերանան «անմեղութեան մանրէները»: Բարի՛:

Կար նաեւ ա՛յլ «սրբագրութիւն» մը: Բնագրին մէջ երեք դերակատարները գահընկէց շեֆը կը սպաննեն կոխկռտելով: Ելոյթին մէջ Էսսեն Կարրոթին (խեղդամահ մահապատժի գործիք) կապուած շեֆը իր ձեռքերով կը խեղդէ: Այդ աւելի յարիր է, որովհետեւ շեֆեր նման «աղտոտ գործերը «կը յանձնեն ստորին դասի գործակատարներու: Էսսեն հաճոյքով կատարեց այդ, ինչպէս վերը տեղադրուած լուսանկարը կը թելադրէ: Բարի՛:

Ելոյթի մէջ կար հիմնական հարցական մը: Լեզուն առօրեայ էր, սովորական, մինչդեռ պատկերները արտասովոր էին, յոյժ պայմանական: Այս ակնյայտ հակասութեան կարելի է տալ ժխտական կամ դրական մեկնաբանութիւն: Այդ կախեալ է մեկնաբանողի մեկնակէտէն:

Բեմադրիչը աւելի պապական է քան` պապը, իմա`աւելի  «անհեթեթապաշտ», քան` Արծրունին: Հետևաբար ելոյթը աւելի զտարիւն անհեթեթ էր, քան` բնագիրը: Թատերական, արհեստագիտական առումով, ատիկա դրական է: Կը մնայ հարցի ընկերային-քաղաքական երեսը:

Հուսկ բանք.-  Արծրունիի թատրոնին հարկ է մօտենալ մեծ վերապահութեամբ, առնուազն` երկու պատճառներով:

Նախ այն, որ անհեթեթ ուղղութեան տուն տուող պատճառները շատոնց վերացած են: Անհեթեթը կը ձաղկէ, օրինակ, գիտական գոռոզ տրամաբանութիւնը: Ատիկա հակազդեցութիւն էր լուսաւորութեան դարուն սկսած եւ մինչեւ 20 դարու առաջին տասնամեակները շարունակուած մեքենապաշտ, պարզապաշտ (Reductionist) մտայնութեան: Ատիկա այլեւս հիմնովին վարկաբեկուած է թէ՛ գիտական և թէ՛ իմաստասիրական առումով: Ասիկա առանձին նիւթ է: Հիմնովին վերատեսուած են նաեւ լեզուական տեսութիւնները: Արծրունիի անհեթեթը, ինչպէս անգլիական առածը կ’ըսէ «աքացի կու տայ սատկած ձիուն» (Kick a Dead Horse) (8):

Աւելի լուրջ է քաղաքական երեսը: Արծրունիի ընկերաբանական տեսութիւնները, մեղմ ասած, պարզամիտ են, որեւէ կերպով չեն հիմնաւորուած: Առաջին հերթին նախնական ընկերութիւնները երբեք հաւասարապաշտ (egalitarian) չեն եղած, ընդհակառա՛կն, նուիրապետական դասակարգումը եղած է շատ աւելի անողոք(9): Միաստուածեան կրօններն իսկ (որոնք ունին նուազ քան 4 հազար տարուան պատմութիւն), կ’օրինականացնեն տէրերու եւ ծառաներու գոյութիւնը: Չկա՛յ իտէալական անաղարտ անցեալ, որ ապականած է ներկայիս: Հաւասարապաշտ գաղափարները սկսած են յօրինուիլ վերածնունդի դարուն որպէս գաղափարական զէնք` աւատապետութեան դէմ: Գործադրութիւնը դեռ կը յամենայ… :

«Մժեղ»-ին եւ «Կոնտոլեզիա»-ի մէջ մենք կը տեսնենք, որ տեղի կ’ունենայ «իշխանափոխութիւն», բայց էապէս ոչինչ կը փոխուի ընկերային կարգավիճակին մէջ: Պարզապէս «շեֆ» մը կը փոխարինուի այլ «շեֆ»-ով մը:  Արծրունի չունի քաղաքական միտք: Իսկական իշխանաւորները ոչ թէ «շեֆ»-երն են, այլ` այն ուժերը, որոնք կը տիրեն երկրի տնտեսութեան: Շեֆերու փոխարինումը ոչինչ կը փոխէ գետնի վրայ, ժողովրդավար ընտրութիւնները վկայ:

Արծրունիի հիմնական բացթողումը այն է, որ հարցերը կը տեսնէ անհատական, հոգեբանական գետնի վրայ: Կը հաւատայ նաեւ «մարդկային բնութեան», որ ի հարկէ անփոփոխ մնացած է` Ադամ եւ Եւայէն սկսած: Այս բոլորի համադրումը կը տանի յոռետեսութեան, այն եզրակացութեան, որ էապէս ոչինչ կարելի է փոխել: Այս մօտեցումը, ընկերային առումով, վնասակար է, որովհետեւ կը բացառէ յեղափոխութիւնը:

Այս նկատողութիւնները անգամ մը եւս կը յանձնեմ Համազգայինի «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբի վարչութեան ուշադրութեան:

Ցնոր… ներողութիւն, ցյաջորդ տեսութիւն:

————————-

1.- «Հաւատք անյոյս եւ սէր»  Ա. եւ Բ. – «Ազդակ», 7 եւ 8  յուլիս 2018:

2.- Հարցազրոյց, Արա Արծրունիի «Մժեղը» լիբանանեան բեմին վրայ, «Ազդակ», 2 նոյ 2018:

3.- Տեսակցութիւն «Վանայ ձայն»-ի հետ:

4.- «Կատարողական քառուղիներ», Ա., Բ., եւ Գ.,  «Ազդակ» 30 յուլիս, 31 յուլիս,  1 օգ. 2018:

5.- «Ճաղատ սոփրանոն», «Ազդակ», 14 յունիս 2013:

6.- Ի բաց առեալ մէկէն, որ բեմադրիչը որպէս հանաք փոխ առած էր ինձմէ:

7.- «Առկախի թատրոնը», «Ազդակ», 30 յունուար 2018:

8.- Ի դէպ, Sam Shepard 2007-ին այդ վերնագրով թատրերգութիւն մը հրատարակած է:

9.- Կենդանական աշխարհին եւ ցեղախումբերու մէջ կայ խիստ նուիրապետութիւն: Կայ նաեւ կատաղի պայքար Ալֆա (Այբ) դիրքին շուրջ, որովհետեւ Ալֆան արուն ունի սերնդագործելու մենաշնորհ եւ սննդառութեան առաջնահերթութիւն: Ֆեմինիստներուն կը թելադրեմ ուսումնասիրել բորենիներու «հասարակութիւնը»: