ԼԵՒՈՆ ՇԱՐՈՅԵԱՆ
Մկրտիչ եպս. Աղաւնունի
«Աղաւնետուն» բառը գործածեցի փոխաբերաբար կամ նմանողաբար:
Այս նմանողութիւնը ըրի` պարզապէս շեշտադրելու համար Մկրտիչ սրբազանին իւրայատուկ մականունը. Աղաւնունի:
Ասիկա իրակա՞ն մականուն մըն էր, թէ՞ գրչանուն մը, չեմ կրցած ստուգել: Կ՛ընդունիմ սակայն, որ հայաոճ սիրուն մականուն մըն է, որ կարծէք իր տիրոջ շիջումով դադրած է ի սպառ:
Անմիջապէս նշեմ սակայն, որ ԺԹ. դարու մեր եկեղեցական կեանքին մէջ ունեցած ենք այլ «Աղաւնի» մըն ալ, որ երկիցս բարձրացած է Պոլսոյ պատրիարքական աթոռը: Անիկա Ստեփանոս Աղաւնի պատրիարքն է, բուն մականունով` Զաքարեան: Գահակալեր է նախ 1831-1839, ապա`1840-1841, համբաւ շահելով իբրեւ եկեղեցաշէն պատրիարք մը: Օրմանեան սրբազան իր «Ազգապատում»-ին մէջ դիտել կու տայ, որ Ստեփանոս պատրիարք «Աղաւնի» կոչուած էր իր մեղմիկ, հեզահոգի, հոգեսէր եւ խաղաղասէր բնաւորութեան համար:
Մկրտիչ եպս. Աղաւնունին Երուսաղէմի խորհրդանիշ մը եղած է ինծի համար: Եւ երբ կը գործածէի «աղաւնետուն» բառը, պարզապէս կ՛ուզէի ակնարկել Սրբոց Յակոբեանց վանքի իր համեստ սենեակին` խուցին, ուր անցուց իր կեանքին վերջին քսանհինգ տարիները (1916-1941), գլուխը հակած` հնատիպ գիրքերու, ձեռագիր յիշատակարաններու, նամակներու, կոնդակներու ու հաշուական տոմարներու դէզերուն վրայ, Ս. Քաղաքին հազարամեայ պատմութենէն ինչ-ինչ անծանօթ տուեալներ վերբերելու համար:
Երեք գիրքեր, երեքն ալ Երուսաղէմի մասին, փառքը կը կազմեն Աղաւնունիի բանասիրական վաստակին.
ա) «Միաբանք եւ այցելուք հայ Երուսաղէմի» (1929)
բ) «Հայկական հին վանքեր եւ եկեղեցիներ Սուրբ Երկրին մէջ» (1931)
գ) «Սուրբ Երկրին սրբավայրերու աւանդութիւնները» (1936)
Ինծի համար զարմանալի է ու անըմբռնելի` թէ ինչո՞ւ համար վաստակաւոր այս բանասէրին անունը տեղ չէ գտած Հայկական Սովետական Հանրագիտարանի բազմահատոր շարքին մէջ: Դեռ աւելին, Աղաւնունիի անունը ի զո՜ւր պիտի փնտռէք Հայաստանի յետ-անկախութեան շրջանին լոյս ընծայուած «Ով ով է» (2005) կենսագրական բառարանին մէջ եւս…: Արեւելահայ մեր զարմիկները ի՞նչ չափանիշերու կը հպատակին` դժուար է հասկնալ:
Աղաւնունի արհամարհելի անուն մը չէ երբեք: Վերեւ յիշուած իր երեք գիրքերը շատ բան կը փրկեն Երուսաղէմի եւ առհասարակ Ս. Երկրի հայկական սրբավայրերու պատմութենէն ու կրնան սկզբնաղբիւրի արժէք ներկայացնել այսօր:
Օրինակ` սա «Միաբանք եւ այցելուք»-ը: Հին յիշատակարաններէ ու հնատիպ մատեաններէ ջոկելով` ան հարիւրաւոր անուններ շարայարած է այբբենական կարգով, անոնց մասին դոյզն ու մերթ լայն տեղեկութիւններ հաղորդելով: Այս գործը իր կառուցուածքով կը յիշեցնէ Աճառեանի «Անձնանունների բառարան»-ը:
Կամ` միւս երկուքը, որոնք կը բացատրեն մեզի, թէ հայերը ինչպէ՛ս սկսան վանքեր հիմնել Ս. Երկրին մէջ, Դ. դարէն սկսեալ: Այդ վանքերը հետզհետէ ինչպէ՞ս ուռճացան, այնուհետեւ ինչո՞ւ քանդուեցան, չքացան… Յետոյ, ի՞նչ աւանդութիւններ կապուած են Ս. Յարութեան տաճարին հետ, աւանդութիւններ` Ս. Գերեզմանին, Չարչարանաց ճանապարհին, Սողոմոնեան տաճարին, Ձիթենեաց լերան, Սիոն լերան ու անոր կողին գտնուող հայոց Սրբոց Յակոբեանց վանքին, Երիքովի կամ Յորդանանի հետ:
Անծանօթ տեղեկութիւններու յորդահոս շտեմարաններ:
Բայց ո՞վ էր Մկրտիչ եպս. Աղաւնունին, ուրկէ՞ կու գար ան:
Ծնած էր Պարտիզակ, Պոլսէն դէպի արեւելք հայաբնակ գիւղը, 1863-ին: Տեղւոյն ազգային վարժարանին մէջ աշակերտած էր Եղիշէ Դուրեան վարդապետին: Յետոյ ինք եւս սկսեր էր ուսուցչութիւն ընել միեւնոյն դպրոցը` աւանդելով կրօն ու թրքերէն: Պարտիզակէն դուրս` ուսուցչութեան կոչուեր էր նաեւ մօտակայ Ատափազարի ու Նիկոմիդիոյ մէջ: Կուսակրօն քահանայ ձեռնադրուեր էր 1890-ին Նիկոմիդիա (Իզմիթ)` ձեռամբ Ստեփանոս արք. Յովակիմեանի, այնուհետեւ ծառայելու համար թէ՛ տեղւոյն թեմին (1890-94), թէ՛ Քէօթահիոյ ու Աֆիոն Գարահիսարի մէջ (1895-1905): 1905-1912 առաջնորդ եղած էր եգիպտահայ թեմին ու այդ շրջանին եպիսկոպոսական ձեռնադրութիւն ստացեր էր Ս. Էջմիածին (սեպտ. 1910), Իզմիրլեան հայրապետէն, օծակից ունենալով Բաբգէն Կիւլէսէրեանը, Թորգոմ Գուշակեանն ու եօթը այլ վարդապետներ:
Եգիպտոսէն հրաժարելով, Պոլիս դարձեր էր 1912-ին` ստանձնելով Սկիւտարի Ս. Կարապետ եկեղեցւոյ քարոզչութիւնը: Մեծ Եղեռնի շրջանին կառավարական հրահանգով աքսորուեր էր Երուսաղէմ: Հոն, 1921-ին ընդունուեր էր Ս. Յակոբեանց միաբանութեան շարքերը: Եւ այդ թուականէն սկսեալ մինչեւ իր վախճանումը, Դուրեան եւ Գուշակեան պատրիարքներու օրով, ծառայեր էր վանքին` թէ՛ ուսուցչագործելով Ժառանգաւորաց վարժարանին մէջ, թէ՛ աշխատակցելով «Սիոն»-ին` հմտալից յօդուածներով:
Իր շրջանի զոյգ պատրիարքներն ալ գնահատեցին զինք ու պատրիարքական փոխանորդի պաշտօնը վստահեցան իրեն: Բայց Մկրտիչ սրբազանին բո՛ւն առաքելութիւնը իր մենաստանին մէջ էր, իր «աղաւնետուն»-ին մէջ: Ամէն անգամ որ հայ Երուսաղէմի վերաբերեալ նոր յայտնաբերում մը կատարէր հին յիշատակարանէ մը, կ՛երջանկանար ու աւելի՛ զօրաւոր կը փարէր իր գիրքերուն: Իր հնախուզական յայտնաբերումները ապշահար կը ձգէին ընթերցողները: Օրինակ դուք կրնա՞ք անտարբեր անցնիլ յօդուածի մը վրայէն, որ կը կրէ հետեւեալ վերնագիրը. «Հայկական վանք մը Չինաստանի սահմանին վրայ»: Յօդուածագիրը ո՞վ կրնար ըլլալ, եթէ ոչ` Աղաւնունի սրբազանը…
Մկրտիչ եպս. Աղաւնունիի «սաղիմասիրութիւն»-ը իմ մտքիս մէջ իր անունին կ՛առնչէ ուրիշ արժեքաւոր հոգեւորականի մը անունը, որ յատկապէս ծանօթ է հալէպահայութեան. Արտաւազդ արք. Սիւրմէեանն է ան (1889-1951):
Եթէ Աղաւնունին շարունակ աչքի լոյս կը թափէր Երուսաղէմի պատմութեան վրայ, ասդին` Արտաւազդ սրբազանն ալ իրեն մտասեւեռում դարձուցած էր Հալէպի ու հալէպահայոց հին շրջաններու պատմութիւնը` եկեղեցիներէն, դպրատուներէն ու ծաղկարար գրիչներէն սկսեալ մինչեւ գերեզմանատուներու տապանաքարերուն արձանագրութիւնները… Իր «Պատմութիւն Հալէպի հայոց»-ի երեք հատորները վկան են ատոր:
Մինչ կը գրեմ այս տողերը, ինծի համար հետաքրքրական յայտնութիւն մը եղաւ երկու եպիսկոպոսներուն գրական կապը եւ բարեկամութիւնը:
Ինչպէս ծանօթ է, Արտաւազդ սրբազան, դեռ վարդապետ եղած շրջանին, Հալէպի մէջ լոյս ընծայած էր «Տաթեւ» անունով տարեգիրքերու շարք մը, 1925-1930, ընդամէնը` վեց թիւ (Ա. հատորը տպուած է Պոլիս): Գրական, բանասիրական ու տեղագրական ճոխ բովանդակութեամբ հատորներ էին ասոնք, պատկերազարդ ու լի` տարաբնոյթ անհամար տեղեկութիւններով:
Շահեկան է տեսնել, որ «Տաթեւ»-ի մնայուն ու գլխաւոր աշխատակիցներէն մին եղած է Մկրտիչ եպս. Աղաւնունին: Տարեգիրքին վեց թիւերէն հինգին մէջ ան ստորագրած է բանասիրական բնոյթի գրութիւններ: Կու տամ խորագրերը.
– «Սաղիմական գրիչներ» (Ա. տարի, 1925)
– «Կրօնական ուսումը հիներու մօտ եւ սաղիմական մատենագիրներ» (Բ. տարի, 1926)
– «Սալահէտտին եւ հայերը» (Գ. տարի, 1927)
– «Ս. Գրոց անվաւերական գրեանք եւ «Ադամ գիրք»-ի հայ թարգմանիչը» (Դ. տարի, 1928)
– «Անապատական կեանքը Եգիպտոսի մէջ» (Ե. տարի, 1929)
Կը թուի, որ երկու բանասէր եպիսկոպոսներուն բարեկամութիւնը շարունակուեր է ընդ երկար, մինչեւ Աղաւնունիի մահը: Եւ ճակատագիրը այնպէս մը տնօրիներ է, որ վախճանեալ Աղաւնունի սրբազանին դամբանականը խօսելու տխուր պարտականութիւնը վիճակուի…Արտաւազդ սրբազանին:
Տեղեկութիւնը կը քաղեմ «Սիոն»-էն (Սեպտ. 1941): Այդ տարի, Արտաւազդ սրբազան հինգ ամիս հիւրը եղած է Երուսաղէմի հայոց վանքին` իր մասնակցութիւնը բերելով Զատկուան մեծահանդէս արարողութիւններուն, ինչպէս նաեւ` ուսումնասիրելով զինք հետաքրքրող ձեռագրեր:
Ճիշդ այդ օրերուն, 24 օգոստոս 1941-ին, իր աչքերը կը փակէ Մկրտիչ եպս. Աղաւնունին:
«Սիոն» իր ամփոփ մահագրականին մէջ կը գրէ.
«Ճշմարիտ կրօնականի մը վայելուչ բարքով ապրեցաւ իր բովանդակ կեանքին մէջ: Յոխորտ կեցուածքը եւ սողոսկող մարդահաճութիւնը իսպառ անծանօթ մնացին իր խաղաղ եւ անբիծ հոգիին: Անիկա սքանչելիօրէն իր վրայ իրագործել գիտցաւ եպիսկոպոսին «անարատ, հեզ, ցած եւ պարկեշտ» լինելու առաքելական պատուէրը»:
Աղաւնունիի աղաւնակերպ բարի հոգին դեռ կը թեւածէ՞ արդեօք Սիոնի բարձունքին վերեւ…
Հալէպ