ՄՈՎՍԷՍ ԾԻՐԱՆԻ
Բանագողութիւնը, ազդեցութիւնն ու ներշնչումը գրականութեան եւ առհասարակ արուեստի մէջ յաճախ կը շփոթուին իրարու հետ: Խնդիրը աւելի կը բարդանայ, երբ ենթակայ մտաւորականը, գրողը եւ կամ արուեստագէտը բանասիրական մասնագիտական կրթութիւն չունի եւ կը դատէ, համաձայն իր մակերեսային ըմբռնումներուն, կամ ելակէտ կ՛ունենայ տուեալ պահու իր անձնական հարցերը: Հինէն ի վեր աշխարհի մեծագոյն արուեստագէտներէն շատեր իրարմէ, ինչպէս նաեւ` զիրենք կանխող մշակոյթներէն թէ՛ ներշնչուած են, եւ թէ ազդուած: Սակայն յաջողած եւ մնայուն արժէք կը ներկայացնեն անոնք, որոնք իրենց արուեստի ուժականութեամբ եւ ինքնատպութեամբ գերազանցած են նախորդները ու իրագործած մնայուն արժէք ներկայացնող ստեղծագործութիւններ:
Նմանօրինակ իսկական տաղանդները կարիք չեն զգար թաքցնելու իրենց ներշնչման աղբիւրները: Այս երեւոյթը բաւականին տարածուած է ժամանակակից կերպարուեստի մէջ: Բայց քիչ չէ թիւը անոնց, որոնք կ՛օգտուին ուրիշներու ստեղծագործութիւններէն. նոյնիսկ կը պատճէնահանեն երբեմն «Ընտրողական արուեստ» (Eclectic Art) պատրուակին տակ: Մինչդեռ «Էքլեքթիսիզմ»-ը երբեք չ՛արտօներ արուեստագէտին, որ իր արտայայտչաձեւերով ու բովանդակութեամբ մնայ ուրիշի մը ազդեցութեան տակ: «Էքլեքթիսիզմ»-ի պարագային խօսքը կը վերաբերի տարբեր փիլիսոփայական հայեացքներու կամ արուեստի զանազան ուղղութիւններու համադրումին: Երբ արուեստագէտներէն շատեր (յատկապէս անտաղանդները), առանց գեղարուեստականօրէն բան մը աւելցնելու արուեստի կամ գրական բնագաւառներուն մէջ, կ՛օգտուին ուրիշներէ, նոյնիսկ եթէ անոնք սկզբնական շրջանին գնահատուին, ապա ժամանակի ընթացքին ուշ կամ կանուխ ճշմարտութիւնը կը բացայայտուի, ու կը դատապարտուին մոռացման: Իսկ երբ արուեստագէտը կամ գրողը իր ստեղծագործական հնարքներով առաջ կը մղէ ու կը բարձրացնէ (թէկուզ չնչին տոկոսով) արուեստը, ապա այս պարագային ոչ միայն կ՛ընդունուի, այլ նաեւ կը գնահատուի համաձայն իր կատարած գեղագիտական ներդրումին:
Օրինակի համար, ըլլա՛յ Վան Կոկը, թէ Սալվատոր Տալին, օգտուած են Միէի «Աճելուս»-էն, սակայն երկուքն ալ իրենց սեփական ուրոյն արտայայտչաձեւերով երփնագրած են տարբեր ստեղծագործութիւններ, որոնք արդարօրէն ներշնչում կը համարուին եւ ոչ ազդեցութիւն կամ բանագողութիւն: Նոյնը պատահած է ամենահռչակաւոր գրողի` Ուիլիըմ Շէյքսփիրի հետ: Անոր գործերէն շատեր, ինչպէս «Համլէթն» ու «Օթելլոն», բովանդակային առումով, իրենց նախորդները ունին երկրորդական գրողներու մօտ: Շէյքսփիրը օգտուեցաւ անոնցմէ եւ մարդկութեանը տուաւ այնպիսի գլուխ-գործոցներ, որոնց միջով է այսօր կը յիշուին իր նախորդները:
«Օթելլօ»-ի գլխաւոր սկզբնաղբիւրին մասին կը խօսի ստորեւ տրուած հատուածը, որ քաղուած է Լեւոն Ներսիսեանի «Վերջին խօսք» դասախօսութիւններու հաւաքածոյի երկրորդ հատորէն, որոնց խմբագիրն է յայտնի գրականագէտ եւ լրագրող` Թադեւոս Խաչատրեանը:
Այս առիթով արժէ հակիրճ կերպով ներկայացնել թէ՛ հեղինակը, եւ թէ՛ խմբագիրը: Լեւոն Ներսիսեանը այն բազմահմուտ ու բազմատաղանդ մտաւորականն է, որ գրեթէ գրաւոր հետք չէ ձգած իր ետին: Սակայն իր ժամանակակիցներն ու յատկապէս իր ուսանողները ակնածանքով ու երախտագիտութեամբ կը յիշեն զինք, թէ՛ իբրեւ դասախօս, թէ իբրեւ հայրենասէր ու ըմբոստ խառնուածքի տէր ՀԱՅ մտաւորական, եւ թէ իբրեւ 1965 թուի, Եղեռնի յիսունամեակին առիթով «Օփերայի դէպքերու» ղեկավար: Ան ծնած է 1931-ին, Երեւան: Եղած է «Հայֆիլմ կինոստուդիա»-ի գլխաւոր խմբագիր, Արուեստի բարձրագոյն հիմնարկի գիտաշխատող, Երեւանի պետական համալսարանի դասախօս եւ այլն: Նկարահանուած է «Երկունք» եւ «Ապրիլ» հայրենասիրական բնոյթի ժապաւէններու մէջ: Անձնապէս բախտն ու պատիւը ունեցած եմ վայելելու իր ներկայութիւնը թէ՛ իբրեւ դասախօս, եւ թէ իբրեւ մօտիկ ընկեր: («Բագին» ամսագիր եւ ազգային հայրենասիրական գիրքեր եւս կը տրամադրէի անոր):
Ան պարբերաբար կ՛այցելէր Երեւանի Մաշտոցի անուան պողոտայի վրայ գտնուող Բ. հանրակացարանի սենեակս, ուր իւրաքանչիւր հանդիպում դասախօսական երեկոյի կը վերածուէր: Ինքնին պատրաստ համալսարան էր իւրաքանչիւրիս համար: Յաւիտենական ընդդիմադիր էր, ողջութեան հալածուեցաւ, մնաց տնտեսապէս թշուառ, սակայն տուրք չտուաւ իշխանութիւններուն, նոյնի՛սկ Հայաստանի երկրորդ անկախացումէն ետք: Մնաց մաքուր մարդ, մաքուր հայ, մաքուր մտաւորական եւ մնայուն «երդուեալ» երկրպագու` Բագոսին ու իգական սեռին: Մահացաւ 1999-ին, իր վարկին ու վաստակին ոչ վայել, աննպաստ պայմաններու մէջ: Իսկ «Վերջին խօսք» գիրքին խմբագիրը` Թադեւոս Խաչատրեանը նոյնպէս եղած է Լեւոն Ներսիսեանի ուսանողն ու բոլորիս նման շատ բան կը պարտի անոր: Թադեւոսը եւս կը պատկանէր այլախոհ ու հայրենասէր մտաւորականներու փաղանգին: Հայաստանի երկրորդ անկախացումէն ետք հրատարակեց երեք թերթ, որոնք բոլորն ալ փակուեցան նախկին իշխանութիւններուն կողմէ` իբրեւ ծայրայեղ եւ «վտանգաւոր» լրատուամիջոց:
Ի դէպ Նիկոլ Փաշինեանը իբրեւ լրագրող շրջան մը պաշտօնավարած է իր քով, եղած են գաղափարակից եւ մտերիմ ընկերներ: Այս զարտուղի, սակայն մեծ վաստակի եւ հեղինակութեան տէր մտաւորականը, ջրդեղեց Թադեւոս Խաչատրեանի եւ Փաշինեանի նման բազմաթիւ ուսանողներ, որոնք այսօր հայրենի քաղաքական դաշտի վրայ կը գործեն ներսիսեանական հայրենասիրական շունչին ներքոյ ու լաւագոյնս կը շարունակեն անոր գծած ուղին: Մենք բոլորս, ըլլայ Հայաստանի թէ սփիւռքի մէջ, հիմակուընէ պէտք է պատրաստուինք յառաջիկայ տարի յաւուր պատշաճի նշելու անոր մահուան քսանամեակը: Մինչ այդ, ստորեւ կու տանք նաեւ վերոյիշեալ գիրքին յառաջաբանէն հատուած մը, որ որոշ գաղափար մը կու տայ մեզի Լեւոն Ներսիսեանի կարգ մը արժանիքներու մասին: