ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Ռուս-պարսկական պատերազմին` 1826-1828, ցարական Ռուսիոյ յաղթանակով Արեւելեան Հայաստանը ինկաւ ռուսական կայսրութեան տիրապետութեան տակ, շուրջ 90 տարի, մինչեւ 1917: Բարեկարգող ցար Ալեքսանտր Բ.-ի սպանութենէն ետք, 19 մարտ 1881-ին, Ալեքսանտր Գ.-ի օրօք, մինչեւ 1917-ի պոլշեւիկեան յեղափոխութիւնը, ռուսական ազգայնամոլութեան տարիներ էին, որուն առաջին դրսեւորումն էր գլխաւոր նախարար (ներքին գործոց նախարարի բացառիկ իշխանութեամբ, փաստօրէն` Ռուսիոյ վարչապետ-հրամայապետը) հայազգի կոմս Միքայէլ Լորիս-Մելիքովի 1824-1888 (միջնադարեան Լորիի իշխող աւատապետական ընտանիքի շառաւիղներէն) պաշտօնազրկումը 4 մայիս 1881-ին` իբրեւ ազատամիտ եւ ոչ ռուս ազգայնական:
Միքայէլ Լորիս-Մելիքով Ալեքսանտր Տոնտուքով Քորսաքով
Ռուսացումի քաղաքականութիւնը աւելի մոլեռանդ դրսեւորում ստացաւ 1885-ին, երբ Կովկասի փոխարքայ Ալեքսանտր Տոնտուքով Քորսաքով հրամայեց փակել բոլոր հայկական թեմական վարժարանները` փոխարինելով զանոնք ռուսական վարժարաններով: Թէեւ յաջորդ տարի վերաբացուեցան հայկական վարժարանները, սակայն կը քաջալերուէր ուսուցանել ռուսերէնը` հայերէնի փոխարէն: Այլ դրսեւորում էր նաեւ Հայ առաքելական եկեղեցւոյ կալուածներուն բռնագրաւումը եւ որեւէ հայկական ազգային երեւոյթի դէմ հալածանքը (1): Հակահայ ճնշումը աւելի սաստկացաւ, երբ դրժելով ցարին խոստումը` ինքնավարութիւն շնորհելու Արեւմտահայաստանին, 3 յուլիս 1916-ի որոշումով փոխարքայ Նիքոլայ Նիքոլայեւիչը շրջանը վերածեց հայութեան դէմ բռնակալութեան (2):
Ռուսացման այս ենթահողին վրայ, Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ արդէն գործող բոլոր պետական վարչութիւններուն, պաշտօնէութեան եւ զինուորականներուն լեզուն ռուսերէն էր. հայերէն չգիտցող հայ զինուորականներուն եւ պաշտօնեաներուն թիւը կը գերազանցէր գիտցողները: Արդ, Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանը կ՛որոշէ փուլ առ փուլ հայերէնը վերածել հանրապետութեան պաշտօնական լեզուին: Այս ուղղութեամբ, յաջորդաբար հետեւեալը կը կարդանք` սկսելով «Յառաջ» օրաթերթի 3 հոկտեմբեր 1919-ի թիւէն.
Պետական բառամթերքը` եզրերը հայերէնի վերածել. «Յառաջ» 3 հոկտեմբեր 1919
«Յառաջ» 3 հոկտեմբեր 1919. «Հանրային կրթութեան մինիստրութիւնը պարլամենտից առաջարկութիւն է ստացել կազմել մի յանձնաժողով նախագծերում եւ նախահաշիւներում պատահած տերմինները հայերէնի վերածելու համար», այսինքն` «Հանրային կրթութեան նախարարութիւնը խորհրդարանէն առաջարկ ստացած է կազմելու յանձնաժողով մը, որպէսզի նախագիծներուն եւ նախահաշիւներուն մէջ գործածուած եզրերը հայերէնի վերածեն» (3):
Խորհրդարանի 41-րդ` 28 նոյեմբեր 1919-ի նիստին, հայոց լեզուի գործածութիւնը կառավարութեան եւ պետական կառոյցին մէջ օրէնքի ուժ կը ստանայ, եւ «Յառաջ»-ի 7 դեկտեմբեր 1919-ի թիւին մէջ «Պաշտօնեաներու համար հայոց լեզուի դասընթացքներ հաստատելու օրինագիծը» խորագիրով կը կարդանք. «Բոլորին յայտնի է, որ պաշտօնեաներուն մեծ մասը հայերէն չի գիտեր եւ շատ մը հիմնարկութիւններու մէջ գործավարութիւնը կը կատարուի օտար լեզուով: Այդ անբնական երեւոյթին դէմ պայքարելու համար է, որ կ՛առաջարկուի ներկայ օրինագիծը: Շտապողականութիւն կը յայտնուի եւ օրէնքին յօդուածներուն քննարկումէն ետք օրինագիծը կը վաւերացուի:
«Ներքին գործոց նախարարը այս մասին բացատրութիւններ կու տայ» (4):
Պաշտօնեաներու համար հայոց լեզուի դասընթացքներ հաստատելու օրինագիծը:
Ապա «Յառաջ»-ի 17 դեկտեմբեր 1919-ի թիւին մէջ կը կարդանք. «Համաձայն նոյեմբեր 28-ի (1919) օրէնքին, հանրային կրթութեան նախարարը (Նիկոլ Աղբալեան) Երեւանի եւ Ալեքսանդրապոլի (Գիւմրի) պաշտօնէութեան (պետական) համար պիտի կազմակերպէ հայոց լեզուի եւ գեղագրութեան դասընթացքներ: Այս առիթով հանրային կրթութեան նախարարը գրութիւն (շրջաբերական) ուղարկած է նախարարութիւններուն` շտապ տեղեկացնելու, թէ պաշտօնեաներէն ովքե՛ր պիտի յաճախեն վերոնշեալ դասընթացքներուն: Ալեքսանդրապոլի մէջ այս դասընթացքներու գործով զբաղելու համար հիմնուած է յատուկ յանձնաժողով` առեւտրական դպրոցի վերատեսուչ Լեւոն Սարգսեանի նախագահութեամբ (5):
Պետական պաշտօնեաներուն համար հայերէնի եւ գեղագրութեան ուսուցում. «Յառաջ» 17 դեկտեմբեր 1919:
Վերջապէս, 27 դեկտեմբեր 1919-ին Հայաստանի Հեռագրային գործակալութիւնը` ՀՀԳ, հետեւեալ որոշումը կը հաղորդէ.
«Պետական լեզուն` հայերէն
«ԵՐԵՒԱՆ. Հայաստանի խորհրդարանի որոշումներէն:
«1.- Հայաստանի Հանրապետութեան պետական լեզուն հայերէնն է, որ կը դառնայ պարտադիր` զօրքին եւ բոլոր պետական ու հասարակական հաստատութիւններուն մէջ: Այլ լեզուներու գործածութիւնը պետական ու հասարակական հիմնարկութիւններուն մէջ կը սահմանուի յատուկ օրէնքներով:
«2.- Պետական եւ հասարակական հիմնարկութիւնները պարտաւոր են վեց ամսուան ընթացքին գործնական միջոցներ ձեռք առնել` հայերէնը պետական գործավարութեան լեզուն դարձնելու համար» (6):
Պետական լեզուն` հայերէն, «Յառաջ», 27-12-1919
Ափսոս, որ հայոց լեզուին դէմ ռուսական հալածանքը չուշացաւ ու շարունակուեցաւ, այս անգամ` խորհրդային վարչակարգին միջոցով, երբ 4 մարտ 1922-ին Ալեքսանդր Միասնիկեանի (ԽՍՀ ժողկոմի խորհուրդի նախագահ) եւ Դրաստամատ Տէր Սիմոնեանի (ԽՍՀ ժողկոմի խորհուրդի քարտուղար) հրամանագիրով հայոց լեզուն խեղաթիւրուեցաւ` «Նոր ուղղագրութիւն մտցնելու մասին» (7) ահռելի օրէնքը պարտադրելով, որ վերանկախացած Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ ցարդ կը կիրարկուի…
27 տարիէ կը սպասենք, որ կրթութեան նախարարութիւնը խորհրդարանէն առաջարկ ստանայ` կազմելու յանձնաժողով մը, որպէսզի նախագիծներուն եւ նախահաշիւներուն մէջ եւ պետական բոլոր վարչութիւններուն մէջ գործածուող եզրերը, սկսելով նախարարութիւններուն անուններէն, հայերէնի վերածեն, մեսրոպեան հարազատ ուղղագրութեամբ, եւ «մաքուր» հայերէն խօսին այնպէս, ինչպէս 27 դեկտեմբեր 1919-ի օրէնքը կը սահմանէր:
15 հոկտեմբեր 2018
————
(1) https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_Armenia
(2) «Հայաստանի Հանրապետութիւն», Սիմոն Վրացեան, Բ. տպ. Պէյրութ, 1958, տպարան «Մշակ», «Զինադադար եւ «Մութ ձեռքի» աշխատանքը Կովկասում» գլուխ, էջ 63:
(7) Նոյնը, էջ 649-651:
(3) «Յառաջ» օրաթերթ, Երեւան, Ա. տարի, թիւ 11, 3 հոկտեմբեր 1919, էջ 3:
(4) Նոյնը, թիւ 61, 3 դեկտեմբեր 1919, էջ 3:
(5) Նոյնը, թիւ 70, 17 դեկտեմբեր 1919, էջ 2:
(6) Նոյնը, թիւ 77, 27 դեկտեմբեր 1919, էջ 2 եւ 3: