Թալէաթի Անձնական Զեկոյցը Հայկական Կոտորածներու Մասին

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր
www.TheCaliforniaCourier.com

Նախորդ շաբթուան յօդուածովս տեղեկացուցած էի, որ Թալէաթ փաշան` Հայոց ցեղասպանութեան գլխաւոր կազմակերպիչը, 1921 թուականին բրիտանացի հետախոյզ Օպրի Հըրպըրթի տուած հարցազրոյցին մէջ ըսած էր, որ «յուշագիր գրած էր հայկական կոտորածներու մասին»:

Ներկայ յօդուածովս կը փափաքիմ ներկայացնել համառօտ հատուածներ Թալէաթի ծաւալուն զեկոյցէն, որ նոյեմբերի 1921-ին հրապարակուած է «Նիւ Եորք Թայմզ»-ի կողմէ հրատարակուող «Քարընթ Հիսթըրի» ամսագիրին մէջ` «Թալէաթ փաշայի յետմահու յուշերը» վերնագիրով եւ հետեւեալ ենթավերնագիրով. «Նախկին Մեծ Վեզիրի անձնական զեկոյցը` գրուած անոր սպանութենէն կարճ ժամանակ առաջ, թէ ինչո՛ւ եւ ինչպէ՛ս Թուրքիա մտաւ պատերազմի մէջ: Գաղտնի դաշինք, որ նախորդեց հակամարտութեան: Հայկական կոտորածներու պատճառները` ներկայացուած անոնց պատուիրատուին կողմէ»:

«Քարընթ Հիսթըրի»-ի խմբագիրները ներածական ծանօթութեան մէջ կը բացատրեն, թէ ինչպէ՛ս ձեռք բերեր են այս բացայայտող զեկոյցին օրինակը. «… Թալէաթի մահէն ետք այս ձեռագիրը անցաւ Գերմանիա մնացած անոր կնոջ ձեռքը: Կինը տակաւին չէր հրապարակած ամբողջական զեկոյցը, սակայն իր ամուսինը գնդակահարողին ազատ արձակուելէն ետք ան Կոստանդնուպոլիս հրապարակուող ազատական թրքական «Վաքիթ» թերթի Փարիզի թղթակիցին արտօնութիւն տուաւ հրատարակելու նիւթին ամէնէն հետաքրքրական հատուածները: «Քարընթ Հիսթըրի»-ի համար հատուածները թրքերէնէ անգլերէնի թարգմանեց բնիկ պոլսեցի Մ. Զեքերիան: Ատոնք մօտաւորապէս յիսուն էջերն էին բնօրինակ ձեռագիր գրութեան, որուն առաջին նախադասութիւնը` «Ես չեմ ըսեր ամբողջ ճշմարտութիւնը, սակայն այն, ինչ որ կ՛ըսեմ,  ճշմարիտ է», մեծ ցնցում յառաջացուց Թուրքիոյ մէջ»:

Ինչպէս Օպրի Հըրպըրթի հետ հարցազրոյցին, Թալէաթ իր յուշերուն մէջ եւս կը փորձէ արդարացնել ինքզինք` Հայոց ցեղասպանութեան համար մեղադրելով բոլորը` հայերը, ռուսերը, նոյնիսկ թուրքերը: Ան չի ժխտեր «հայերու, իսկ որոշ բնակավայրերու մէջ նաեւ յոյներու եւ Սուրիոյ մէջ որոշ արաբներու տեղահանութիւնները», սակայն կը պնդէ, որ այդ մասին լուրերը «խիստ չափազանցուած էին»: Ապա Թալէաթ կ՛աւելցնէ. «Այս ըսելով` ես երբեք միտք չունիմ ժխտելու փաստերը: Միայն կը փափաքիմ ջնջել չափազանցութիւնները եւ փաստերը շարադրել այնպէս, ինչպէս որ դէպքերը տեղի ունեցեր են»:

Նախկին Մեծ Վեզիրը կը խոստովանի. «Ես կ՛ընդունիմ, որ մենք բազմաթիւ հայեր տեղահանած ենք մեր արեւելեան նահանգներէն, բայց ասիկա մենք չենք ըրած նախապէս մշակուած ծրագիրով մը: Այս գործողութիւններուն պատասխանատուութիւնը առաջին հերթին կ՛իյնայ նոյնինքն տեղահանուած ժողովուրդին վրայ: Մեր արեւելեան շրջանները ձեռք ձգելու նպատակով Ռուսիան զինեց այս շրջաններու հայ բնակչութիւնը եւ նշուած տարածքին մէջ կազմեց հայկական հրոսակային ուժեր»:

Փորձելով վերականգնել իր արատաւորուած անունը` Թալէաթ կը հաստատէ թրքական բռնութիւններու գործադրումը ընդդէմ հայերու. «Ես կ՛ընդունիմ, որ տեղահանութիւնը ամէն վայրի մէջ չէ, որ իրականացուած է օրինական կարգով: Որոշ տեղեր անօրինական արարքներ կատարուած են…: Շարք մը պաշտօնեաներ չարաշահած են իրենց լիազօրութիւնները, եւ շատ մը վայրերու մէջ մարդիկ իրենք իրենց ձեռքը առեր են կանխարգելիչ միջոցներն ու հալածած անմեղ մարդիկը: Կը խոստովանիմ»:

Շարունակելով իր իսկ երեսը ճերմկցնելու հռետորութիւնը` Թալէաթ զիջում կ՛արձանագրէ. «Կը խոստովանիմ նաեւ, որ կառավարութեան պարտականութիւնն էր կանխել այս բռնութիւններն ու վայրագութիւնները, կամ առնուազն բռնել եւ խստօրէն պատժել մեղաւորները: Շատ վայրերու մէջ, ուր տեղահանուած մարդոց գոյքը եւ ունեցուածքը թալանուած էին, իսկ հայերը` հալածուած, մենք ձերբակալեցինք մեղաւորները եւ պատժեցինք ըստ օրէնքի: Սակայն կը խոստովանիմ, որ պէտք էր աւելի խիստ վարուէինք, իրականացնէինք  ընդհանուր հետաքննութիւն` բոլոր սադրիչներն ու  թալանճիները բացայայտելու եւ խստօրէն պատժելու համար: Բայց չէինք կրնար այդպէս ընել: Թէեւ շատ մեղաւորներ պատժեցինք, սակայն անոնց մեծ մասը մնաց անպատիժ»:

Թալէաթ կը շարունակէ արդարացումներ գտնել հայկական կոտորածներու գծով հետապնդման չենթարկուած ոճրագործներու համար, որոնք «անհեռատես եւ մոլեռանդ էին, սակայն անկեղծ էին իրենց համոզումներուն մէջ: Հասարակութիւնը կը խրախուսէր զանոնք, եւ անոնք իրենց կռնակին ունէին աջակիցներու մեծ բանակ մը: Անոնք մեծ էին թիւով եւ ուժեղ: Զանոնք բացայայտօրէն եւ տեղւոյն վրայ պատժելը կրնար դժգոհութեան մեծ ալիք յառաջացնել այն մարդոց մօտ, որոնք համաձայն կը գտնուէին անոնց  գործողութիւններուն: Բոլոր այս սադրիչները ձերբակալելու եւ պատժելու փորձը կրնար անիշխանութեան պատճառ դառնալ Անատոլիայի մէջ ճիշդ այն պահուն, երբ մենք խիստ կարիքը ունէինք միասնութեան»:

Յանուն ճշմարտութեան պէտք է նշել, որ Թալէաթի պնդումները այն մասին, որ իբր թէ հայերը Ա. Աշխարհամարտի տարիներուն թիկունքէն հարուածեր են Թուրքիան, ամբողջութեամբ կեղծիք են: Թուրքիոյ ռազմական նախարար, օսմանեան զինուած ուժերու գլխաւոր հրամանատար Էնվեր փաշա, Գոնիոյ եպիսկոպոսին յղած իր նամակին մէջ բարձր գնահատած է թրքահայ զինուորներուն քաջութիւնը` 1914-1915-ի ձմրան, ռուսական բանակի դէմ պատերազմին:

Պէտք չէ զարմանալ, որ Թալէաթի այն պնդումը, թէ իր կառավարութիւնը դաժան գործողութիւններու կը ձեռնարկէր հայերու դէմ նոյնիսկ «խաղաղութեան ժամանակ», կը վերահաստատէ թրքական ցեղասպանական վաղեմի գործելակերպը, ինչպէս որ անցեալին կիրարկուած է համիտեան եւ Ատանայի հայկական ջարդերու ընթացքին, երբ չկային պատերազմներ:

Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ

Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ