Զրոյցը վարեց` ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
Լ. Շ.- Բանաստեղծ Զարեհ Խրախունին առիթով մը «ժողովրդային իմաստասիրութիւն» որակած էր ձեր «Յուշատետր»-երը: Շատ դիպուկ գտած եմ այս բնորոշումը: Պիտի յիշէք թերեւս, որ ե՛ս ալ, դեռ իմ պատանի օրերէն, զգացական զօրեղ կապ մը ունեցած եմ «Յուշատետր» սիւնակին հետ: 15 տարեկան դպրոցական մըն էի, երբ համարձակեցայ նամակ մը գրել ձեզի` խնդրելով, որ բաժանորդագրէք զիս «Մարմարա»-ին: Իմ այդ նամակը կարդալէ ետք «Թանթիկս մեռաւ…» խորագրեալ շատ յուզիչ գրութիւն մը ստորագրած էիք «Յուշատետր» սիւնակին մէջ (յետոյ` ատիկա տեղ գտաւ Ա. հատորին մէջ): 80-ականներու այդ երջանիկ օրերէն ասդին ես մնայուն ու հաւատարիմ ընթերցողն եմ ձեր «Յուշատետր»-ին: Զայն կը նկատեմ իւրայատուկ ԴՊՐՈՑ մը, ուր ամենաբարձր մակարդակի վրայ կը դասաւանդուի ո՛չ միայն «ժողովրդային իմաստասիրութիւն», այլեւ` մարդկային հոգեբանութիւն, եւս առաւել` արեւմտահայերէն լեզու եւ ոճաբանութիւն:
Ճիշդ հո՛ս է, որ կ՛ուզէի կանգ առնել: Աւելի քան 35 տարուան այս հրաշալի սիւնակը, այս բացօթեայ լսարանը (որմէ լայն չափով ալ օգտուած է ու կ՛օգտուի սփիւռքահայ մամուլին ջախջախիչ մեծամասնութիւնը) չկրցա՞ւ հետեւորդներ խմորել, չկրցա՞ւ ոճային ու մտածական նոյն արահետէն քալող նորահաս դէմքեր յայտնաբերել այնպէս, ինչպէս հետեւորդներ ունեցան ձեր սերնդակից մեծանուն զոյգ բանաստեղծները` Զահրատն ու Խրախունին, առաւել կամ նուազ յաջողութեամբ, Պոլիս թէ այլուր:
Արտօնուա՞ծ է ենթադրել, որ բանաստեղծութիւնը կրնա՛յ հետեւորդներ ունենալ, իսկ արձակը` ոչ:
Ռ. Հ.- Խրախունիի «ժողովրդային իմաստասիրութիւն» տարազը իրապէս շատ կը պատշաճի իմ «Յուշատետր» սիւնակի մթնոլորտին, թէեւ իմ այս սիւնակին մէջ միայն իմաստասիրութիւն չէ, որ կայ, այլ կայ նաեւ գրականութիւն ու ազգաշունչ ապրում: Բայց ճիշդ է, որ բոլորին մէջ ալ կարելի է գտնել փիլիսոփայական մտածումի հատուածներ կամ փշրանքներ, երբեմն` մինչեւ իսկ շատ բարդ հարցերու մեկնաբանութիւններ, որոնք սակայն կը տրուին կատարելապէս պարզ ու հասկնալի լեզուով, կարծես թէ շատ սովորական ու մակերեսային հարցեր եղած ըլլային: Ճիշդ է նաեւ, որ իմ ամբողջական գործիս ընթերցողը կրցած է անդրադառնալ, որ փիլիսոփայական ամբողջ «սիսթեմ» մը, դրութիւն մը կայ իմ գրականութեան մէջ: Ես ի վերջոյ փիլիսոփայութեան ու հոգեբանութեան մարզերէն եկող գրող մըն եմ եւ իբրեւ այդ ալ` միշտ դատապարտած եմ այն «մտածումի ծուլութիւն»-ը, կամ մտածումի բացակայութիւնը, որ տեսանելի է մեր գրականութեան մէջ: Մտածումը պատուոյ տեղ պէտք է ունենայ, բայց պէտք է ըլլայ հասկնալի մտածում: Մեզմէ ո՛չ մէկը իրաւունք ունի ընթերցողէն պահանջելու, որ գլուխը կոտրէ` մեզ հասկնալու համար: Անգամ մը Սան Ֆրանսիսքոյի մէջ Վահէ Օշական զիս մեղադրած էր գինիին մէջ ջուր խառնելու մեղադրանքով, ես ալ յիշեցուցած էի, որ մէկ կողմէ անհասկնալի բաներ կը գրենք, մէկ կողմէ ալ կը գանգատինք, որ ժողովուրդը մեզ չի կարդար…
Շատ լաւ կը յիշեմ այն նամակը, զոր ինծի ղրկած էիր, երբ 15 տարեկան հասակով` Հալէպէն ուզած էիր բաժանորդագրուիլ «Մարմարա»-ին: Ասիկա կեանքիս անմոռանալի դրուագներէն մէկն է: Կարելի չէր հաւատալ, որ 15 տարեկան դպրոցական մը ուրիշ երկրէ մը կը փափաքէր բաժանորդագրուիլ մեր թերթին: Դուն մինչեւ այսօր հաւատարիմ մնացիր քու 15 տարեկանի ճաշակին ու հետաքրքրութիւններուն, դարձար մեր ամէնէն բեղուն, ամէն հաղորդական, ամէնէն հաճելի գրողներէն մէկը: Մեծ հաճոյքով կը կարդամ քեզ ու նոյնիսկ կրնամ ըսել, որ նմանութիւններ կը գտնեմ քու եւ իմ ճաշակին միջեւ:
Այո՛, մրցանիշ մըն ալ կոտրած ըլլալու հաճոյքը ունիմ` աւելի քան 35 տարիէ ի վեր ամէն օր այսպիսի սիւնակ մը հրատարակած ըլլալով: Սակայն երբեմն կը վախնամ, որ «Յուշատետր» սիւնակը պատճառ կը դառնայ, որ մոռցուի այս սիւնակէն դուրս կատարուած իմ շատ ստուար գրականութիւնը: Երբեմն ալ կը վախնամ, որ պէտք եղածէն աւելի շատը տալը այնքան ալ խելացի գործ չէ: Այնքան շատ` որքանին մասին, հաւատա՛, ես իսկ գաղափար չունիմ: Հակառակ որ «Յուշատետր»-ի սիւնակով այսքան շատ գիրք հրատարակած եմ, տակաւին որքան շատ են այն «Յուշատետր»-երը, որոնք դեռ գիրքի վերածուած չեն: Հապա՞ այս սիւնակէն դուրս մնացած գրախօսականները, պատմուածքները, ճամբորդական տպաւորութիւնները, բանախօսութիւնները եւ ինչե՜ր ու ինչե՜ր, որոնք այլեւս գիտեմ, թէ գիրքի պիտի չվերածուին: Բոլորն ալ կը մնան թերթի հաւաքածոյին մէջ: Բայց արդեօք մեզի նախորդող ինչ-ինչ երեւելի գրողներուն պարագան ալ նոյնը չէ՞:
Ամէն պարագայի, մեր նախորդները գոնէ ունեցան մեզի նման յաջորդներ, իսկ մե՞նք, ո՛չ:
Ո՛չ արձակի մէջ, ո՛չ ալ բանաստեղծութեան մէջ մենք չկրցանք պատրաստել կամ ունենալ մեր յաջորդները: Ասիկա մահացու հարուած է մեր գրականութեան համար:
Բայց միայն գրողնե՞րն են, որ յաջորդներ չունեցան: Հայ գրականութեան հաւատարիմ ու խանդավառ ընթերցողներն ալ ունեցա՞ն իրենց յաջորդները: Ես կարօտով կը յիշեմ, թէ խանդավառ ընթերցողներու ի՜նչ բազմութիւն մը ունէինք ասկէ յիսուն, քառասուն, երեսուն, նոյնիսկ տասը տարի առաջ: Այսօր յանկարծական նահանջ մը կը տեսնուի: Ո՞ւր մնացին ընթերցողներու այդ բազմութիւնները…
Լ. Շ.- «Յուշատետր» սիւնակին մէջ դուք գրեթէ առիթ չէք փախցներ գովքը հիւսելու Մայր Բնութեան, պատմելու կամ բացատրելու անոր զարմանալի խորհուրդներն ու հրաշալիքները: Նոյնիսկ կրնամ պնդել, որ հայ գրականութեան մէջ չեմ ճանչցած ուրիշ գրող մը, որ գործածէ «Մայր Բնութիւն» տարազը, ըսելաձեւը: Եւ այս տարազին մէջ, կը խորհիմ, պէտք է տեսնել ո՛չ միայն մեր այս աշխարհին երփներանգ բնանկարները, կանաչապատ կամ ջրային անսահման տարածութիւնները, այլեւ` անոնց Ստեղծիչը ի՛նք, տիեզերքը շարժման անցընող Գերբնական Ուժը:
Հիմա, երբ պատկառելի տարիք մը բոլորած էք, լի` կեանքի բոլոր տեսակի փորձառութիւններով, ի՞նչ ունիք ըսելիք Մայր Բնութեան: Ձեր ֆիզիքական կենսուրախ պահուածքն ու մանաւա՛նդ մտքի նախանձելի պայծառութիւնը նոյն այդ բնութեան մէկ շնո՞րհը կը սեպէք, թէ՞ կան ենթակայական այլ պատճառներ ալ:
Ռ. Հ.- Այո՛, իրաւունք ունիս, առիթը չեմ փախցներ հիւսելու Մայր Բնութեան գովքը, Մայր Բնութեան բարիքներն ու գեղեցկութիւնը: Բայց այս մասին հարցում ուղղելէ առաջ կամ այս հարցումին պատասխանելէ առաջ պէտք է անպայման ձեռք առնել իմ «Բնանկարներ» խորագրեալ գիրքը, որ տպուեր է 2004 թուականին: Մօտաւորապէս չորս հարիւր էջ` Մայր Բնութեան գեղեցկութիւններուն ու անոնցմէ մեզի փոխանցուած զգացումներուն ու ապրումներուն մասին: Իմ ամէնէն սիրելի գիրքերէս մէկը ահաւասիկ, աւա՜ղ, հիմա մոռցուած, մէկդի դրուած է: Գիրք մը, որ Մայր Բնութեան բոլոր ոլորտներէն ներս պտտկելէ, Մայր Բնութեան գեղեցկութիւններով արբենալէ ետք, որպէս վերջին խօսք, կ՛ըսէ.
– Օ՜, բնանկարներու գեղեցկութիւնը: Օ՜, Մայր Բնութեան շռայլութիւնը, ստեղծագործական տաղանդը: Գլխարկ հանենք այդ գեղեցկութեան դիմաց:
Ամբողջ կեանքիս մէջ գլխարկ հանեցի բնութեան հրաշալիքներուն դիմաց ու միշտ զարմացայ այս ստեղծագործական հրաշքին վրայ: Եթէ հարիւր հազար գիտնականներ քով քովի գային, այսպիսի բնութիւն մը, այսպիսի տիեզերք մը չէին կրնար ստեղծել: Եւ ո՞վ է, որ իրականացուցած է այդ ստեղծագործութիւնը, եթէ ոչ ինքը` Մայր Բնութիւնը: Փիլիսոփայական առումով, կրնամ ըսել, թէ Մայր Բնութիւնն է, որ ստեղծած է ինքզինքը: Եւ անշուշտ, երբ Մայր Բնութիւն կ՛ըսեմ, չեմ հասկնար այն կանաչազարդ դաշտերը, պատկառազդու լեռները, մեր գունագեղ պարտէզները, ծովային շրջանները, ծաղիկները, երկնքի ամպերը, վերջապէս` բոլոր այն տեսարանները, որոնք շատերու կողմէ միայն Մայր Բնութիւն կը նկատուին, եւ որոնց ամէն մէկուն մէջ անպայման զանոնք ստեղծող նախախնամական ուժի մը շունչը կայ: Ինծի համար, սակայն, Մայր Բնութիւնը ա՛յն է, զոր մենք Աստուած կամ Նախախնամութիւն կ՛անուանենք, այն է, որ կը տնօրինէ մեզմէ իւրաքանչիւրին ճակատագիրը: Իսկական հրաշք մը, որուն պատկերացումն իսկ այնքան խոշոր ու ընդարձակ է, որ կը յորդի, կ՛երթայ մեր իմացականութեան կարճ սահմաններէն անդին: «Գերբնական Ուժ» ըսած ես: Շա՛տ ճիշդ: Ես անձնապէս ամէն վայրկեան, ամէն երկվայրկեան վրաս կը զգամ այդ Գերբնական Ուժը: Չըլլա՛յ, որ երկվայրկեան մը իսկ դուրս իյնամ այդ ուժին տնօրինութենէն ու հսկողութենէն:
Այս բոլորէն անդին` ըսեմ, որ ես իսկապէս սիրեցի բնութիւնը: Մարդը այն չափով երջանիկ է, ինչ չափով որ կ՛ունենայ գեղեցիկ միջավայրի ու գեղեցիկ բնութեան մէջ ապրելու կարելիութիւնը: Անապատի մէջ ապրող մարդուն զգայնութիւնները որքա՜ն տարբեր են գեղեցիկ ծովեզերեայ ափի մը վրայ ապրող մարդուն զգայնութիւններէն: Ո՞ր ուժն է սակայն, որ մէկը կ՛ապրեցնէ ծովեզերեայ ափի մը վրայ, միւսը` անապատի մը մէջ: Դարձեալ Մայր Բնութիւնը չէ՞: Բայց կէտ մը կայ: Կը հաւատամ: Կը հաւատամ, որ Մայր Բնութեան համար ո՛չ գեղեցկութիւն կայ, ո՛չ տգեղութիւն, այնպէս` ինչպէս մենք կ՛ընկալենք: Մայր Բնութեան համար գեղեցկութիւնն ու տգեղութիւնը կատարեալ ամբողջականութեան մը երկու երեսակներն են: Մէկը չէր կրնար գոյութիւն ունենալ առանց միւսին:
Է՜հ, քու հարցումը հիմա կրնայ պատճառ դառնալ, որ չորս հարիւր էջերէ բաղկացեալ նոր գիրք մը եւս գրեմ Մայր Բնութեան մասին: Օր մը այդ ալ կ՛ընենք, եթէ անշուշտ Մայր Բնութիւնը արտօնէ…
(Շար. 5)