ՀԱՄԲԻԿ ՊԻԼԱԼԵԱՆ
Երբ դանակը հասաւ ոսկորին, հայ ժողովուրդի խոհեմութիւնը տեղի տուաւ ազատագրական պոռթկումին: Ու տեղի ունեցաւ Փետրուարեան ապստամբութիւնը:
ԿԱՐՕ ՍԱՍՈՒՆԻ
Զարմանալի երեւոյթներէն մէկն ալ այն է, հայ իրականութեան մէջ, որ երբ անհատ մը, արուեստագէտ, պատմաբան թէ մտաւորական, ունենալով սեփական տեսակէտ կամ համոզում` պատմական որեւէ դիպաշարի մասին, կառչած կը մնայ անոր ցմահ, հակառակ ժամանակի թաւալքին, ստեղծուած նոր կացութիւններու թէ ընդհանրապէս ինքնաբիւրեղացման գործընթացներու:
Նշումին ամէնէն դիպուկ օրինակը Փետրուարեան ապստամութիւնն է, որ տեղի ունեցաւ 97 տարիներ առաջ:
Այլ խօսքով, տակաւին գոյութիւն ունին մարդիկ, որոնք մե՛րթ գրաւոր, մե՛րթ բանաւոր եւ տարբեր առիթներ օգտագործելով կը փոխանցեն, այսպէս ասած, իրենց կարծրատիպ համոզումն ու տեսակէտը, այս պարագային, 18 փետրուարի մասին: Անոնք, ցաւ ի սիրտ, կ՛ուզեն «ամրացած» մնալ իրենց կուսակցականի պատեանին մէջ եւ անընդմիջաբար յիշեցնել, որ Փետրուարեան ապստամբութիւնը արատ մըն է հայ կեանքի մէջ, հայոց պատմութեան էջերուն:
Մեր կարգին, յարգելով հանդերձ ոեւէ անհատի ազատ մտածելու եւ խօսելու իրաւունքը, պարտաւոր կը զգանք լոյսին բերել ճշմարտութիւններ, կրկին գրել ու արտայայտուիլ հայութեան ամենասուրբ էջերուն մասին, միշտ ի մտի ունենալով, որ նորահաս սերունդի զաւակները, հարկ է, որ ճանչնան սեփական պատմութեան մէն մի դրուագ, լաւապէս ըմբռնեն իւրաքանչիւրին կարեւորութիւնը եւ ըստ այդմ ապրին իրենց ներկան ու գործեն ապագայի համար:
Իրօք, հայոց պատմութեան էջերուն ոսկեայ տառերով գրուած են մայիսեան փառայեղ հերոսամարտերու պատմակշիռ դրուագները, հրաշագործ տղաներու սրբազան արարքներն ու զոհողութիւնները, որոնց դիմաց ազգ մը ամբողջ կը խոնարհի ամէն 28 մայիսին:
Թէեւ կարճատեւ, բայց պատուաբեր հայրենիքի անկախութիւնը եւ զազիր թուրքին դէմ տարուած յաղթանակը բաւարար ազդակներ եղան վերանուաճելու ազատ եւ արժանապատիւ կեանք մը ունենալու գիտակցութիւնը:
Սակայն, քիչ անդին, հայ պետականութեան անկումով (2 դեկտեմբեր), երբ կը ստեղծուէր ահաւոր վիճակ, մէկ կողմէ թրքութեան բնաջինջ վտանգին ի տես, եւ միւս կողմէ` բոլշեւկեան հորդաներու ներխուժումով, ահա, միջանկեալ այս ժամանակին կը պայթէր ապստամբութիւն մը, որ ուղղուած էր թալանիչ, զազիր, մարդասպան, արեան հեղումի ծարաւ պոլշեւիկութեան դէմ:
Խորքին մէջ ազգային ըմբոստացում մըն էր, որ յեղակարծ դուրս ժայթքեց հայրենիքի ընդերքէն, երբ «ալ դանակը հասած էր ոսկորին»: Փաստօրէն, հայոց երկնակամարին տակ ապրող հայը իր բոլոր շերտերով, միութենական խմբաւորումով, կուսակցական թէ գաղափարական պատկանելիութեամբ, հարուստով եւ աղքատով պոռթկաց եւ ուզեց վերջ դնել զինք ստորնացնող բռնատիրութեան, որ առանց խղճի ու հաշուետուութեան մարախի նման կը լափէր հայ գիւղացիին պատառ մը հացը, դէպի սպանդանոց կ՛ուղարկէր հայ ֆետայիներու, քաղաքական գործիչներու եւ սպաներու ընտրանի մը, կացինահարումը, հաւաքական խոշտանգումն ու աւերումը դարձած էին սովորական երեւոյթներ, եւ կը կատարուէին յանուն կարմիր դրօշի ծածանումին, թուրք-պոլշեւիկ «եղբայրութեան» մերձեցման եւ հաստատման:
Եւ այս ազգանուէր ու միակամ ըմբոստութիւնը անուանել քաղաքացիական կռիւներ, անյոյս մաքառումներ, եղբայրասպանութիւն թէ դաւաճանութիւն, ահա մեր կեանքի ամենամեծ ողբերգութիւնը, երբ պէս-պէս գաղափարական համոզումներու պատճառով ցարդ կը գտնուին հայ անհատներ, որ սեփական պատմութիւնն անգամ կը փորձեն խեղաթիւրել, նենգափոխել ու վատոգի միտումներու ծառայեցնել:
Աւելի՛ն. պոլշեւիկ հորդաները թաքուն չէին պահած նաեւ իրենց ատելավառ հակադաշնակցական մոլուցքն ու պայքարը: Անոնք Երեւանի բանտին մէջ սպանդի ենթարկեցին ազգին նուիրեալ եւ թուրքին դէմ զէնք բարձրացուած դաշնակցական գործիչներ, պարզապէս յագուրդ տալով իրենց բնազդին:
Եւ այս բոլորը կը կատարուէր Հայաստանի Հանրապետութեան անկումին (2 դեկտեմբեր 1920) յաջորդող ամիսներուն, հակառակ համայնավար Լըքրաններու «հաւաստիացում»-ին, թէ տեղի պիտի ունենար իշխանութեան խաղաղ փոխանցում:
Ճիշդ է նաեւ այն, որ Դրոյի հետ համաձայնութիւնը կ՛ընդգրկէր ազատ ու անկաշկանդ պահել հայրենի ժողովուրդը եւ առանց արիւնահեղութեան պետական կարգն ու սարքը յանձնել պոլշեւիկ Կասեաններու եւ Նուրիջանեաններու: Սակայն կը պատահէր աննախատեսելին, երբ Յեղկոմի Հայաստան մուտքով արդէն սկիզբ կ՛առնէին բարբարոսութիւններու կարմիր տարբերակը, եւ որոնց զոհ կը դառնային հայ ժողովուրդի ընտիր զաւակները:
18 փետրուար 1921:
Հայրենիքի փրկութեան կոմիտէի ստեղծումով արդէն զարկ կը տրուէր համաժողովրդային ըմբոստացումի շարժումին: Փորձառու հայդուկ եւ հայրենասէր զինուորական Կուռօ Թարխանեան կը ստանձնէր ապստամբ ուժերու ղեկը եւ կը լծուէր համայնավար հորդաներու դէմ անհաւասար մաքառումին: Հայկական ուժերը կը յաջողին հասնիլ Երեւանի շրջան, մուտք գործել սպանդանոց-բանտերը, ազատել արգելափակեալ ազգայինները եւ հալածել պոլշեւիկ խուժանը:
Հայը կրկին կը ծածանէր եռագոյնը, ազատ ապրելու խորհրդանիշը:
Հայութիւնը 42 օրերու ընթացքին վերանուաճեց իր ազատասէրի ոգին եւ բռնատիրութեան դէմ կանգնելու կամքը եւ ցոյց տուաւ գերազանց քաջութիւն, որով սերունդներ պիտի հպարտանան դարեր շարունակ:
Արդեօք միաւորուած ու ազատատենչ հայութեան կամքը չէ՞ր, որ ազատագրեց Արցախը եւ անոր խրոխտ լեռներու գագաթին խարսխեց եռագոյն դրօշակը: Դրօշակ, որ խորքին մէջ կը մարմնաւորէ հայութեան ազատ ու ինքնիշխան ապրելու կամքը, ինքնութեան եւ պատկանելիութեան շաղախը:
Փետրուարեան ապստամբութիւնը առանձնապէս կը միաւորէ երէկն (1921) ու այսօրը (1988), որոնց հիմքը հայութեան ապստամբական ոգին է` ընդդէմ բոլոր բռնութիւններու:
16 փետրուար 2018