ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
Լ. Շ.- Եկէ՛ք` անցում մը ընենք դէպի ձեր խմբագրապետութեան երրորդ տասնամեակը, այսինքն` 1987-1997 երկարող շրջանը: Ասիկա ժամանակահատուած մըն է, երբ հայաշխարհը զօրաւոր ցնցումներ ու եռեւեփումներ ապրեցաւ, բախտորոշ եղելութիւններ յաջորդեցին մէկը միւսին. Հայաստանի մեծ երկրաշարժը (1988 դեկտեմբեր), ղարաբաղեան շարժման սկիզբը եւ հայ-ազերի պատերազմը, Հայաստանի անկախացումը (1991), Հայաստանէն դէպի օտար ափեր մտահոգիչ արտագաղթը, Վազգէն Ա. կաթողիկոսին վախճանումը (1994), Կիլիկիոյ Գարեգին Բ. կաթողիկոսին անսպասելի ընտրութիւնը` իբրեւ Ամենայն Հայոց կաթողիկոս (1995) եւ այլն, եւ այլն:
Ես յստակօրէն նկատեր եմ, որ Հայաստանի անկախութենէն ետք «Մարմարա»-ի մէջ կրկնապատկուեցան ու նոյնիսկ եռապատկուեցան այն լուրերը, որոնք կը վերաբերին մեր հայրենիքին քաղաքական, ընկերային ու մշակութային առօրեային: Բաւական անկաշկանդ ոճով ու ազատ մերձեցումով սկսաք յաճախակիօրէն արտայայտուիլ նաեւ 1915-ի Հայոց ցեղասպանութեան մասին (օրինակ` Ծիծեռնակաբերդի ոգեկոչումներուն կ՛արձագանգէք Ա. էջի ճակատէն, լուսանկարներո՛վ…): Ասիկա ինչի՞ արդիւնքն է: Երկրին մամլոյ օրէնքնե՞րն էին, որ հետզհետէ աւելի թոյլատու դարձան, թէ՞ դուք ձեզ, իբրեւ հայատառ թերթ, քաջալերուած կը զգայիք թուրք ազատախոհ մամուլին մէջ երեւցող ու պետական պաշտօնական տեսակէտը արհամարհող յանդուգն հրապարակումներէն:
Այս նոյն տասնամեակը պոլսահայ գաղութին դիտանկիւնէն ալ կրնայ ճակատագրական կամ «բեկումնային» նկատուիլ: Շնորհք պատրիարքին արկածահար վախճանումը Ս. Էջմիածնայ մէջ (1990) այդ տարուան ամէնէն ցնցիչ լուրն էր հաւանաբար: Բայց «Մարմարա»-ն, որուն աշխատակիցն էր մեծանուն պատրիարքը, այդ տարիներուն պիտի կորսնցնէր իր աշխատակիցներէն հոյլ մը եւս. Նուպար Ազարեան (1991), Արմենուհի Թերզեան (1992), արձակագիր Անդան Էօզեր (1994), ֆանթեզիներու անկրկնելի վարպետ Սիմոնիկ Մելիքսեթեան (1993), Վարդ Հազըրեան (1996) եւ այլք:
Դուք Շնորհք պատրիարքը ճանչցեր էք շատ մօտէն, իր մասին գիրքեր գրեր էք: Կրնա՞ք բացատրել, թէ անոր մեկնումով, համայնքային կեանքին մէջ ճշգրտօրէն ի՞նչ կամ ինչե՞ր փոխուեցան: Ո՞ր սրբազան քարերը իրենց տեղէն խախտեցան: Ո՞ր յենասիւնն է, որ փշրուեցաւ, ու ատիկա այնուհետեւ կարելի չեղաւ վերականգնել…
Ռ. Հ.- Իմ խմբագրապետութեան երրորդ տասնամեակին մասին կը խօսիս ու կ՛ըսես, որ այս տասնամեակը լեցուն էր ցնցիչ ու բախտորոշ պատահարներով: Ճիշդ է, բայց միաժամանակ կը ստիպուիմ հարցնելու, թէ ո՞ր տասնամեակը արդեօք կարեւոր բազմաթիւ պատահարներով լեցուն չէ:
Այն շրջանը, որուն մասին կը խօսիս` ակնարկելով նաեւ Շնորհք պատրիարքի վախճանման, իսկապէս բախտորոշ շրջան եղաւ մեր համայնքին համար, որովհետեւ Շնորհք պատրիարքին վախճանումը չափազանց ծանր հետեւանքներ պիտի ունենար:
Շնորհք պատրիարքը յաջորդած էր Գարեգին Տրապիզոնիին` Գարեգին Խաչատուրեան պատրիարքին, գագաթային դէմք` մեր եկեղեցւոյ պատմութեան մէջ: Կարեւոր պաշտօններ ստանձնող մարդոց համար շատ դժուար է յաջորդել արտակարգ արժէք ներկայացնող նախորդի մը, որովհետեւ նախորդին նկատմամբ զգացուած սէրն ու յարգանքը պատի նման կը բարձրանայ յաջորդին առջեւ: Այս տեսակէտով, դժուար էր Շնորհք պատրիարքին գործը: Բայց Աստուծոյ օգնութեամբ լոյս մը վառեցաւ Շնորհք պատրիարքի կեանքին ու կարողութիւններուն մէջ, եւ ան կրցաւ կամաց-կամաց դառնալ դէմք մը, որ այլեւս նախորդը փնտռել չէր տար: Ասիկա միայն Շնորհք պատրիարքին բախտաւորութիւնը չէր, այլ բախտաւորութիւնն էր ամբողջ մեր համայնքին, պիտի ըսեմ` ամբողջ մեր ժողովուրդին: Պոլսահայութիւնը Շնորհք պատրիարքի օրով ապրեցաւ Խաչատուրեան պատրիարքի օրով ստեղծուած մթնոլորտէն աւելի՛ աշխուժ ու ծաղկեալ մթնոլորտ մը: Ոսկեդար մըն էր ասիկա: Համայնքը երբեք այնքան զօրացած չէր, որքան զօրացաւ, որքան միաբան դարձաւ Շնորհք պատրիարքի օրով: Ասիկա դեռ ալ կրնար շարունակուիլ, եթէ Ս. Էջմիածնի վեհարանին մէջ այդ տխուր ու անիծեալ արկածը չպատահէր: Եւ պատահեցաւ ճակատագրականը: Շնորհք պատրիարքին յաջորդը չկրցաւ մոռցնել տալ Շնորհք պատրիարքը:
Արդարեւ, Գազանճեան պատրիարքին համար ալ շատ դժուար էր յաջորդել Շնորհք պատրիարքի նման հոգեւորականի մը, եւ ան չկրցաւ յաղթահարել այդ դժուարութիւնը: Իսկ Մեսրոպ պատրիարք (որ աւելի քան տասը տարիէ ի վեր մահաքունի մէջ է) անկէ առաջ շատ փայլուն յոյսեր ներշնչած էր մեզի, ու այդ յոյսերն ալ արդէն իրականանալու ճամբուն վրայ էին: Միայն թէ որդ մը կար, որ ներքնապէս կը կրծէր: Մեսրոպ սրբազանին հիւանդութիւնն էր այդ, որ տեսանելի չէր եւ ատով իսկ շատ աւելի վնասակար ու քանդիչ էր: Ճշմարտութիւնը օր մը յանկարծ պայթեցաւ, Մեսրոպ սրբազանին հիւանդութիւնը անտեսանելիէն անցաւ տեսանելիի, սրբազանը մտաւ մահաքունի մէջ, եւ ատիկա կը շարունակուի առ այսօր: Ամէնէն ձախորդ պատրիարքն անգամ այնքան դժբախտութիւն պիտի չկարենար ստեղծել մեր համայնքին համար, որքան պիտի ստեղծէր ու դեռ ալ կը շարունակէ ստեղծել այս անիծեալ հիւանդութիւնը: Այնպէս եղաւ, որ մենք պատրիարք թէ՛ ունէինք, թէ՛ չունէինք:
Այո՛, ինչպէս կ՛ըսես, ես այն բախտաւորներէն եմ, որոնք վայելեցին Շնորհք պատրիարքի գնահատանքն ու միասնութիւնը: Շնորհք պատրիարքը գրականութիւն կարդացող էր, եւ ինչպէս քանիցս պատմած եմ, երբ հրատարակեցի իմ «Առաստաղ» վէպը, պտոյտի մը ընթացքին ան խանդավառութեամբ ըսաւ.
– Տո՛ւր ձեռքդ ինծի:
Զարմացայ, ձեռքս երկարեցի, սեղմեց.
– Կը շնորհաւորեմ,- ըսաւ,- «Առաստաղ» վէպը շատ հետաքրքրական ու յաջող է:
Առաջին ու վերջին անգամ էր, որ Շնորհք պատրիարքը ինծի հետ կը խօսէր եզակի դէմքով, ու ասիկա ցոյց կու տար իր խանդավառութիւնն ու անկեղծութիւնը: Այնուհետեւ, ես մեծ հաճոյքով գրեցի Շնորհք պատրիարքին կենսագրութիւնը, որ եղաւ հոյակապ գիրք մը: Այսօր թերեւս ո՛չ մէկը կը յիշէ, որ ես Շնորհք պատրիարքին պաշտօնական կենսագիրը եղայ, բայց պատմութիւնը պիտի յիշէ:
Չմոռնանք, որ Շնորհք պատրիարք եղաւ նաեւ քաղաքական իմաստով շատ դժուար շրջանի մը պատրիարքը եւ ան բարեմիտ մարդ էր, ուղղախօս մէկը, մէկը, որ դիւանագիտական ճկունութիւններ ու նրբութիւններ չունէր, շիտակ մարդ էր: Մինչդեռ շրջանը թրքահայերու համար պայթուցիկ շրջան էր, ու դիւանագիտական լեզուն կենսական էր: Հարցումիդ մէջ կու տաս անուններ ու թուականներ: Ես այս մարզէ ներս լաւ զինուած չեմ: Թուականները կը թռին, կ՛երթան մտքիս մէջէն, յիսուն տարի առաջուանն ու այսօրուանը կարծես քով-քովի են: Յիշեալ տասնամեակի ընթացքին Վազգէն Ա. կաթողիկոսը կորսնցուցինք, ճիշդ է, ու Կիլիկիոյ Գարեգին Բ. կաթողիկոսը ընտրուեցաւ որպէս Էջմիածնի Գարեգին Ա. կաթողիկոս: Գարեգին կաթողիկոսը զիս շատ երջանկացուցած է իմ գրականութեան նկատմամբ իր ցուցաբերած գնահատանքով: Պէյրութի մէջ տպել տուած է «Հայկական առածներ»-ու իմ գիրքիս երկրորդ տպագրութիւնը, իսկ Մայր Աթոռ անցնելէ ետք ալ տպել տուած է իմ գործերէս հոյակապ հատընտիր մը: Այդ գիրքին համար գրած էր նաեւ խանդավառ գրախօսական մը, ուր կ՛ըսէր, որ ես կը գրեմ այնպէս, ինչպէս կը խօսիմ, ու կը խօսիմ այնպէս, ինչպէս կը գրեմ: Բայց ի՜նչ մեղք, որ անոր ալ կեանքը կարճատեւ եղաւ:
Կը յիշեցնես, որ այդ տասնամեակին կը զուգադիպի Հայաստանի երկրաշարժը: Մեզմէ ո՛չ մէկը կրնայ մոռնալ այդ անիծեալ երկրաշարժը: Ամէն տարի յարգանքով կը յիշատակենք այդ երկրաշարժին զոհերը: Եւ պիտի ըսեմ, որ արդէն Շնորհք պատրիարքն ալ այդ երկրաշարժին մէկ զոհը եղաւ, քանի որ վեհարանի մէջ սանդուխէն ինկաւ, երբ կ՛ուզէր երթալ Սպիտակ` մխիթարելու համար երկրաշարժէ տուժած ժողովուրդը:
Այդ տասնամեակին ուրիշ գրող սիրելի դէմքեր ալ կորսնցուցինք, այո՛: Անոնք գացին` առանց իրենց յաջորդները ձգելու: Հայ գրականութեան ողբերգութիւնն է ասիկա:
Հարցումիդ մէջ կէտ մըն ալ կայ Հայաստանի վերաբերեալ լուրերու մասին: Մեր ժողովուրդը միշտ հետաքրքրուած է Հայաստանի անցուդարձերով: Ճիշդ է, որ նախապէս շատ չէր խօսուեր այս մասին, յետոյ եկաւ թուական մը, երբ այլեւս յաճախակի կերպով սկսանք խօսիլ Հայաստանի մասին: Բայց պիտի ուզեմ մասնաւոր կերպով յիշեցնել, որ ես արդէն 1970 թուականին, երբ Հայաստան գացած էի, գրած էի «Օրագրիս տասնհինգ էջերը» գիրքս, որ այդ շրջանին համար բաւական խիզախ հրատարակութիւն էր:
Լ. Շ.- Տանս գրադարանին մէջ գուրգուրանքով կը պահեմ այն գեղատիպ ու թանկարժէք պատկերազարդ յուշամատեանը, որ 1987-ին լոյս ընծայուած է Պոլիս, Մխիթարեան սանուց միութեան կողմէ, ձեր ծննդեան վաթսունամեակին ու գրական գործունէութեան քառասնամեակին առիթով: Ապրող գրողի մը համար երջանկութիւն է այսպիսի հրատարակութիւն մը: Այնտեղ, Շնորհք պատրիարքէն սկսեալ, բազմաթիւ պոլսաբնակ երեւելի մտաւորականներ լայնօրէն ու տի՛րապէս արտայայտուած են ձեր մասին` վերլուծելով ձեր գրական ու խմբագրական ամբողջ աշխատանքը: Բայց նկատելի է, որ այդտեղ գրեթէ կը բացակայի հայաստանաբնակ գրողներու խօսքը, արժեւորումը: Բաւական տարիներ անց է, որ հայրենի գրականագէտ Սուրէն Դանիէլեանը ուշադրութեամբ պիտի հակէր ձեր վաստակին վրայ ու վերլուծական առանձին հատոր մը պատրաստէր:
Հայաստանի մէջ այժմ դուք անծանօթ անուն մը չէք անշուշտ: Սակայն, գրողներու շրջանակէն դուրս, ժողովրդային մակարդակի վրայ, ձեր «Յուշատետր»-երը բաւարար ճանաչում կամ արձագանգ գտա՞ծ են այնտեղ:
Յետոյ, կան նաեւ «Յուշատետր»-ի թրքերէն թարգմանութիւնները: «Մարմարա»-ի շաբաթական թրքերէն յաւելուածին մէջ պարբերաբար կը տպուէին (դեռ կը տպուի՞ն) «Յուշատետր»-ի ընտրովի թարգմանութիւններ: Այս թարգմանութիւններուն արձագանգը ի՞նչ եղած է: Հայերէն մայր տարբերակին համազօր խանդավառութիւն կրցա՞ծ են յառաջացնել ատոնք:
Ռ. Հ.- Գիրքը, որուն մասին կը խօսիս, իմ ծննդեան վաթսունամեակին ու գրական գործունէութեան քառասնամեակին առիթով խմբագրուած էր Մաքրուհիին կողմէ: Այդ գիրքը իսկապէս ընտիր ու պատմական արժէք ներկայացնող գիրք է: Թէեւ այդ թուականէն մինչեւ այսօր շատ, չափազա՛նց շատ ջուր անցաւ կամուրջին տակէն, բայց եւ այնպէս, այդ գիրքը կը պահէ իր մնայուն արժէքը: Ինչ որ այդ գիրքէն մնայուն չէր, մեր աշխատակիցներն էին, հոն գրողներն էին: Գիրքը մնաց, բայց գրողներէ շատեր գացին: Ցաւալի է եւ իրական:
Յիշեալ գիրքին ամէնէն պատուաբեր մասը, բնականաբար, կը վերաբերի Շնորհք պատրիարքին գրութեան: Շնորհք պատրիարք մեծ գնահատանք ունէր «Մարմարա»-ի ու իմ գրականութեան մասին: Հոս պիտի արժէ, որ կարճ մէջբերում մը ընենք երջանկայիշատակ պատրիարքին` այդ գիրքին մէջ ինծի ուղղեալ օրհնութեան գիրէն.
«Դուք «Մարմարա» օրաթերթը վերածեցիք սփիւռքի մեր լաւագոյն թերթերէն մէկին` թէ՛ գրական եւ թէ՛ գաղափարական գետնի վրայ, թէ՛ լեզուական եւ թէ՛ տպագրական արուեստին մէջ: Եւ այս բոլորը` յաճախ ի գին հսկայ բարոյական ու նիւթական զոհողութիւններու: Մենք յատկապէս կ՛ուզենք գոհունակութեամբ յիշել ձեր ուղիղ, դրական ու պարկեշտ կեցուածքը` հանդէպ Ազգային պատրիարքարանին, որ կեդրոնը եւ գլուխն է մեր համայնքին»:
Այդ օրէն մինչեւ այսօր իմ մասին գրուածները եթէ մէկտեղուին, ո՜վ գիտէ, քանի՛ հատոր կը կազմուի, բայց ամէն բան` իր ատենին:
Ճիշդ է` Հայաստանի մէջ եթէ ճանաչում գտած եմ որպէս գրող, ատիկա ամէնէն առաջ կը պարտիմ Սուրէն Դանիէլեանին: Սուրէն Դանիէլեանն էր, որ առաջին անգամ հետաքրքրուեցաւ իմ գրականութեամբ, մանաւանդ` «Առաստաղ» վէպով: Կարդաց ու այդքանով չգոհացաւ, պատճառ դարձաւ, որ ուրիշներ ալ կարդան, գիրքը ծանօթացուց:
Իրականութեան մէջ այստեղ պէտք է սիրով յիշատակեմ իմ դպրոցական դասընկեր, Երեւանի մէջ նշանաւոր դարձած գրագէտ Գեղամ Սեւանը: Ան էր, որ առաջին անգամ Երեւանի մէջ ուշադրութիւն հրաւիրած էր իմ գործերուս վրայ, ան էր, որ Սուրէն Դանիէլեանին յանձնարարած էր հետաքրքրուիլ իմ գրականութեամբ:
Հայաստանի մէջ անունով ծանօթ ըլլալ կամ չըլլալը կարեւոր է հարկաւ, բայց միայն անունով ծանօթ ըլլալը կը բաւէ՞: Պէտք է որ գրական գործերդ ալ դրուին երկրի ընթերցողներուն ու մտաւորականներուն սեղաններուն վրայ ու կարդացուին: Հոս է, որ ծնունդ կ՛առնէ դժուարութիւնը, կամ` իմ դժուարութիւնը: Ինչպէ՞ս գիրքերս հասցնել Հայաստան: Պատրաստ ենք հարիւրաւոր գիրքեր նուիրելու, բայց ինչպէ՞ս տանիլ ու ինչպէ՞ս տեղ հասցնել: Այսքան երկար տարիներէ ի վեր ես այս հարցը չեմ կրցած լուծել: Ես գիտեմ, որ Հայաստանի մէջ ընթերցասէրներ մեծ թիւ կը կազմեն: Գիտեմ, որ անոնք գոհ պիտի ըլլան գիրքն ստանալով ու կարդալով: Հոս` աշխատասենեակէս ներս, մեծ թիւով հիւրեր կ՛ընդունիմ արտասահմանէն ու անոնցմէ շատերուն գիրք նուիրել կը փափաքիմ, բայց կը վարանիմ: Գիրքը յարգի պիտի անցնի՞, ծանրութիւն պիտի չըլլա՞յ ճամբորդութեան ընթացքին: Միայն Հայաստանէ եկողներու պարագային բնաւ վարանում չեմ ունենար, գիտեմ, որ եթէ գիրքս նուիրել առաջարկեմ, այցելուին աչքերը պիտի փայլին, պիտի ուրախանայ:
Ինչպէս առաջին օրը, նոյնպէս այսօր, այսինքն այսքան երկար տարիներ վերջ, դարձեալ շատ բան պարտական եմ Սուրէն Դանիէլեանին, որ իր «Սփիւռք» կեդրոնին մէջ իմ գրականութեան մասին շատ բան կը սորվեցնէ իր աշակերտներուն ու աշակերտուհիներուն:
Վերջին քսան տարիներու ընթացքին Հայաստանի սա կամ նա հեռատեսիլի կայանէն բազմաթիւ անգամներ ինծի հետ կատարուած հարցազրոյցներ սփռուեցան: Այս հաղորդումները կը կարծեմ թէ բաւական նպաստեցին, որպէսզի իմ անունն ու վաստակը տարածուի գրասէր շրջանակներէ ներս: Հայաստանի Գրողներու միութեան ամպիոնէն ալ բազմաթիւ անգամներ առիթը ունեցանք մեր խօսքը ուղղելու հայրենի ժողովուրդին: Ամէն անգամ որ ելոյթ ունեցած եմ, տեղացի մեր բարեկամներն ու մտաւորականները զիս շնորհաւորած եմ իմ «արեւմտահայերէն»-ին համար: Միշտ կարեւոր նկատած եմ հայրենի ժողովուրդին յիշեցնել, թէ որքա՜ն գեղեցիկ արեւմտահայերէն մը ունինք, եւ թէ` Հայաստանի պետութիւնը պէտք է սփիւռքին օգնէ, որպէսզի այդ արեւմտահայերէնը պաշտպանուի ու մնայ գործածութեան դաշտի վրայ: Ի՜նչ մեղք: Դուն ալ գիտես, թէ արեւմտահայերէնը ինչպիսի՛ նահանջի մը մէջ է սփիւռքեան տարածութեան վրայ: Հազա՛ր ափսոս: Միայն մենք չենք, որ պիտի կորսուինք օր մը, մեր սքանչելի լեզուն ալ պիտի կորսուի: Պոլիսը, որ այնքան հպարտ էր իր հայախօսութեամբ, հիմա ի՜նչ խղճալի պատկեր մը կը ներկայացնէ: Իրաւունք չունի՞նք հրաշքի մը սպասելու:
Ինչ կը վերաբերի «Յուշատետր»-ի թրքերէն թարգմանութիւններուն, իմ հարսս` Գարոլինն էր, որ բարեխղճութեամբ կը կատարէր այդ թարգմանութիւնները: Անոնք կարդացուեցան հարկաւ, բայց թէ ի՛նչ ազդեցութիւն ունեցան, չեմ գիտեր: Միշտ կը հաւատամ, որ թարգմանութիւնները չեն կրնար բռնել բնագրերուն տեղը: Գիրը լրիւ կը թարգմանուի, բայց մթնոլորտը չի թարգմանուիր:
(Շար. 4)