Յ. ՊԱԼԵԱՆ
Աղմուկ-հրավառութիւնները եւ մարդորսական յարդի բոցերը պէտք չէ մոռցնեն հայրենիքին եւ ազգին ինքնուրոյն բովանդակութիւն եւ դէմք տուող հարցերը, որոնք ֆրանսացին կ՛ընեն ֆրանսացի, արաբը` արաբ, յոյնը` յոյն, ճափոնցին` ճափոնցի, եւ հայը` հայ:
Այդ հարցերը, բոլորի պարագային, ընդհանուր բնորոշումով, մշակութային են, հետաքրքրասիրութիւն-լուսանկար-մշակութասիրութենէ տարբեր որակ ունին, պէտք է ունենան. անոնք կու գան դարերու խորքէն, կը կրկնուին, կը ներշնչեն, ինչպէս պատմութիւն խտացուցած առասպելները, որոնց մէջ ժողովուրդները կը հաղորդուին նախահայրերով եւ իրենք զիրենք կը տեսնեն: Այդպէս են ֆրանսացիներու Վերժեթորիքսը, Վիքթոր Հիւկոյի Դարերու Առասպելը բանաստեղծութիւններուն մէջ երեւցող Ռոլանը եւ էմէրիյոն, մեր հուր հեր ունեցող Վահագնը, Սասունցի Դաւիթը, որոնց մէջ հայը կը սիրէ ինքզինք տեսնել, անկումներէն դուրս գալու համար:
Մշակութային ժառանգութիւն, որ ո՛չ միայն կը պառկի թանգարաններու կամ մատենադարաններու մէջ, այլ նաեւ մեզմէ իւրաքանչիւրին մէջ, որպէսզի պահենք, պահուի մեր ինքնուրոյնութիւնը. բերդեր, հնութիւններ, կոթողներ, մատեաններ: Բայց պարզագոյն ողջախոհութիւնը կ՛ըսէ, որ մեր ինքնուրոյն դէմքը պահած է եւ դեռ կը պահէ մեզ միացնող լեզուն: Ան մեզի հետ փոխադրուող անզանցառելի վահանն է, երբ խորշակներ անցած են, երբ տիրապետուած ենք, երբ տարտղնուած ենք: Մենք մեզ հարազատութեամբ զգալու համար ամեակներու մէջ, պատմութեան այս կամ այն դրուագի ամեակը երբ կը տօնախմբենք, յիշատակներու հետ երբ պիտի խօսինք եւ անոնցմով պիտի հպարտանանք, ըսելու համար, որ կանք, պիտի խորհի՞նք, թէ ո՞ր կամ ինչպիսի դէմքով եւ հարազատութեամբ կանք որպէս շարունակութիւն:
Անկախ Հանրապետութիւնը (հարիւրամեակ), որպէս ազգի այսօրուան եւ վաղուան իրականութիւն, տոկայ եւ տեւէ, պիտի ամրացնէ իր ինքնուրոյնութեան դէմքը, որ ազգային լեզուն է: Այդ ամրացման համար համազգային եւ հեռանկարային վերաբերում պէտք է ունենալ, արմատներուն հաւատարմութեամբ, տոկալու եւ տեւելու կամքով, առանց իմաստութիւն համարուող պատշաճեցումներու, որոնք նահանջ են եւ կ՛առաջնորդեն պատմութեան բեմէն անհետացման: Ո՞վ չի գիտեր, որ հայ համարուած անորոշ եւ տարտղնուած զանգուածներուն համար պէտք է անվարան ըսել, թէ Հայաստանի եւ սփիւռքի(ներ) մէջ հայոց ազգային լեզուն դադրած է առաջնահերթութիւն ըլլալէ, մեր ապիկարութեամբ: Լեզուի կորուստով ինքնութիւնը կը կորսուի, ծնունդ կ՛առնեն նոր ինքնութիւններ, որոնք ժամանակ մը հայկական հետաքրքրութիւններ կ՛ունենան:
Բազմաթիւ ժողովներէ, գիտաժողովներէ, ուսումնասիրութիւններէ ետք կրնա՞նք ըսել, թէ հայ ազգ ընդհանոր բնորոշման տակ ընդունուող խմբաւորումներու ո՞ր տոկոսը ազգային ինքնութիւն կը պահէ լեզուով եւ մշակոյթով, հարազատ շարունակութիւն ըլլալով: Հարիւրամեակը պիտի յատկանշուի՞ ազգային լեզուի եւ մշակոյթի տիրութեան քաղաքականութեան մը մշակումով, որպէսզի ըսենք, թէ դար մը կամ երկու դար ետք պիտի տոկանք եւ տեւենք մեր ինքնութեամբ: Ինչպէս յաճախ ըսած եմ, որ եթէ բոլոր հայերը օր մը դառնան սփիւռք, Հայաստանը դատարկուի, հոն մարդիկ պիտի բնակին, թերեւս երկիրն ալ շարունակէ կոչուիլ Հայաստան, որպէս աշխարհագրական բացատրութիւն, ան հայու հայրենիք պիտի չըլլայ, հոն հայ ազգ պիտի չմնայ: Սփիւռք(ներ)ը ազգ չէ, գաղթականութիւն է կամ համայնք, որ վաղ թէ ուշ պիտի կորսնցնէ լեզուն, քանի որ այդ լեզուն դատապարտուած պիտի ըլլայ կեանքի լեզու չըլլալու: Հայերէնը կեանքի լեզու կրնայ ըլլալ միայն Հայաստանի մէջ: Թէեւ սփիւռքները, սիզիֆեան յամառութեամբ, այդ ճիգը պէտք է ընեն` սպասելով միացումները:
Հարիւրամեակի մեծ տօնին առիթով, ղեկավարութիւնները պիտի ուզե՞ն եւ պիտի կարենա՞ն պատմութեան չար արկածներուն իբրեւ հետեւանք նաեւ մեր հատուած լեզուն վերականգնել, որպէսզի յաղթահարուին նաեւ մեր անցեալը եւ մեզ իրարմէ հեռացնող փշաթելերը: Երկու խնդիր ունինք լուծելիք, որպէսզի Անկախութեան Տօնը իմաստաւորուի հարազատութեամբ. վերականգնել ուղղագրութիւնը եւ զտել լեզուն օտարացման հետեւող այլասերումէ:
Երկու պարագաներուն ալ ազգային եւ ոչ-փերեզակային (պազարային) վերաբերում պէտք է ունենալ: Լեզուն շապիկ կամ տաբատ չէ, որ մկրատով պատշաճեցուի իւրաքանչիւրին: Ան կանոնագրուած է օրէնքով եւ պատմական արմատներ ունեցող փորձով: Մեր ձեռագիրներէն մինչեւ այսօր տեւած-ժառանգուած բառերուն տեսքը եւ ուղղագրութիւնը հարկ է վերականգնել, եւ այդ ալ համարել ազգային գաղափարախօսութեան հիմնաքարերէն մին, գիտնալով հանդերձ, որ դժուարութիւններու պիտի հանդիպինք, սերունդներու տեսածին եւ սորվածին, տպագրուած հսկայական ժառանգութեան պիտի բախինք: Այս պիտի ըլլայ նաեւ մեր վերականգնումի յեղափոխութեան մէկ կարեւոր իրադարձութիւնը` մենք մեզի դէմ յաղթանակ տանելով: Ֆրանսացին կամ գերմանացին, ըստ անհատներու կամ քաղաքական իշխանութիւններու նախասիրութիւններու, լեզու չէ փոխած, չի փոխեր: Ազգային վերականգնումի ընդհանուր ծիրին մէջ, ուղղագրութեան հարազատութեան վերադարձը պէտք է համարել հիմնական առաջադրանք, անցեալի, այսօրուան եւ վաղուան միասնութեան համար:
Հարկ է վերականգնել լեզուն, մեկնելով ազգային գիտակցութեան այն հզօր յանդգնութենէն, որ հայերէնը հարուստ լեզու է, ունի բոլոր տուեալները արդիական լեզու դառնալու, միաժամանակ ընդունելով, որ հայերէնը այս կամ այն լեզուին պէտք չունի ինքզինք լրացնելու համար, մերժելով այն տնանկի հոգեբանութիւնը, որ հարստացման համար մուրացածոյ բառերու եւ ասութիւններու կարիք ունինք:
Հայաստանի վերանկախացման տարիներուն, երբ դեռ երկիրը կը տքար ահեղ երկրաշարժի բեռան տակ, Երեւան կային կրպակներ, որոնց վրայ կը կարդայինք քոմփիւթըր: Քանի մը տարի վերջ յուզումով կարդացի, որ այդ բառը փոխարինուած էր համակարգիչով, ինչպէս որ փոխարինուեցան պրեզիտենդը, պարլամենտը, եղան նախագահ եւ ազգային ժողով, բայց հազարաւոր օտար բառեր դեռ կը տեւեն, կարծէք վերջնական կերպով սիթըզըն եղած են: Բառերու եւ եզրերու հայացումը եւս պէտք է արձանագրել ազգային քաղաքականութեան հետեւելիք օրակարգին վրայ: Ոչ ոք կը զարմանայ, կարդալով մեծ պաստառ մը, որուն վրայ գրուած կ՛ըլլայ բորսա, երբ քանի մը անգամ կրկնելով կը սորվինք սակարանը:
Այս խնդիրները, իրենց կարգին, արժանի չե՞ն նախագահական, պետական, կառավարական յանձնաժողովի մը, ուրիշներու շարքին, մեկնելով ապագայի տեսիլքէ, եւ ոչ անմիջական ներկայի մէջ դիրքերու պաշտպանութենէ, կամ ամբոխային ծուլութեան բաւարարութիւն տալէ, որ դժուար կը գտնէ փոփոխութիւնը, կամ նիւթապէս ծախսալից եւ անկարելի:
Գիտենք, որ աշխարհի մէջ, լեզուագէտներու եւ պատմաբաններու կողմէ եբրայերէնը դասուած էր մեռեալ լեզուներու շարքը: Ի՞նչ է պատկերը այսօր. եբրայերէնը հռչակուած է պետական լեզու: Երեւակայեցէ՛ք, որ մեր գրաբարին մասին խօսուի որպէս պետական լեզուի… Անոր համար պայքարող տասը հոգի անգամ կարելի չ՛ըլլար գտնել:
Երբեք բաւարար չափով չենք ընդգծեր, որ հոլովուած եւ ցանկացուած միասնութեան համար անշրջանցելի ազդակ է հայերէնը: Հայ ազգը Բաբելոնի Աշտարակի համայնք չէ: Հայերէնը երբ կը դադրի ազգի անդամներուն միջեւ հաղորդակցական լեզու ըլլալէ, կը կորսուի ոգեկանութիւնը, քանի որ կը խորթանանք հայ գրականութեան, հայ բանաստեղծութեան, հայ երգին եւ հայերէն աղօթքին նկատմամբ: Հաւաքականութիւնները կը դադրին զիրար գտնելէ հայերէն բառով, գիրով եւ խօսքով փոխանցուած-փոխանցուելիք ժառանգութեան ոլորտին մէջ, այսինքն` հասարակաց ինքնութիւն չենք ունենար: Եթէ ազգի գրականութիւնը ազգի հոգեխառնութիւն է, տաղանդի արտայայտութիւն, առանց լեզուի անհաղորդ պիտի մնանք, հետեւաբար միասնութիւնը` պակասաւոր: Պարզ չէ՞, որ ազգի անդամները իրարու հետ հաղորդակցութեան մէջ կ՛ըլլան, հիները եւ նորերը, իրենց իմացական արտայայտութիւններու ժառանգութեամբ:
Ֆրանսացիին, անգլիացիին, չինացիին կարդացէք Նարեկ, Թէքէեան, Չարենց, Մուշեղ Իշխան: Պիտի սիրեն թերեւս գեղեցիկ խօսքը: Ոչ քարայր եկեղեցին, ոչ լեզու-տունը եւ ոչ ալ հայ տան սեւցած պատերը պիտի խօսին իրենց: Հայկական լիարժէք միասնութիւնը կ՛ապրուի հայերէնով: Օտարաբարբառ միասնութեան որոնումը կը նմանի վարձու սենեակի մէջ հանգչելու: Հետեւաբար լեզուի պահպանումը իր ինքնուրոյն ներքին հանճարով, գոյատեւման եւ միասնութեան ազդակ է: Այս ազգային իսկական իմաստութիւն է, զոր հարկ է փոխանցել իւրաքանչիւր հայու, Քամչաթքայէն Էյֆէլի աշտարակ: Մեր ազգային ցանկութիւնները եւ երազները բան մը կը կորսնցնեն իրենց ոգեկանութենէն, երբ կը բացակայի լեզուն, կը սկսինք ուրիշի պարտէզներէն քաղել գաղափարները:
Այս մտածումները չեն միտիր բարոյախօսութիւն ընելու, այլ ճամբայ հարթելու եւ գօտեպնդուելու վերականգնումի մնայուն պայքարին համար, որպէսզի հայը տէր դառնայ իր իրաւունքին, հողին, ինքնութեան եւ ճակատագրին:
Այս պայքարը կը մղուի հաւաքական ճիգով, բայց նաեւ անհատական հաւատարմութեամբ` անշրջանցելի հայերէնով եւ անով հասած ժառանգութեամբ:
Անկախութիւնը քաղաքական եւ գիտակցական յանձնառութիւն է, որ երբ հետեւողական է, ինքզինք պիտի լրացնէ լեզուամշակութային անկախութեամբ, այլապէս կը կորսուի հոգեկան միջուկը, ազգը կը դառնայ ամբոխ:
6 յունուար 2018, Նուազի-լը-Կրան