ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
Լ. Շ.- Նոյն այս տասնամեակը, գրական դիտանկիւնէ, կը յատկանշուի պոլսահայ երիցագոյն կամ երէց գրողներու մեկնումով: Օրինակ, Յակոբ Մնձուրին կը մահանար 1978-ին, Յակոբ Մարթայեան-Տիլաչարը` 1979-ին: Պոլսահայ արդի բանաստեղծութեան հիմնադիրներէն Ա. Շաւարշը, նմանապէս, կեանքին հրաժեշտ կու տար Արեւելեան Գերմանիոյ մէջ, 1979-ին, իսկ Հայկազուն Գալուստեանը` Հայաստանի մէջ, 1985-ին: Այս աշխարհէն կը հեռանային նաեւ բանաստեղծներ` Եդուարդ Սիմքէշեանը (1979) ու Մկրտիչ Հաճեանը (1985, Մեքսիքա), վիպագիր Զաւէն Պիպէռեանը (1984), պատմուածագիր Սոնա Տէր Մարգարեան-Թնկըրեանը (1986, Քանատա), մամլոյ վաստակաշատ սպասաւոր Աւետիս Ալիքսանեանը (1984, Փարիզ):
Մեկնող այս գրողներէն որո՞նք աշխատակից ու գործակից էին «Մարմարա»-ի ու, հետեւաբար, բաց մը, պարապութիւն մը կը յառաջացնէին իրենց ետին:
Միւս կողմէ, չեմ կրնար մոռնալ, որ նոյն այս տարիներուն «Մարմարա»-ի ընտանիքին կու գար միանալու երիտասարդ ու խանդավառ թարմատի ուժ մը` Մաքրուհի Պ. Յակոբեանը: Ան 1977-1986 մասնակիօրէն, իսկ 1986-էն սկսեալ ալ մնայուն կերպով իր պատուաւոր տեղը կը գրաւէր «Մարմարա»-ի նաւուն մէջ: Ուրեմն, ճիշդ քառասուն տարուան ծառայութիւն մը խնդրոյ առարկայ է այստեղ, ու կը խորհիմ, որ բացառիկ երեւոյթ մըն է ասիկա թերթին աւելի քան 75 տարուան պատմութեան մէջ: Դուք ինչպէ՞ս կ՛արժեւորէք Մաքրուհի Պ. Յակոբեանի չորս տասնամեակներու վրայ երկարող լրագրական գործունէութիւնը:
Ռ. Հ.- Թուականներն ու անունները ինձմէ աւելի լաւ կը յիշես: Բայց եթէ հարցումիդ պիտի պատասխանեմ արժանավայել կերպով, այն ատեն պէտք պիտի ըլլայ նոր գիրք մը գրել:
Ո՞ր մէկը պիտի յիշենք, ո՞ր մէկուն կարօտը պիտի չզգանք մեր սրտին մէջ…
Երբ կը ստանձնէի այս թերթին պատասխանատուութիւնը, ուրեմն` ճիշդ յիսուն տարի առաջ, անհամար աշխատակիցներ ունէինք: Կուտ ունեցող, ըսելիք բան ունեցող, իրենց մայրենին շատ լաւ գիտցող աշխատակիցներ: Արդէն, ճիշդն ըսելու համար, այդ շրջանին հայերէն գիտնալու կամ չգիտնալու հարց մը այնքան հրատապ չէր, որքան հրատապ է այսօր: Ինչպէս որ գրեթէ ամբողջ համայնքը հայախօս էր, մեր բոլոր աշխատակիցներն ալ, առաւել կամ նուազ չափով, իրենց լեզուին կը տիրապետէին: Կը յիշեմ, որ երբ «Մարմարա»-ի 45-րդ տարեդարձը կը տօնէինք (1985) ու մեր աշխատակիցները հրաւիրած էինք հաւաքական լուսանկարի մը` գլխաւորութեամբ Շնորհք պատրիարքին, որ մեր առաջնակարգ աշխատակիցներէն մէկն էր իր հիւթեղ ու ազգաշունչ յօդուածներով ու գիրքերով. հաւաքական լուսանկարը, լաւ չեմ յիշեր, բայց մօտաւորապէս յիսուն աշխատակիցներ քով քովի բերած էր: Ասոնք միայն մեր քաղաքի աշխատակիցներն էին. կային նաեւ արտասահմանէն գրողներ: Որքա՜ն երջանիկ խմբագիր եմ եղեր ու չէի գիտեր, չէի մտածեր, որ օր մը մեր քաղաքին մէջ մեր աշխատակիցներուն թիւը մէկ ձեռքի մատներուն վրայ պիտի համրուէր… Ահաւոր անկում: Յակոբ Մնձուրի մը, Յակոբ Մարթայեան մը, Զաւէն Պիպէռեան մը եւ` ասոնց նման ի՜նչ արժէքաւոր գրողներ: Այդ շրջանի երկրորդական, երրորդական դէմքերն անգամ այսօր առաջնակարգ գրիչներ պիտի նկատուէին, եթէ գոյութիւն ունենային: Ես, որ այնքան երջանիկ էի յիսուն տարի առաջ այդքան մեծ թիւով աշխատակից ունենալով, այսօր որքա՛ն դժբախտ եմ, որ շուրջս ամայութիւն կը տիրէ…
Կարճ խօսքով, Պոլիսը չկրցաւ տալ իրմէ սպասուածը:
Բայց այստեղ հրաշք մը կայ: Հակառակ վերի պատկերին` մենք կը շարունակենք մեր լինելութեան, մեր մշակոյթին, մեր գրականութեան այնքան ծառայել, որքան կը ծառայէինք յիսուն տարի առաջ: Եթէ մենք հոս աշխատակից չունինք, մեզի օգնութեան կը հասնին գէթ արտասահմանի մեր բազմաթիւ գրողները, մեզի օգնութեան կու գան նաեւ դա՛րձեալ անոնք, որոնք յիսուն տարի առաջ կային ու հիմա չկան: Իրենք չկան, բայց իրենցմէ մնացած գո՛րծը կայ, ու մեր գլխաւոր պարտականութիւններէն մէկն ալ արդէն անոնց գործը ապրեցնելն է: Ապրեցնել` ո՛չ թէ միայն սիւնակ լեցնելու համար, այլ` այդ անուններն ու անոնց գործերը նոր սերունդներուն ալ ծանօթացնելու համար: Ժողովուրդները միայն իրենց ներկայով չէ՛, որ կ՛ապրին, այլ կ՛ապրին նաեւ իրենց անցեալով:
Ինչ կը վերաբերի Մաքրուհի Պ. Յակոբեանին, անիկա մէկն է նախախնամութեան կողմէ մեզի ղրկուած ուժերէն: Ան հայոց լեզուի նուիրեալ ու հմուտ ուսուցչուհի էր, երբ առաջին անգամ սիրայօժար մերձեցումով մեր խմբագրատունը եկաւ ո՛չ թէ ինծի օգնելու համար, այլ` օգնելու համար մեր անձնակազմէն Արմենուհի Թերզեանին: Սիրայօժար աշխատանք էր անորը: Մաքրուհին դասերէ ետք խմբագրատուն կու գար Արմենուհիին օգնելու, միաժամանակ վայելելու համար Եդուարդ Սիմքէշեանի ներկայութիւնն ու զրոյցները: Սիրեց խմբագրական աշխատանքը, սիրեց խմբագրատան մթնոլորտը, սիրեց մեր աշխատանքը ու օր մըն ալ իմ հրաւէրով դարձաւ մեր մնայուն գործակիցը, եղաւ իմ ամբողջ գրականութեան առաջին ու վստահելի ընթերցողը: Ան շատ լաւ կը տիրապետէ մեր մայրենիին: Անվարան կրնամ ըսել, որ այդ թուականէն մինչեւ այսօր իմ լեռնակուտակ գրականութեան մէջ չկայ երկու տող, որ առաջին անգամ Մաքրուհին կարդացած չըլլայ: Միասնաբար կը կարդանք, եւ ուշադիր եմ իր հակազդեցութիւններուն: Կեանքիս մէջ երբեք սովորութիւնը չունեցայ ամէնէն մերձաւորիս իսկ հարցնելու, որ իմ մէկ գրածը հաւնեցա՞ւ, թէ՞ ոչ. բայց կարծես իւրաքանչիւր գրութիւնս, հրատարակուելէ առաջ, կ՛անցնէր Մաքրուհիին վաւերացումէն: Ի՛նք ալ լաւ ու զգայուն գրիչ ունի. կը գործածէ սահուն ու մաքրամաքուր լեզու մը, որ ժառանգած է իր ուսուցիչներէն, յետոյ զայն որպէս հայերէնի ուսուցիչ` բաշխած է հազարաւոր աշակերտներու: Ան հայերէնը իր վրայ պահած ու գործածած է որպէս իր կեանքին գոյն ու իմաստ տուող ամենաթանկագին մասունք:
Մե՜ղք, որ աւելի յաճախակի կերպով չի գործածեր այդ գրիչը:
Մաքրուհին բեղմնաւոր նուիրումով անգնահատելի ներդրում ունի «Մարմարա»-ի պատմութեան էջերուն մէջ: Ան «Մարմարա»-ի նախկին խմբագիրներէն կը զատորոշուի իր այն մասնայատկութեամբ, որ ուղիղ քառասուն տարիէ ի վեր, անխափան իր կեանքը նուիրելով հայ տիպ ու տառին, իմ կողքին կանգնած է` որպէս իմ գլխաւոր աջակիցը, իմ յիսուն տարուան խմբագրապետութեան կեանքի գլխաւոր ուղեկիցը:
Բայց ինծի համար ան ունի ուրիշ արժէքաւոր յատկութիւն մըն ալ: Իմ մամուլի ու ազգային ծառայութեան մէջ իմ ամէնէն անխարդախ ու վստահելի բարեկամներէն մէկն է ան, իմ իրաւունքներուն հաւատաւոր պաշտպանը, իմ առաքելութեան քարոզիչը:
Լ. Շ.- Դարձեա՛լ պիտի ուզէի պտտկիլ այս բախտորոշ տասնամեակին շուրջբոլորը: Գրական դիտանկիւնէ` ճակատագրական անկիւնադարձ մը պիտի կատարէիք 1981-ին, երբ նոյն տարուան օգոստոս 4-ին «Մարմարա»-ի Ա. էջին վրայ պիտի երեւէր ձեր անդրանիկ «Յուշատետր»-ը: Նոր վերնագիր մըն էր ասիկա ու նոր սիւնակ մը: Ո՛չ ոք, թերեւս` ոչ իսկ դուք, կրնար երեւակայել, որ այդ նորահաստատ սիւնակը գրեթէ ամէնօրեայ դրութեամբ պիտի շարունակէր զարդարել թերթին ճակատը` տասնամեակներու անխափան հետեւողութեամբ, ահա արդէն` 36 տարիէ ի վեր:
Այսպիսի երկարատեւ, մնայուն, համաչափ ու կարգապահ սիւնակի մը գոյութիւնը, ինքնին, եզակի եւ իրապէս բացառիկ երեւոյթ մըն է ո՛չ միայն պոլսահայ, այլեւ բովանդակ հայ մամուլի պատմութեան մէջ: «Յուշատետր»-ը իր գրականաշունչ բնոյթով ու մարդ անհատին միտքն ու զգացումները ջրդեղող սրտախօսիկ պարունակութեամբ, այլեւ` իմաստասիրական եւ հոգեբանական խորասոյզ թափանցումներով, ամէն տարիքէ ընթերցողներու շատ մեծ բանակ մը առած-տարած է իր ետեւէն… Պիտի համարձակիմ ըսել, որ «Մարմարա»-ի հմայքը եւ անուշութիւնը առաւելաբար «Յուշատետր»-ին շնորհիւ է:
Տասնամեակներ առաջ Պոսթընի «Հայրենիք» օրաթերթն ալ ունէր «տոմս»-երու շատ ժողովրդային սիւնակ մը, որուն տէրն ու տանտէրը «Եւրոպացի» գրչանունին ետին թաքնուած Ժիրայր Միսաքեանն էր, եղբայրը` Շաւարշ Միսաքեանի: Ու կ՛ըսուի, որ այս զուարթախոհ քրոնիկագիրին ստորագրած «տոմս»-երուն թիւը հասած էր շուրջ 3000-ի: Անշուշտ, ունեցած ենք բեղուն գրչի տէր այլ սիւնակագիրներ եւս, աստ ու անդ: Բայց ձեր «Յուշատետր»-ը սովորական «տոմս»-ի մը տարազն ու միջուկը չունի արդէն. տարբե՜ր է անիկա բոլորէն: Ձերը գրական նորագիւտ սեռ մըն է անկասկած, որ երեքուկէս տասնամեակի վրայ տարածուող իր ծաւալով հասած է շշմեցուցիչ համեմատութիւններու: Պարզ հաշւումով մը` առ այսօր գրած էք շուրջ 8500 սիւնակ «Յուշատետր»: Հետեւաբար «Յուշատետր» բառը այլեւս անխզելիօրէն նոյնացած է ձեր անունին հետ: Կը գրէք զարմանալի արագութեամբ ու դիւրութեամբ, հեղեղանման տարափով, խորհրդածութեան արժանի ուսուցողական տարաբնոյթ նիւթերու շուրջ: Առիթով մը ըսած էիք. «Չկայ նիւթ մը, որուն մասին մարդ ըսելիք չունենայ: Բացէ՛ք բառարանը եւ ըստ բախտի բառ մը ընտրեցէք: Էջե՜ր կարելի է գրել այդ բառին վրայ, յանկարծակի եւ ինքնաբուխ: Կը բաւէ, որ ձեր ամբողջ զգացական ու մտածումի աշխարհը յանկարծ շարժման անցընէք այդ բառին շուրջ»:
«Յուշատետր»-երը առանձին հատորներու մէջ մէկտեղել սկսած էք 1982-ին իսկ (Ա. հատոր): Հատորներուն թիւը տասի հասած էր արդէն 1987-ին: Անցնող սա վերջին երեսուն տարիներուն, մինչեւ օրս, քանի՞ նոր հատոր կրցաք լոյս ընծայել:
Միւս կողմէ` կը նկատեմ, որ 80-ականներէն ետք գրական այլ սեռեր գրեթէ չէք մշակած, թերեւս` ի բաց առեալ «Առաստաղ» վէպին Բ. հատորէն, որ տպուեցաւ 2000-ին: «Մարդոց մեծութեան եւ խեղճութեան մասին» խորագրեալ պատմուածքներու ձեր վերջին ժողովածուն ալ տպուած է 1979-ին` իր կողքին տակ ամփոփելով գրութիւններ, որոնք բոլորն ալ կու գային 50-ական ու 60-ական թուականներէն: Կրնա՞նք ըսել ուրեմն, թէ բեղմնաւոր գրողի ձեր կիրքը, այլեւ` ճաշակն ու նախասիրութիւնը, իրենց գոհացումը ի վերջոյ գտան «Յուշատետր»-ի գրանկարներուն մէջ եւ, ուստի, գրական բոլոր սեռերը վարպետօրէն սկսաք շաղախել այնտեղ, ա՛յդ աւազանին մէջ:
Ռ. Հ.- Սիրելի՛ Շառոյեան, դուն ինձմէ շատ աւելի լաւ կը յիշես: Ճիշդ է` 1981 թուականի 4 օգոստոսը անկիւնադարձ մըն է ինծի համար: Ո՛չ թէ միայն անոր համար, որ այս «Յուշատետր» սիւնակով մրցանիշ մը պիտի կոտրուէր մեր մամուլի կեանքէն ներս, այլ նաեւ այս սիւնակով պիտի առաջարկուէր գրական-հրապարակագրութեան նոր տեսակ մը, որ թերթի մը առաջին էջին վրայ ամէն օր կը ժամադրուէր ընթերցողներուն հետ: Երբ «ամէն օր» կ՛ըսենք, կը հասկնանք մինչեւ այսօր` 36-37 տարի:
Այո՛, «Յուշատետր» սիւնակը 1981-ին, «Մարմարա» օրաթերթի առաջին էջին վրայ, հրաշք անկիւնադարձ մը եղաւ իմ մամուլի ու գրական աշխատանքիս մէջ: Պիտի համարձակիմ ըսել, որ ասիկա անկիւնադարձ մըն էր ո՛չ միայն իմ սեփական անձիս համար, այլ նաեւ` ամբողջ հայ մամուլին ու գրականութեան համար: Թերեւս առաջին անգամ էր, որ հրապարակագրութիւնը այսքան, ամէնօրեայ ձեւով, կը միանար գրականութեան հետ ու կը բազմէր թերթի մը առաջին էջին վրայ: Իմ սիւնակը եկաւ ապացուցելու, որ հրապարակագրութիւնն ու գրականութիւնը աւելի համով կը դառնային, եթէ վարպետօրէն միացուէին իրարու:
Ամբողջ կեանքս նոր ուղղութիւն առաւ «Յուշատետր» սիւնակի ստեղծումով: Եւ որքան զարմանահրաշ է, որ այս շատ բախտորոշ իրականացումը ծնունդ առած էր շատ սովորական միջադէպէ մը: 1981 թուականի օգոստոսին որոշած էինք յաւելում ընել թերթին գինին վրայ: Հակառակ որ արդէն շատ աժան էր թերթին գինը, ընթերցողները շատ զգայուն էին եւ միշտ կը գանգատէին, որ պէտք չէ գինի յաւելում ընէինք: Այս պատճառով մտածեցի, որ լաւ կ՛ըլլար, եթէ նոր սիւնակ մը հաստատէի եւ ատով թեթեւցուցած ըլլայի թերթին գինին յաւելումին դէմ հակազդեցութիւնը: Այսպէս է, որ ստեղծեցի «Յուշատետր» սիւնակը: Բայց կրնայի՞ մտքիս ծայրէն իսկ անցընել, որ այդ փոքրիկ սիւնակը շուտով պիտի մեծնար, վերջնական ձեւ մը պիտի ստանար ու, այնուհետեւ, ամէն օր պիտի քալէր թերթին հետ:
Իրաւունք ունիս. 37 տարիէ ի վեր ամէն օր կը շարունակուի: Հաւանաբար 8000 յօդուածը անցած է: Ո՛չ մէկը պիտի կարենայ համրել ատիկա. ո՛չ ալ ես: Այլեւս պատմութեան կը պատկանի: Ամէն ընթերցող այս սիւնակին մէջ ինքն իրմէ բան մը պիտի գտնէ: Ինչպէս ընթերցողներս կ՛ըսեն, «Յուշատետր»-ի մէջ ես կը տեսնեմ ամէնուն տեսածը, բայց կը գրեմ այն, ինչ որ իրենք չէին մտածած:
Ճիշդ է, «Եւրոպացի»-ն` Միսաքեանը, հիանալի սիւնակագիր էր, շատ յաճախ արտատպումներ ըրած եմ անկէ, բայց այդ մէկը տարբեր խմոր ունէր: Դուն գրեր ես, ես ալ պիտի կրկնեմ. ուշադիր եւ դիտել գիտցող գրագէտի մը համար չկայ նիւթ մը, որուն մասին շատ բան գրել կարելի չըլլայ: Ես կը տեսնեմ այն, ինչ որ ընթերցողը չէ տեսած, երբ անցած է բանի մը քովէն:
Հազարաւոր «Յուշատետր»-եր կան, որոնք հին թուականներուն տպուած ըլլալով` դեռ գիրքի վերածուած չեն, ու դժբախտաբար հաւանական ալ չէ, որ վերածուին: Վերջին տարիներու ընթացքին ստիպուեցայ գիրքի վերածել շարունակական նիւթերը` 10 հատոր «Պտոյտ հայ գրականութեան քուլիսներուն մէջ», 10 հատոր` «Պտոյտ մը հայոց լեզուի բառարանին մէջ»:
Այս օրերուն «Մարդիկ, որոնք անցան կեանքիս մէջէն» շարքի 3 հատորներէն առաջինը տպուեցաւ: Միւսները կը սպասեն իրենց կարգին եւ մաղթելի է, որ այդ կարգը գայ:
(Շար. 3)