Գաղափարական Հարցեր. Դաշնակցութեան Կամքը Կենդանի Է Յաւիտեան

ՆԱԹԱՆ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ

Շատ դժուար է խօսիլ կամ գրել այնպիսի հսկայի մը մասին, որուն ժամանակաշրջանին չենք ապրած, իրեն հետ չենք եղած, սակայն տեսած ենք իր գործին էութիւնը, որ կ՛ապրի մինչեւ օրս: Մելանը պիտի ցամքի եւ կոկորդը չորնայ, երբ խօսինք Ռոստոմի նման հսկայի մը գործերուն, գրութիւններուն կամ խօսքերուն մասին: Ան քաղաքական, գաղափարաբանական եւ ընկերային տեսաբան մըն էր ո՛չ միայն

ՀՅ Դաշնակցութեան համար, այլ նաեւ ընդհանրապէս հայ ընկերութեան մակարդակով: Իր ժառանգութիւնը ազդեցութիւն ձգած է մեր ազգային, ընկերային, տնտեսական եւ քաղաքական կեանքին մէջ:

18 յունուար 1867-ին ծնած ըլլալով Նախիջեւանի Գողթն գաւառի Ցղնա գիւղին բարեկեցիկ գեղջուկի մը ընտանիքին մէջ, ան միշտ ընկերը եղաւ հասարակութեան մէջ գտնուող զրկուած տարրերուն` բանուորներուն, մշակներուն եւ բռնապետութենէ տառապող ժողովուրդներուն:

Ռոստոմի ազատամիտ մտածելակերպին հանճարը չէր ճանչնար խոչընդոտ, կեղեքում, արգելք կամ ճնշում. եւ այդ հանճարին շնորհիւ ան մեր ազգային-հասարակական կեանքին մէջ մտցուց չորս կարեւոր կէտեր, որոնք մինչեւ օրս այժմէական են: Անոնք հետեւեալներն են.

Ա.- Ազատագրական պայքարի ըմբռնում. Իր «Այբուբեն» խորագրեալ հրապարակախօսական ստեղծագործութեան մէջ Ռոստոմ կը գրէր. «Խօսեցուցէ՛ք հայ գիւղացիին, հայ արհեստաւորին, վաճառականին կամ հայ մտաւորականին. ընդհանուր եզրակացութիւնը բոլոր լսածներէն կ՛ըլլայ` ազատութիւն ցանկալով, հայ ժողովուրդը կը ձգտի այնպիսի դրութեան, ուր ազատուած ըլլայ ինչպէս մահմետականներէն հալածուողի իր անարգ դրութենէն, ինչպէս օրէնքին առջեւ եղած անհաւասարութենէն, նոյնպէս ալ հարկերու ծանրութենէն, քիւրտերու եւ պաշտօնեաներու յափշտակութիւններէն, բէկերու եւ վաշխառուներու իշխանութենէն, հողին վերաբերեալ գեղծումներէն, իր յուսահատ չքաւորութենէն, իր աստանդական մուրացկանի դրութենէն եւ այլն»: Այս տողերէն արդէն իսկ յայտնի կ՛ըլլայ, որ ազատագրութիւնը, ըստ Ռոստոմին, միայն ազգային դիմագիծ չունի, այլ նաեւ ընկերային-տնտեսական: Ռոստոմի նշած ընկերային-տնտեսական ազդակները հիմնական պատճառները (Ան «Այբուբեն»-ին մէջ դարձեալ կը նշէ. «Բայց համաձայնինք կանխապէս, որ ժողովուրդը ազատութիւն կը կամենայ ոչ թէ լոկ ազգային ինքնասիրութենէն դրդուած, այլ գլխաւորապէս իր առօրեայ կեանքը մաշող, ճնշող հանգամանքներու ազդեցութեան ներքեւ») դարձան, որ հայ անհատը իր պայքարը մղէ ընդդէմ օսմանական, ցարական կամ պարսկական պահպանողական-յետամնաց բռնակալ իշխանութիւններուն: Ըստ Ռոստոմին, ազգային-ազատագրական ու ընկերային-տնտեսական ազատագրական պայքարները մէկը միւսին լրացուցիչներն են, եւ առանց առաջինին երկրորդը չ՛իրականացուիր, իսկ առանց երկրորդին` առաջինը:

Բ.- ՀՅԴ ընդհանուր տեսութիւն. Շատերու կողմէ Ռոստոմը անուանուած էր մարքսական, իսկ ուրիշ մարդոց կողմէ` նարոդնիկական: Անշուշտ ան ո՛չ զուտ մարքսական էր եւ ո՛չ ալ զուտ նարոդնիկական: Բայց ան աւելի մարքսական էր, քան նարոդնիկական, եւ այդ մէկը յայտնի է իր հեղինակած ՀՅԴ անդրանիկ ծրագիրի «Ընդհանուր տեսութիւն» բաժինին ընդմէջէն (լոյս տեսած ՀՅԴ պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»-ի 6-րդ թիւին մէջ, հրատարակուած` 1894-ին), ուր ան կը գրէր. «Սկիզբէն, երբ տաճիկները (թուրքերը «Ա.») նոր երեւեցան մեր կողմերը, դեռ իւրաքանչիւր տաճիկ զինուոր էր, տաճիկ կառավարութիւնը համարեայ թէ առանձին մարմին չէր կազմած: Ան նոյնն էր, ինչ որ էր համայն տաճիկ ժողովուրդը: Ան ամբողջովին կը ծծէր հպատակ ժողովուրդներուն արիւնը: Բայց որովհետեւ այդ ահագին բազմութիւնը անկարող էր պահպանել իր գոյութիւնը կողոպուտով, թալանով, որովհետեւ ոչ մէկ հպատակ ժողովուրդ, որքան ալ որ ան աշխատասէր, արդիւնաբերող ըլլար, ոչ մէկ հնարաւորութիւն ունէր իր աշխատանքին արդիւնքով կերակրելու զայն, տաճիկ ժողովուրդին ահագին մէկ մասը պէտք էր դիմէր խաղաղ պարապմունքներու, ստիպուած ինքն ալ պէտք էր արդիւնաբերէր` ձգելով հպատակ ազգերու աշխատանքով ապրելու արտօնութիւնը իր աւելի ուժեղ, աւելի ճարպիկ, աւելի խորամանկ մասին, որ նաեւ դարձաւ երկրի տիրապետող տարրը: Այդ դեռ բաւարար չէր: Խաղաղ պարապմունքի դիմած տաճիկ տարրը ո՛չ միայն ստիպուած էր հրաժարիլ հպատակ ազգերը կեղեքելու իրաւունքէն, այլ հետզհետէ ինքն ալ ինկաւ անոնց դրութեան մէջ եւ նոյնպէս սկսաւ կեղեքուիլ իր սեփական ազնուականութեան, իր սեփական կառավարութեան ձեռքով»: Ահա այս տողերը արեւու լոյսին պէս ընթերցողին ցոյց կու տան Ռոստոմի մարքսական ըլլալը եւ անոր` «դասակարգային պայքար»-ի հասկացողութեան հաւատարմութիւնը, այսպիսով ան հիմը դրաւ ՀՅԴ-ի սկզբնական գաղափարաբանական արժէքներուն, որոնք հիմնուած են ազատութեան, արդարութեան եւ համերաշխութեան սկզբունքներուն վրայ եւ զարգացած են ժամանակի, վայրի եւ դէպքերու բերումներով` համապատասխանելով հայկական ընկերութեան պահանջներուն, սկսելով ուղղափառ մարքսականութենէն (յիշեալ ծրագիրը), զարգանալով մարքսականութեան վերատեսութեան (1907-ի ծրագիր), որդեգրելով ոչ մարքսական ժողովրդավարական ընկերվարութիւնը (1978-ի ծրագիր) եւ վերջապէս ուղղուելով դէպի արդի ընկերվար-ժողովրդավարութիւն (1998-ի ծրագիր):

Գ.- Իրաւազուրկ ժողովուրդներու դաշինք. Հայ ազգի բնակած վայրերուն մէջ տիրող վարչակարգերը (օսմանական, ռուսական եւ պարսկական) նշանաւոր էին փտածութեամբ, բռնատիրութեամբ, կրօնամոլութեամբ, ազգայնամոլութեամբ եւ աւատապետական յետամնաց յատկանիշներով, առաւել եւս ցեղապաշտութեամբ` ընդդէմ այդ վարչակարգերով ղեկավարուած պետութիւններուն մէջ բնակող ազգային փոքրամասնութիւնները:

Գիտակցելով հայերու եւ այլազգիներու միջեւ գոյութիւն ունեցող նմանօրինակ շահերը` Ռոստոմը անձնապէս ստանձնեց երեք պետութիւններուն մէջ գտնուող ամէնէն յառաջդիմական ուժերուն հետ յարաբերութիւններու հաստատման դերը: Հետագային այդ յարաբերութիւնները զարգացան, եւ ՀՅԴ-ն դարձաւ գլխաւոր մասնակից ռուսական (1905), պարսկական սահմանադրական (1905) եւ օսմանեան (1908) յեղափոխութիւններուն, ինչպէս նաեւ` մակեդոնական ազգային-ազատագրական շարժման:

Յեղափոխութիւնները կը միտէին ստեղծել ժողովրդավարական, աշխարհիկ, ընկերային-տնտեսական արդար կարգերով օժտուած եւ բոլոր քաղաքացիներուն իրաւունքներն ու ազատութիւնները յարգող համակարգ մը:

Դ.- ՀՅԴ-ի միջազգային ուղղութիւն. ՀՅԴ-ի Դ. Ընդհանուր ժողովին ընթացքին որդեգրուած վերամշակուած ծրագիրին մէջ պաշտօնապէս կատարուեցաւ «ընկերվարութիւն» բառին ներառումը, որուն մէջ դեր ունեցաւ նաեւ Ռոստոմ: «Ընկերվարութիւն» բառի որդեգրումը Դաշնակցութեան առջեւ նոր հորիզոններ բացաւ: Ան մէկ ճակատի վրայ դրաւ միջազգային գետնի վրայ ընկերային անարդարութեան, անհաւասարութեան, հարստահարութեան ու անհատապաշտութեան դէմ պայքարը` կողք-կողքի աշխարհի ամէնէն յառաջդիմական ուժերուն հետ, միասին անդամակցելով Բ. միջազգայնականին, ատկէ ետք ալ` Աշխատաւորական եւ ընկերվարական միջազգայնականին, իսկ ներկայիս` Ընկերվար միջազգայնականին: ՀՅԴ-ն նաեւ անդամակցած է Եւրոպայի ցամաքամասին մէջ գտնուող Եւրոպական ընկերվարականներու կուսակցութեան:

Ռոստոմը մարմնով հեռացաւ մեզմէ աւելի քան 99 տարի առաջ, բայց իր գաղափարական ուղղութիւնը տակաւին կ՛ապրի եւ պիտի գոյատեւէ: Անիկա կը զարգանայ քայլ պահելով միջազգային ընկերվարական շարժման զարգացումներուն հետ (համապատասխանելով հայութեան պահանջներուն): Իւրաքանչիւր ժամանակաշրջանին ընկերվարութիւնը կ՛ունենայ իր ընկերային-տնտեսական ուղղութիւնը: Ան սկսաւ ուղղափառ մարքսականութեամբ եւ զարգացաւ մարքսականութեան վերատեսութեամբ, ապա ամբողջութեամբ հրաժարեցաւ մարքսականութենէն: Այսօր ծաւալող գաղափարական հոսանքը արմատական ձախը կամ ժողովրդավարական ընկերվարութիւնն է, որ կը միտի կազմակերպել ընկերային շարժումներ (կնոջական, աշխատաւորական, բնապահպանական եւ այլ), ապա անոնց ուղղութեամբ (ընկերութեան զանազան խաւերը մասնակից դարձնելով քաղաքական հոլովոյթներուն) կատարել ընկերային-տնտեսական բարեփոխումներ, ինչպէս` արհեստակցական միութիւններու կազմակերպում, հարկային արդար համակարգի կերտում, ընկերային եւ հանրային ծառայութիւններու յաւելեալ ներդրումներ եւ սեռային հաւասարութեան ընդլայնում: 1892-ին, որդեգրելով ուղղափառ մարքսականութիւնը, իսկ 1907-ին որդեգրելով վերատեսականութեան տեսութիւնը, վստահաբար եթէ այսօր Ռոստոմը ողջ ըլլար, պիտի որդեգրէր արմատական ձախի ուղին: