ԱՆԱՀԻՏ ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ
Տարօնի Հայ Յեղափոխականը
Դժուար է ըսել, թէ Գեղամ ճիշդ ո՛ր թուականին միացած է ՀՅԴ-ին, քանի նոյնքան դժուար է յստակօրէն նշել, թէ ՀՅԴ ո՛ր թուականին հիմնած է իր կանոնաւոր կազմակերպական կառոյցը հայ ժողովուրդի առասպելական այս օրրանին` Տարօնի մէջ, ուր ժամանակին իշխած են Մամիկոնեաններն ու Բագրատունիները:
Գիտենք, որ Պերլինի դաշնագիրի (1878) չիրագործուած խոստումներու հետեւանք յուսախաբութիւններն են, որ հայ երիտասարդութիւնը մղեցին քաղաքական գործունէութեան: Սակայն Օսմանեան կայսրութեան տարածքին հայ քաղաքական կուսակցութիւններու ստեղծումէն առաջ հայ ժողովուրդը Տարօնի մէջ ծնունդ տուած էր «լեռներու արքաներու», որոնց շարքին` Արաբոն կամ Մխոն, իսկական անվախ աւազակներ, որոնք քիւրտերու դէմ մղուած պայքարին մէջ դարձան հայ գիւղացիութեան պաշտպան ֆետայիներ` 41, նաեւ սրբապատկերի վերածուած Սերոբ Աղբիւրներ, Ճարտարներ, Մուշեղներ, Հրայրներ, Գէորգ Չաւուշներ (Սարհատ): Ֆետայական կռիւներէն առաջ ծագեր են ինքնաբուխ ապստամբութիւններ, իսկ Զէյթունի, Վանի կամ Էրզրումի մէջ կազմուեր են կարճակեաց գաղտնի ընկերութիւններ: Եղած է նաեւ «առաքեալներու սերունդ»-ը, Կովկասէն եկող կամ Օսմանեան կայսրութեան տարածքին աշխատող հայ ուսեալ երիտասարդներ, 42 որոնք աշխարհագրագէտի, լրագրողի կամ ազգագրագէտի ծպտումին տակ կը շրջագայէին յայտնաբերելու համար իրենց հայրենի բնաշխարհը:
Վանի մէջ 1885-ին Մկրտիչ Փորթուգալեանի խումբ մը աշակերտներու նախաձեռնութեամբ կը հիմնուի Արմենական կուսակցութիւնը, որ հայկական առաջին քաղաքական կուսակցութիւնն էր: Մկրտիչ Փորթուգալեան բարեփոխումներու պաշտպան ազատական մըն էր: Գեղամ զայն կը նկարագրէ իբրեւ «ազատատենչ եւ հայրենասէր մանկավարժ», որ կը ծառայէ ի խնդիր լուսաւորութեան 43 տարածման: Արմենականները, որոնք առաջին փուլին կեդրոնացած էին միայն Վասպուրականի մէջ, 44 ազատականներ էին, որոնք սակայն հայ գիւղացիութեան ինքնապաշտպանութեան համար կիրարկած էին յեղափոխական բիրտ գործելաոճը: Բայց կովկասեան մտաւորականութիւնն է, որ կը ստեղծէ հայ քաղաքական զոյգ կազմակերպութիւնները: Իրենք զիրենք մարքսիստ կոչող վեց հայ ուսանողներ Ժընեւի մէջ 1887-ին կը հիմնեն Սոցիալ-դեմոկրատ հնչական կուսակցութիւնը: Անոնց ծրագիրն ու մարտավարութիւնը, ահաբեկչական գործելաոճը կը բացայայտեն ռուսական ժողովրդապաշտութեան (populisme) ազդեցութիւնը: Իսկ ուսանողական եւ մտաւորական փոքր շրջանակներու միաձուլումով, ուր ընդգրկուած են ժողովրդապաշտներ, ազատականներ, անիշխանականներ եւ մարքսիստներ, 1890-ի ամրան Թիֆլիսի մէջ կը ծնի Հայ յեղափոխականներու դաշնակցութիւնը, որ աւելի ուշ պիտի կոչուի Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւն: Այս միաձուլումը կ՛արագանայ Կիւլիզարի առեւանգման, Մուսա բէկի դատավարութեան, ինչպէս նաեւ Կուկունեանի արշաւանքի ձախողութեան պատճառով: 45 Երկու կուսակցութիւնները, որոնք ունին ընկերային միեւնոյն հիմքը եւ կը հետապնդեն միեւնոյն նպատակները, այսինքն` Օսմանեան կայսրութեան տարածքին ապրող հայութեան պաշտպանութիւնն ու ազատագրումը, համոզուած են, որ «հայկական յեղափոխութիւնը» միջոց մըն է եւրոպական դիւանագիտութեան վրայ ազդելու եւ այդ ճամբով բարենորոգումներու եւ Հայկական հարցի քաղաքական լուծման շուրջ նպաստաւոր մթնոլորտ ստեղծելու: Թէեւ երկու կուսակցութիւններու միջեւ նախատեսուած միութիւնը կը ձախողի ընկերվարութեան շուրջ տարակարծութիւններու պատճառով, այդուհանդերձ, երկուքն ալ կը պաշտպանեն ժողովրդային ցոյցերու, զինեալ պայքարի եւ ֆետայիներու առաջնորդութեամբ հայ զանգուած- ներու ինքնապաշտպանական կռիւներու գործելաոճը, որոնց օրինակը ակնյայտօրէն առնուած էր պուլկարական փորձէն: Ծանօթ են այս բոլորին յաջորդող անխուսափելի իրադարձութիւնները. հայ զանգուածային ցոյցեր, մեծ պետութիւններու բառային «միջամտութիւն»-ներ, մահմետականներու զանգուածային վայրագ «խռովութիւններ»-ու կառավարական ճնշումներ: Գումգաբուի մէջ հնչակեաններու կազմակերպած ցոյցէն (27 յուլիս 1890) մինչեւ Պանք Օթոմանի գրաւումը` դաշնակցական զինեալներու կողմէ (26 օգոստոս 1896), «համիտեան ջարդեր»-ուն զոհ կ՛երթան աւելի քան 200.000 հայեր:
Նախ հնչակեանները կը յայտնուին Սասնոյ մէջ, ուր աչքի կ՛իյնայ անոնց ամենայայտնի անդամներէն` Մուրատ: 46 Կը մասնակցին Սասնոյ առաջին ապստամբութեան (1893-1894), որ կը խեղդուի արեան մէջ: 1896-ին հնչակեանները կուսակցութեան ծրագրի եւ մարտավարութեան շուրջ տարակարծութիւններու հետեւանքով կը պառակտուին, որուն հետեւանք` Տարօնի մէջ անոնց տեղը կու գան գրաւել դաշնակցականները: Դժուարին նուաճում մը` Պարսկաստանէն եւ Կովկասէն` անվաղորդայն Խանասորի արշաւանքէն ետք (1897): 47 Հաւանական է, որ Գեղամ իր քաղաքական գործունէութիւնը սկսած ըլլայ այդ ժամանակաշրջանին` նկատի ունենալով անոր ձերբակալութիւնը, 1898-ին: Դաշնակցականներու կողմէ կազմակերպուած Սասնոյ երկրորդ ապստամբութիւնը (1904) կ՛եզրափակուի թրքական բանակին հետ արիւնահեղ բախումներով (որոնց կը մասնակցին Անդրանիկ 48 ու Սեբաստացի Մուրատ) եւ ապա` ֆետայիներու Կովկաս նահանջով, ուր սկսած էին «հայ-թաթարական» կռիւները, 1905-ի ռուսական յեղափոխութեան նշանակալի դրուագներէն մէկը:
Գեղամ Եւ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը
Մինչեւ 1904 թուական Գեղամին կուսակցական-յեղափոխական գործունէութիւնը մեզի կը մնայ անյայտ: Ան ծայր աստիճան գաղտնապահ է. գաղտնապահութիւն, որ կը բացատրուի Մշոյ առաջնորդարանին մէջ անոր պաշտօնական կարգավիճակով, ու իր մնայուն, հասկնալի վախով` իշխանութիւններու կամ քիւրտ թոռուններու պատժիչ հակազդեցութենէն: Թէեւ յարումը յեղափոխական կազմակերպութեան մը կը հակասէր օրինապահ, զգուշաւոր ու խոկուն մարդու իր խառնուածքին, այդուհանդերձ, այդ յարումը եղաւ անխուսափելի իրեն համար, ինչպէս եւ` Տարօնի ողջ ժողովուրդին:
Դուրան-Բարձրաւանդակի ժողովուրդը յեղափոխական է, եւ յեղափոխական է, որովհետեւ սոված է: Շատ սխալ կը լինէր, որ միմիայն յեղափոխութեան հիմնաքարը հաշուէինք զանազան գաղափարական ձգտումներ. դա այստեղի գոնէ սոված ժողովրդեան համար մի անմիտ ցնորք կը լինէր, եւ դժուար թէ կարելի լինէր մի սոված, հարստահարուած «ֆլահ» 49 դասակարգից [բան] սպասել թագաւորութեան, ազգային զանազան ձգտումների մասին եւ այլն. նրա ձգտումը գլխաւորապէս ուղղուած է ձեռք բերել տնտեսական ազատութիւն, 50 եւ չգիտենք, դժբախտաբար թէ բարեբախտաբար, [որ] այստեղի յեղափոխական կազմակերպութեան հիմնաքարը դասակարգային տնտեսական ազատութեան մի ձգտում է` գունաւորուած ազգային ազատութեան փայլուն ներկերով: Այդ պատճառով կարծում ենք, որ այստեղի կազմակերպութիւնը շատ հաստատուն է եւ նրա արմատը ողջ կը մնայ եւ անհընար է արմատախիլ անել […] : Առաջին կազմակերպող ուժը սովն ու սուլթանական ռեժիմն են, իսկ երկրորդականները` ժողովուրդի թոյնից ծնուած յեղափոխականները: Այդ կէտը պէտք է պարզ լինի. լոկ ազգային անջատման կռիւ չէ, լոկ յեղափոխականների գլխից ծնուած զանազան աւանտիւրիստների ցնորական գործ չէ, այլ մի ժողովրդական յուսահատ շարժում` բխած սոսկալի բռնութիւնից 51:
ՀՅԴ արխիւները կը փաստեն, որ մինչեւ Սասնոյ ապստամբութեան (1904) հետեւանք հալածանքները` կախաղան, ձերբակալութիւն, յեղափոխականներու փախուստ, Գեղամ բացայայտ դերակատարութիւն չէ ունեցած: Կռիւներու ընթացքին մահացած ՀՅԴ հանրայայտ քանի մը անձնաւորութիւններու անհետացումէն ետք է (ինչպէս` Հրայր Դժոխք, Թորգոմ, Վահան Մանուէլեան, Կայծակ-Վաղարշակ), 52 որ Գեղամ երեւան կու գայ Տատրակ ծածկանունով` իբրեւ մէկը Դուրան-Բարձրաւանդակի 53 Կեդրոնական կոմիտէի (ԿԿ) հինգ անդամներէն եւ իբրեւ անդամ Վասպուրական-Տուրուբերանի պատասխանատու մարմնին 54:
Ֆրանսերէնէ թարգմանեց`
ՀԵՐՄԻԿ ՆԵՐՍԻՍԵԱՆ
(Շար.3)
————————-
41.- Rouben, Mémoires d՛un partisan arménien: fragments [«Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները», 1951-1952, 7 հատոր]: Հայերէնէ ֆրանսերէնի թարգմանութիւնը` Վ. Տէր Մինասեանի, La Tour d՛Aigues 1990, էջ 269-273:
42.- Մկրտիչ Խրիմեանի, Գարեգին Սրուանձտեանցի, Արիստակէս Տեւկանցի կամ Մանուէլ Միրախորեանի հրատարակութիւններով ընթերցողը 1880-ական թուականներուն յայտնաբերեց Բագրեւանդն ու Վասպուրականը:
43.- 1914-ին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ Մկրտիչ Փորթուգալեանի յոբելեանին առիթով լոյս տեսած «Նոր անցեալի մը յիշատակներ» խորագրեալ յօդուած, թարգմանուած` Գ. Գեւոնեանի կողմէ Les noces noires de Gulizar-ին մէջ (տես. թիւ 24) էջ 169-174: Մկրտիչ Փորթուգալեան (1848-1925), ծնած` Կոստանդնուպոլիս, Վանի մէջ կը հիմնէ դպրոց մը (1878): Ան համոզուած էր, որ կրթութեան տարածումը անհրաժեշտութիւն մըն է` պայքարելու ընդդէմ հայկական նահանգներու բնակչութեան տնտեսական եւ մշակութային յետամնացութեան: Փորթուգալեանի գործունէութեան կասկածելով` թուրք իշխանութիւնները 1881-ին կը գոցեն դպրոցը : Փորթուգալեան զայն կը փոխարինէ Կեդրոնական վարժարանով, որ նոյնպէս կը փակուի 1886-ին: Այնուհետեւ կը կանչուի Կոստանդնուպոլիս (1885): Կ՛աքսորուի Մարսէյ, ուր 1885-էն 1921 կը հրատարակէ «Արմէնիա» պարբերականը, որ կոչ մըն էր հայ ժողովուրդի զարթօնքին:
44.- Վան նահանգի միջնադարեան անուանումը:
45.- Կովկասէն մեկնած եւ թրքահայութեան օժանդակելու նպատակով կազմակերպուած շուրջ հարիւր հայ երիտասարդներու զինեալ արկածախնդրութիւն:
46.- Իսկական անունով` Համբարձում Պոյաճեան (1867-1915), 1908-ին կ՛ընտրուի օսմանեան խորհրդարանի անդամ:
47.- Դաշնակցական 250 ֆիտայիներու կողմէ Պարսկաստանէն կատարուած վրէժխնդրական արշաւանք` համիտեան ջարդերուն մասնակցած քիւրտ ցեղախումբի մը դէմ: Սփիւռքի մէջ Խանասորի արշաւանքին յիշատակը կը նշուի իւրաքանչիւր տարի:
48.- Անդրանիկ Օզանեան (1865-1927), ամէնէն յայտնի եւ ժողովրդական հայ ֆետային: Ստացած է ռուսական բանակի հրամանատարի աստիճան (1917):
49.- Գիւղացի ստրուկներուն համար օգտագործուած արաբերէն եզր:
50.- «Տնտեսական ազատութիւն»` այս պարագային կը նշանակէ պարզապէս տէր ըլլալ սեփական աշխատանքի արդիւնքին:
51.- Դուրան-Բարձրաւանդակի Կեդրոնական կոմիտէի տեղեկագիր (Մուշ-Սասուն), 1 նոյեմբեր 1906, «Նիւթեր ՀՅ Դաշնակցութեան պատմութեան համար», Դ. հատոր, Պէյրութ, 1982, էջ 54-55, ստորագրուած` Տատրակ եւ Ռուբէն:
52.- «Նիւթեր ՀՅԴաշնակցութեան պատմութեան համար, Բ. հատոր, էջ 174: ՀՅԴ-ի կազմակերպական կառոյցին մէջ Տարօնի գաղտնանունն էր` Դուրան-Բարձրաւանդակ:
53.- Հոկտեմբեր 1906-ին, երեք միւս յայտնի անդամներն են` Ռուբէն (Տէր Մինասեան), Վկայ (Վարդան վարդապետ) եւ Սարհատ (Գէորգ Չաւուշ): «Նիւթեր ՀՅԴ պատմութեան համար», Դ. հատոր, էջ 7: Տես. ստորեւ նոթ 65:
54.- ՀՅԴ շրջանային կազմակերպութեան գերագոյն մարմին, որ կը համախմբէր Վանի եւ Մշոյ կեդրոնական կոմիտէները: