Տատրակ Կամ Մշոյ Գեղամ. Վերահաս Աղէտի Մը Արթուն Դիտորդը*

ԱՆԱՀԻՏ ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ

«Կենսագրական պատրանք» կոչուած երեւոյթին գիտակից ըլլալով հանդերձ, պիտի փորձեմ այս հակիրճ աշխատութեան մէջ ի մի բերել որոշ դրուագներ դէմքի մը` Գեղամ Տէր Կարապետեանի կեանքէն եւ գործունէութենէն: Դէմք մը, որուն գրական եւ քաղաքական յանձնառութիւնները ծանօթ են 19-րդ դարէն 20-րդի դարձակէտի` Օսմանեան կայսրութեան հայ գրականութեան եւ պատմութեան քանի մը հազուագիւտ մասնագէտներու միայն: Իր վաստակը (պատմուածքներ, վէպ, պատմագիտական ուսումնասիրութիւններ, ուղեգրական նոթեր), ինչպէս նաեւ վարչական եւ քաղաքական գործունէութիւնը մոռացութեան մատնուած են հաւանաբար առանձնայատկութեան մը պատճառով. այսպէս, անոնք ամբողջութեամբ նուիրուած են եղած տարածաշրջանի մը` Տարօնին, այսինքն` Մշոյ դաշտին, Մուշ քաղաքին, Սասունին, անոնց ներկային եւ անցեալին. անոր աշխարհագրութեան, հայ ազգաբնակչութեան, հնագիտական եւ կրօնական ժառանգութեան, աւանդոյթներուն, ինչպէս եւ` բարբառին (կամ բարբառներուն), որուն բառարանագիրը դարձաւ ինք, ջանալով զայն բարձրացնել գրական լեզուի մակարդակին, համոզուած, որ անքակտելի կապ գոյութիւն ունի լեզուին եւ բնավայրին միջեւ: Իրողութիւն մը, որ պիտի ապացուցուէր ապագային. հայ բնակչութիւնը, լեզուն եւ բարբառը ամբողջութեամբ անհետացած են այս տարածաշրջանէն, որուն տեղանունը եւս փոխուած է 1915-ի Հայոց ցեղասպանութենէն ետք: Գեղամ` անձնաւորումը Ֆեռնան Պրոտելի1 նկարագրած մարդուն, որ «երկար ժամանակի վրայ» չի կրնար զանցել տուեալ քաղաքակրթութեան մտային շրջանակն ու աշխարհագրական սահմանները, ընդհակառա՛կը, եղաւ մարդը, որ կը պաշտպանէ, կը ստանձնէ այդ շրջանակն ու սահմանները:

Գեղամ Տէր Կարապետեանի (1866-1918) մէկ աշխատութիւնը միայն` «Հողային հարց»-ը, հրատարակուած է իր կենդանութեան, գիրքի կամ, աւելի ճիշդ, պրակի ձեւաչափով, Կոստանդնուպոլիս, 1911-ին: Քսան տարիներ ետք, 1931-ին, Փարիզ հրատարակուած «Տարօնի աշխարհ»2 գիրքին մէջ լոյս տեսած են անոր յօդուածներէն եւ վիպակներէն մէկ քանին: Առաջինը իր տեսակին մէջ` այս հրատարակութիւնը, որ կը բովանդակէ նախաբան մը եւ բարբառային բառացանկ մը, կը պարտինք Կարօ Սասունիին (1889-1977): Այս խարիսխէն մեկնելով  եւ անոր օրինակով է (Կոստանդնուպոլսոյ մամուլին մէջ լոյս տեսած եւ աշխարհով մէկ սփռուած Գեղամ Տէր Կարապետեանի յօդուածներու եւ ձեռագիրներու փնտռտուք), որ Երեւանի համալսարանի հրատարակութիւններու անխոնջ աշխատակից Յակոբ Պետրոսեան 1970-էն ի վեր սկսած է իր հետազօտական աշխատանքը եւ զայն կը շարունակէ մինչեւ այսօր: Պատմական հատուցման փափաքով տարուած, խորհրդային շրջանի այս մտաւորականը, զաւակը` Ցեղասպանութենէն ճողոպրած մշեցի որբ ծնողներու, յամառօրէն տրուած է Գեղամ Տէր Կարապետեանի աշխատութիւնները հաւաքելու, վերլուծելու եւ հրատարակութեան յանձնելու աշխատանքին: Հաւաքումի աշխատանք մը, որ Խորհրդային Միութեան մէջ խոչընդոտներու հանդիպած էր թէ՛ պատմաբաններուն պարտադրուած գաղափարաբանական արգելքներուն, թէ՛ Գեղամ Տէր Կարապետեանի ձեռագրերու սփռուած ըլլալուն եւ թէ՛ անոր կողմէ օգտագործուած գրական ծածկանուններուն պատճառով: Օսմանեան գրաքննութիւնը խաբելու, կամ իր ինքնութիւնը մատնող դիմակով ներկայանալու համար ան օգտագործած է` Գ.Տ. Կ. Տարօնեան, Գ., Ուխտաւոր, Գեղամ, Տատրակ, Տարպան, Ասողիկ3, Տարօնեցի, Գեղամ Տարօնեցի, Մշոյ Գեղամ ստորագրութիւնները: Տարիներու տքնաջան եւ մենաւոր աշխատանքի արդիւնք` Յակոբ Պետրոսեանին լոյս ընծայած երեք գիրքերը այսուհետեւ անհրաժեշտ աղբիւրներ են բոլոր անոնց համար, որոնք հետաքրքրուած են Գեղամի4 կենսագրութեամբ, գրական աշխատութիւններով, նորավէպերով, վէպերով եւ պատմուածքներով,5 ուղեգրական պատմութիւններով եւ Տարօնի պատմական եւ հնագիտական ժառանգութեան նուիրուած յօդուածներով, կամ պարզապէս` Տարօնի վերջին օրերու պատմութեամբ:6 Յակոբ Պետրոսեանը յաջողած է օգտագործել նաեւ Գեղամի դստեր` Արմէնուհի Գեւոնեանի վկայութիւնը: Այդուհանդերձ, Գեղամի ձեռագրերուն մէկ մասը միայն հասանելի դարձած են անոր:7 Գեղամ տենդագին գրող մըն էր: Իր ջղային եւ սուր ձեռա-գրով գրած է հազարաւոր էջեր` սեւ, մանիշակագոյն կամ կարմիր մելանով: Օգտագործած է հնարաւոր բոլոր միջոցները, թուղթի թերթեր, նոթատետրեր, դպրոցականի գծաւոր տետրեր, լուսանցքներ, յաճախ` երկու երեսները գրութեամբ ծածկուած թուղթի կտորներ, որ միաժամանակ կ՛ապացուցէ թուղթի պակասն ու իր գրելու անյագ ցանկութիւնը: Մահէն ետք այրին Կոստանդնուպոլսոյ մէջ 1918-ին անոր ամբողջական արխիւները յանձնած է Տարօն-Տուրուբերանի Հայոց հայրենակցական միութեան:8

1922-ին, քեմալականներու յաղթանակի նախօրեակին, միութեան արխիւները ղրկուած են Աւստրիոյ մայրաքաղաք Վիեննա` յանձնուելով Մխիթարեաններու խնամքին,9 եւ այնուհետեւ` Աքրոն (ԱՄՆ), ուր եւ հաստատուած է միութեան նստավայրը: Օհայօ նահանգի արդիւնաբերական այս քաղաքին մէջ այդ օրերուն 1914-էն առաջ գաղթած մեծ թիւով տարօնցի հայ աշխատաւորներ կը բնակէին: Ապա, երկու պատերազմներու միջեւ ինկող ժամանակաշրջանին, այդ ձեռագրերը յանձնուած են Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան Մոնմորանսիի թանգարան: Աւելի ուշ թանգարանը ամբողջութեամբ փոխադրուեցաւ Պոսթոն: Այս փոխանցումներու ընթացքին Գեղամի ձեռագրերէն թիւ մը իւրացուած կամ կորսուած է: Այսօր անոնք սփռուած են Պոսթոնի, Փարիզի, Պէյրութի եւ Երեւանի մէջ:10

Գեղամի արխիւներու ամէն կողմ սփռուելէն առաջ Կարօ Սասունի11 կրցած է դասակարգել զանոնք: Ան զատորոշած է «բանասէր, պատմաբան, ազգագրագէտ» եւ միւս կողմէ` պատումներու հեղինակ գրագէտ Գեղամի արտադրութիւնները, անջատուած հրատարակուածները եւ անտիպ ձեռագիրները: Այսպէս, Մշոյ բարբառին առնչուող 400 էջնոց ձեռագիր մը կը պարունակէ` բառացանկ, քերականութիւն եւ 1898-1915 հաւաքուած ասացուածքներ ու հանելուկներ. խոշոր տետրակ մը, ուր ներկայացուած են վանքերու եւ Տարօնի շրջանին մէջ պահպանուած 1869 հին ձեռագրերէ առնուած 831 յիշատակարաններ (colophons).12 1500 էջ հաշուող երկու այլ տետրակներ, նուիրուած` «Մուրատատուր Մշոյ Սուրբ Կարապետ» վանքին, ուր գրառուած են Սուրբ Կարապետի պատմութիւնը` Հայ եկեղեցւոյ ծնունդէն մինչեւ 1907 թուական եւ դարերու ընթացքին զայն ղեկավարած անձնաւորութիւններու անուանացանկը.13, 120 էջնոց տետրակ մը` գրուած Գեղամի ծանր հիւանդութեան շրջանին Կոստանդնուպոլիս (1915-1916), 14 «Էնվերի եւ Թալէաթի կողմէ ծրագրուած եւ իրագործուած» ապրիլ 1915-ի ջարդերուն վերաբերեալ, «Հողային հարց»-ը, փոքրիկ պրակ մը` հրատարակուած 1911-ին:

ԱՆԱՀԻՏ ՏԷՐ ՄԻՆԱՍԵԱՆ

Ֆրանսահայ պատմաբան: Շրջանաւարտ է Սորպոնի համալսարանէն եւ
կը դասաւանդէ Փարիզի Ա. համալսարանի ընկերային գիտութեանց բաժանմունքին մէջ:
Հեղինակ է բազմաթիւ ուսումնասիրութիւններու, որոնք առնչուած են
19-20 դարերու հայոց պատմութեան, ինչպէս նաեւ` սփիւռքի հարցերու:
Հիմնական աշխատութիւններ են` «Հայկական հարց» (ֆրանսերէն, 1983),
«Ազգայնականութիւնն ու ընկերվարութիւնը հայ յեղափոխական շարժման մէջ (1887-1912)»,
(անգլերէն, 1984), «Հայաստանի Հանրապետութիւն», (ֆրանսերէն, 1989),
«Հայաստանը եւ ազգութիւններու զարթօնքը (1800-1914)» բաժինը:

Ֆրանսերէնէ թարգմանեց`
ՀԵՐՄԻԿ ՆԵՐՍԻՍԵԱՆ

(Շար.1)

* Ֆրանսերէն բնագիրը` in  MÉLANGES JEAN-PIERRE MAHÉ , COLLÈGE DE FRANCE – CNRS -, Բիւզանդական պատմութեան եւ քաղաքակրթութեան հետազօտութեան կեդրոն, Travaux et mémoires շարք, թ. 18,Փարիզ, 2014:

———————————-

1.- F. Braudel, Ecrits sur l՛histoire, Փարիզ, 1984, հատոր 1, էջ 50-53:

2.- Գ. Տէր Կարապետեան (Տատրակ), «Տարօնի աշխարհ», պատկերներ ու պատմուածքներ, Փարիզ, 1931, 340 էջ, նախաբան` Կարօ Սասունիի եւ հրատարակուած Նահատակ գրագէտներու բարեկամներ մատենաշարին մէջ: 1929-ին Փարիզի եւ Նիւ Եորքի մէջ հիմնադրուած համանուն միութեան հրատարակութիւն, որուն նպատակն էր հրատարակել «զոհուած կամ մահացած գրագէտներու» գործերը:

3.- Ասողիկ (Ստեփանոս Տարօնեցի), 10-րդ դարու հայ պատմիչ, ծագումով տարօնցի:

4.- Յ.Պետրոսեան, Գեղամ Տէր Կարապետեան (Մշոյ Գեղամ), Կեանքը եւ ստեղծագործութիւնը, Երեւան, 1983:

5.- Գ. Տէր Կարապետեան (Տատրակ), «Տարօնի աշխարհ», նախաբան` հրատարակիչ Յ.Պետրոսեան, Երեւան, 1995: 1931-ին Փարիզ հրատարակուած հատորին համալրուած եւ քննադատական վերա-հրատարակութիւնը:

6.- Գ. Տէր Կարապետան (Մշոյ Գեղամ), Տարօնի վանքերը: Ուղեւորի յիշատակներ: Նախաբան` Յ.Պետրոսեան, Երեւան, 2003:

7.-Արմէնուհի Գեւոնեան (1902-2002), ծնեալ` Մուշ, մահացած` Փարիզ, երգչուհի, բանահաւաք, գրագէտ: Տես.` Le Dictionnaire universel des créatrices, Փարիզ, 2013, էջ 2298-2299:

8.- Հիմնադրուած Կոստանդնուպոլիս` 1918-1919-ին, միութիւնը փորձած է համախմբել այդ տարածաշրջանի ծնունդ վերապրողները: 1922-էն ետք ան աստիճանաբար կը տարածուի նորաստեղծ Սփիւռքի գաղութներուն մէջ (ԱՄՆ, Ֆրանսա, եւլն.): Գեղամ Տէր Կարապետեան, 1909-ին եղած է գլխաւոր հիմնադիրը Կոստանդնուպոլսոյ  Տարօն-Սալնոյ Ձոր հայրենակցական միութեան, որուն նպատակն էր օգնել Տարօնի բնակչութեան: Սալնոյ Ձոր անուանակոչումը կը վերաբերի Պիթլիս-Ախլաթ տարածաշրջանին:

9.- Թերեւս անոնք ծառայած են Յ. Ոսկեանի աշխատութեան` «Տարօն Տուրուբերանի վանքերը», Վիեննա, 1953:

10.- Յատկանշական օրինակ մը հայութեան ժամանակակից պատմութեան առնչուող վաւերագրերու աշխարհասփիւռ իրավիճակին:

11.- Կ. Սասունի, նախաբան` «Տարօնի աշխարհ»-ի, (տես. թիւ 2), էջ 14-19:

12.- Բացատրութիւնը կը վերաբերի երկրորդ տետրակին: Առաջինը կորսուած է:

13.- Այս ուսումնասիրութեան 300 էջերը Գեղամին կողմէ թղթածրարներու վերածուած եւ յօդուածներու ձեւին տակ լոյս տեսած են «Բիւզանդիոն»-ի եւ այլ պարբերականներու մէջ:

14.- Տես. ստորեւ:

«ԲԱԳԻՆ», 1/2017