Տեսակէտ. Էրտողանի Վարչակարգը Չե՞րթար Դէպի Վերջին Ահեղ Դատաստան

ՄԵԹՐ Գ. ՏԷՐՏԷՐԵԱՆ

Էրտողանի` 15 տարիներ առաջ խոստացած «Չափաւորական իսլամի դեմոկրատիա»-ն, խոստումին յաջորդած առաջին իսկ հնգամեակի վերջին, արդէն հասած էր իր մտադրած վախճանական փուլին` միապետութեան, ոչ թէ` դեմոկրատիայի… քանի որ ան ըսած էր իր մտերիմներուն, որպէս կանխազգուշացում, թէ` «Դեմոկրատիայի շոգեկառքին ճամբորդներէն իւրաքանչիւրը որոշած կ՛ըլլայ վար իջնել շոգեկառքէն` իր մտադրած կայանին, եւ միայն քիչերն են, որ կը շարունակեն մնալ մինչեւ վերջին կայարանը դեմոկրատիային…»:

Անշուշտ դեմոկրատիան` որպէս վարչակարգ, ընկերային ու տնտեսաքաղաքական հիմքեր ունի, ոչ կրօնական` իսլամական, քրիստոնէական կամ այլ: Այլ խօսքով, դեմոկրատիան կրնայ ըլլալ` դրամատիրական, ընկերվարական կամ համայնատիրական` որպէս աշխարհական համակարգ:

Սակայն կրօնի մը դաւանած աստուածաբանութիւնը կրնայ նպաստաւոր ըլլալ դրամատիրութեան դրոյթներուն կամ ընկերվարութեան դրոյթներուն: Դրամատիրութեան նպաստաւոր աստուածաբանութիւնը կրօնի մը էսթապլիշմենթին դպրական (schollastique) ու պահպանողական հին աստուածաբանութիւնն է: Իսկ ընկերվարութեան նպաստաւոր աստուածաբանութիւնը` կրօնի էսթապլիշմենթին դէմ պայքարող, կրօնի բարենորոգումին համար պայքարող յեղափոխական` ազատագրութեան աստուածաբանութիւնն է:

Քրիստոնեայ եկեղեցիի էսթապլիշմենթին դէմ եւ անոր բարենորոգումին համար պայքարող առաջին յեղափոխական շարժումը հայոց Թոնտրական շարժումն էր, որ արեան մէջ ճզմուեցաւ, եւ միայն 3-4 դարեր վերջ յայտնուեցաւ Եւրոպայի Վերածնունդի  դարաշրջանին, եւ որոշ երկիրներու մէջ յաջողութիւններ ունեցաւ որպէս բարենորոգչական շարժում, որ Reformation կոչուեցաւ` վերջ դնելով Վատիկանի միահեծան իշխանութեան, ծնունդ տալով ազգային եկեղեցիներու, ինչպէս` Լուտերական եւ Անկլիքան եկեղեցիները, որոնք սակայն քաղաքական ազատագրութեան չկրցան միացնել նաեւ ընկերային ազատագրութիւնը, զոր իրականացուցին Լատին Ամերիկայի կաթողիկէ  յեղափոխական կարտինալներն ու աստուածաբանները` 20-րդ դարու 60-ականներուն, հրաժարելով Վատիկանի միջնադարեան, պահպանողական, դպրական աստուածաբանութենէն եւ հիմքերը դրին` ազատագրութեան աստուածաբանութեան, որուն հետեւորդներէն` Արժանթինի մայրաքաղաք Պուէնոս Այրեսի առաջնորդ Խորխէ Մարիօ արք. Պերկոլիոն երեք տարիներ առաջ ընտրուեցաւ Վատիկանի քահանայապետ, ընտրելով Ֆրանչիսկոս պատուանունը… եւ անյապաղ սկսաւ բարենորոգել Վատիկանը:

Սակայն իսլամի էսթապլիշմենթը շարունակեց մնալ նոյն հինը, պահպանողականն ու դպրականը, զուրկ` ազատագրութեան իսլամական աստուածաբանութենէ, քանի որ իսլամ «թոնտրակեցիները»` Քարամիթական շարժումին, նոյնպէս արեան մէջ ճզմուեցան իսլամի էսթապլիշմենթին կողմէ: Ուրեմն, այսօր Էրտողան կը խօսի հին իսլամի անունով, որ ներհակ է դեմոկրատային.. եւ «չափաւորական իսլամ»-ի քարոզչութիւնը անհեթեթութիւն մըն է… Էրտողան ոչ միայն չի փորձեր նոր իսլամի մը կերպար ստեղծել, ընդհակառա՛կը, վերականգնեց արիւնարբու սուլթանի կերպարը, որուն զոհերն են այսօրուան տասնեակ հազարներով բանտարկեալները:

Իր իշխանութեան առաջին հնգամեակին միայն (2002-2007) Էրտողան` Եւրոմիութեան անդամ ընդունուելու, եւրոպականանալու հմայիլով ու անձնական անժխտելի քարիզմայով, նաեւ` «չափաւորական իսլամ»-ի փուճ քարոզչութեամբ, յաջողեցաւ երկրի փաստական, այսպէս կոչուած, խորքային իշխանութիւնը` բանակը համոզել` քաշուելու քաղաքական դաշտէն ու վերադառնալու զօրանոցներ եւ այս յաջողութեամբ ալ շահիլ` երկրի բոլոր դեմոկրատական ուժերու նախընտրութիւնը դէպի Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան իշխանութիւնը, բանակի իշխանութեան փոխարէն, մինչեւ անգամ շահեցաւ վստահութիւնը ազգային փոքրամասնութիւններուն, ոչ միայն արտօնելով քիւրտերուն` խօսիլ, գրել ու հրատարակել իրենց մայրենի` քրտերէն լեզուով, այլեւ բանակցութիւններ սկսելով Քրտական աշխատաւորական կուսակցութեան հետ` իբր թէ խաղաղ լուծումի մը յանգելու հեռանկարով: Եւ` պահ մը, Ապտիւլլա Էօճալանն անգամ հաւատաց Էրտողանի «չափաւորական իսլամի դեմոկրատականութեան», քանի որ ան անկախութեան անջատողական ծրագիրէն աւելի` կը հետապնդէր ամբողջ Թուրքիոյ դեմոկրատականացումին նպատակը, որուն մէջ երկրի բոլոր ազգութիւններն ու կրօնական համայնքները պիտի հասնէին իրենց ազատութեան եւ ազգային իրաւունքներուն` համաձայն մարքսեան յեղափոխական դրոյթներուն, որոնց կը հետեւին Մեքսիքայի զափաթիսթականները` Մարքոսի առաջնորդութեամբ, եւ որոնց կը հետեւէր նահատակ Հրանդ Տինք… եւ որոնց այսօր եւս կը հետեւի Ժողովուրդներու ժողովրդավարական  կուսակցութիւնը (Ժողովուրդներու դեմոկրատիայի կուսակցութիւն)` Սալահէտտին Տեմիրթաշի առաջնորդութեամբ:

Թուրքիոյ մէջ այսպիսի հանգուցալուծումին կը հաւատան բոլոր մարքսական ուժերը, քանի որ այսօր Թուրքիոյ մէջ իրենք են առաջնորդող ուժը Թուրքիոյ դեմոկրատականացումի պայքարին: Սակայն սուլթան Էրտողան ստախօս մը դուրս եկաւ, ճիշդ այնպէս, ինչպէս ստախօսներ էին օսմանեան «յեղափոխութեան երիտթուրք սիոնափանթուրք առաջնորդները` Էնվերը, Թալէաթն ու Ճաւիտը…: Եւ, եղերականօրէն, երիտթուրքերու այս պետական յեղաշրջումին` ոչ յեղափոխութեան, հաւատաց Դաշնակցութիւնը` անհասկնալի եւ անարդարանալի շատ երկար «պահեր», այսինքն` մինչեւ Հայոց ցեղասպանութիւնն ու տարագրութիւնը… հիւանդագին  պատրանասիրութեամբ մը, չարաչար խաբուելով` սիոնափանթուրք երիտթուրքերու քարոզչութեան ստայօդ ուլունքներէն` «ազատութիւն, հաւասարութիւն, եղբայրակցութիւն»:

Սուլթան Էրտողան` դեմոկրատիայի կեղծ դիմակ հագին, իր գլխաւորած Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան ապահովեց մեծամասնութիւնը խորհրդարանին մէջ` չարաշահելով ոչ միայն իր դաշնակիցներուն, Ֆեթհիւլլա Կիւլենի, Ապտիւլլա Կիւլի եւ Ահմեթ Տաւութօղլուի աջակցութիւնը իրերայաջորդ ընտրութիւններուն, այլեւ` դեմոկրատական միւս ուժերուն, ներառեալ` քիւրտերուն աջակցութիւնը: Եւ երբ արդէն յաջողած էր քեմալական բանակը մեկուսացնել զօրանոցներէն ներս եւ «մաքրագործել» զայն քեմալականներէն… եւ հասած էր իր սպասած կայանին, վար իջաւ իր խոստացած «դեմոկրատիայի շոգեկառքէն», եւ սկսաւ քայլ առ քայլ երկրի ամբողջ իշխանութիւնը կեդրոնացնել իր սեփական ափերուն մէջ` մի առ մի հեռացնելով իշխանութենէն ոչ միայն իր երէկի դաշնակիցները` Ֆեթհիւլլա Կիւլենը, Ապտիւլլա Կիւլը եւ իր տեսաբանը` Ահմեթ Տաւութօղլուն, այլեւ`… Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութիւնը, եւ վերսկսաւ Քրտական աշխատաւորական կուսակցութեան դէմ իր պատերազմին ու Ֆեթհիւլլա Կիւլենի եւ ալեւիներու դէմ իր հալածանքին: Եւ երբ անդրադարձաւ, որ իր դէմ թշնամացուցած այս ուժերը արհամարհելի ուժեր չէին (քիւրտերը` 20 միլիոն, ալեւիները` 20 միլիոն եւ Ֆեթհիւլլա Կիւլենը` շատ լաւ կազմակերպուած շարժում մըն է, որուն ղեկավարը հաստատուած է Միացեալ Նահանգներու մէջ, իսկ շարժումը լաւապէս թափանցած է ոչ միայն պետութեան վարչամեքենայէն, այլեւ հանրային կեանքէն ներս` իր դպրոցներու ցանցով եւ հասարակական բարեսիրական ու մշակութային կազմակերպութիւններով): Էրտողան բեմադրեց վիժած պետական յեղաշրջումի խեղկատակութիւնը իր դէմ, ամբաստանեց իր բոլոր հակառակորդները, ներառեալ` ամերիկեան Սի.Այ.Էյ. յեղաշրջումի ետին կանգնած ըլլալու մեղքով, եւ տասնեակ հազարներ ձերբակալեց ու բանտարկեց: Ասիկա` ներքին ճակատի վրայ: Արտաքին` շրջանային եւ միջազգային հարթակներու վրայ, Էրտողան կը խարխափի քաղաքական զիկ-զակներու եւ մարտավարական հակասական դիմափոխութիւններու Բաբելոնի մը մէջ, եւ ցարդ չէ յաջողած շահիլ վստահութիւնը` ո՛չ Եւրոպայի, ո՛չ Միացեալ Նահանգներու, ո՛չ Ռուսիոյ, ո՛չ Իրանի, ո՛չ Եգիպտոսի, ո՛չ Սէուտական Արաբիոյ եւ ո՛չ ալ Իսրայէլի, որ իր բնական, աւանդական դաշնակիցն էր: Ընդհակառա՛կը, ան փաստօրէն շահած է այս ամէնուն վերապահութիւնն ու հիասթափութիւնը իրմէ, եւ աւելին ըլլալով` Սուրիոյ եւ Իրաքի անդառնալի թշնամութիւնը… Էրտողանի միակ անզօր բարեկամներն են հիմա` Իսլամ եղբայրներն ու Քաթարը, որոնք այսօր մեկուսացուած են  տարածաշրջանին մէջ` Միացեալ Նահանգներու եւ Սէուտական Արաբիոյ կողմէ:

Շրջադարձային այս օրերուն, երբ երէկի միաբեւեռ աշխարհի համակարգը կը նահանջէ բազմաբեւեռ աշխարհակարգին մակընթացութեան առջեւ, եւ Արեւմուտքը կը թեւակոխէ իր մայրամուտի փուլը, եւ երբ Հենրի Քիսինճըրն անգամ «The National Interest» թերթի 4 փետրուար 2016 թուակիր համարին տուած զրոյցին մէջ կը խոստովանի, որ` «Զարթնող բազմաբեւեռ աշխարհակարգի աշխարհին մէջ Ռուսիա կենսունակ դեր մը կը խաղայ որեւէ հարցի լուծումին մէջ, միջազգային հաւասարակշռութիւնը պահպանելու համար…», Էրտողանի գորշգայլային խորամանկութիւնը անբաւարար է յաղթահարելու Փութինի աղուէսագիտութեան… մանաւանդ երբ Տոնալտ Թրամփ, ի հեճուկս Էրտողանի, ոչ միան կ՛օգնէ քիւրտերուն, այլեւ դէմ կը կանգնի Քաթարի մէջ թրքական ռազմախարիսխին եւ հոն 5-6 հազարնոց թրքական զօրամասի մը տեղակայումին: Երբ Անկելա Մերքել ապահարզան յայտարարած է Էրտողանէն, եւ ճանաչում տուած` Հայոց ցեղասպանութեան… եւ կը մերձենայ Փութինի Ռուսիոյ` «Հիւսիսային հոսք թիւ 2»-ի կազմուղին գծով, որ գործել պիտի սկսի 2019 թուականին, եւ արդէն` 2012 թուականին սկսած է գործել «Հիւսիսային հոսք թիւ 1»-ը… ի հեճուկս Միացեալ Նահանգներու հին` պարաքօպամայական քաղաքականութեան, որ կը ջանար ամէն գնով արգիլել Գերմանիա-Ռուսիա ամէն մերձեցումի փորձ: (Այս մասին կը վկայէ Շիքակոյի STRATFOR վերլուծումի կեդրոնի հիմնադիրը` Ճորճ Ֆրիտման, որ 2015 թուի յունիս 15-ին, յայտարարած է հետեւեալը, «Միացեալ Նահանգնեու համար հիմնական եղած է եւ կը մնայ Գերմանիոյ եւ Ռուսիոյ միջեւ մերձեցումի ամէն փորձի խափանումը: Աւելի՛ն. հարկ է վարել այնպիսի քաղաքականութիւն, որ անոնց շահերը միշտ հակադրուին իրարու: Եւ` մասնաւորաբար խանգարել այդ երկուքին միջեւ այն համագործակցութիւնը, որ գոյութիւն ունի «Հիւսիսային հոսք թիւ 1» եւ «Հիւսիսային հոսք թիւ 2» կազմուղիներու ծրագիրներուն շուրջ` օգտագործելով Ռուսիոյ հումքային պաշարները եւ Գերմանիոյ արհեստագիտական կարողութիւնները»):

Վերջապէս, նաեւ չեն պակսիր տուեալներ` եզրակացնելու, թէ Տոնալտ Թրամփ համոզուած է Քիսինճըրի դիտարկումին ճշմարտութեան եւ արդէն նախագահական ընտրապայքարի օրերէն` գաղտնի համագործակցութիւնը սկսած է Փութինի հետ… Այսինքն Էրտողան այլեւս չի կրնար չարաշահել Միացեալ Նահանգներ-Ռուսիա նախկին հակամարտութիւնը` ոչ միայն Թրամփի, այլեւ` Փութինի մօտ: Հակամարտութիւն, որ չարաշահելով` Թուրքիա ունեցաւ ՕԹԱՆ-ի 5-րդ զօրաւորագոյն բանակը աշխարհի:

Ընդհակառակը, այսօր Էրտողան փետրաթափուած իր երէկի դաշնակիցներէն` ինքն է, որ ստիպուած է զիջումներ ընելու Թուրքիոյ պատմական թշնամի Ռուսիոյ առջեւ, որ ներկայ բազմաբեւեռ աշխարհակարգի ամէնէն աշխուժ բեւեռն է: Եւ` ինչ որ մեր ժողովուրդին ազգային շահերուն տեսակէտէն մասնաւոր կարեւորութիւն ունի, Ռուսիա այսօր զինուորական աւելի մեծ կշիռ ունեցող ներկայութիւն է մեր տարածաշրջանին մէջ, քան ինչ որ էր Սան Սթեֆանոյի  դաշնագրի օրերուն, եւ միւս կողմէ` թրքապաշտպան եւ, հետեւաբար, հակահայ Մեծն Բրիտանիան ալ այդ հին օրերու Բրիտանիան չէ այսօր, եւ վերջին ընտրութիւններուն Պահպանողական կուսակցութիւնը նահանջ արձանագրեց, եւ Մարկրեթ Թաչըրի յաջորդ Թերեզա Մէյ տկարացաւ` աշխատաւորական Ճերեմի Քորինի առջեւ:

Թուրքիոյ ներքին եւ արտաքին ճակատներու վրայ այս աննախադէպ շրջադարձային զարգացումները կ՛աւետեն Էրտողանի միապետութեան եւ փանթուրքական վարչակարգին «վերջին ահեղ դատաստան»-ի օրերուն մօտալուտ ըլլալը: Սակայն այստեղ եւս կը ցցուի նոյն ցաւատանջ ու կիզիչ հարցումը.

Հայութիւնը, որ ի Հայաստան եւ ի սփիւռս աշխարհի արդեօ՞ք նախապատրաստուած է օգտելու համար այս ոսկի առիթէն… երբ Արեւելահայաստանը կը շարունակէ տառապիլ  ապազգային օլիկարխներու լուծին տակ, եւ տարագիր արեւմտահայութիւնը տակաւին չէ ստեղծած իր կեդրոնական, ներկայացուցչական (ընտրովի) եւ միակ լիազօր կառոյցը` տարագիր արեւմտահայութեան համասփիւռքեան քոնկրեսը (ՏԱՀՔ, եւ Համահայութիւնը տակաւին ամբողջութեամբ չէ կլանուած համահայկականութեան շունչով եւ իմաստութեամբ, քաղաքական չափահասութեամբ ու պետական մտածելակերպով:

Գերմանիա-Ռուսիա եւ Ռուսիա-Միացեալ Նահանգներ յարաբերութեանց մերձեցումի այս շրջադարձը` բազմաբեւեռացող ներկայի աշխարհակարգին մէջ, շատ հաւանաբար վերատեսութեան պիտի ենթարկէ ոչ միայն միջազգային ու եւրասիական, այլեւ` միջինարեւելեան շարք մը անլոյծ կամ առկախ մնացած հարցեր, հակամարտութիւններ ու ծաւալապաշտական ծրագիրներ, կամ` հին դաշնագիրներու բարեփոխութեան, կամ` վերջապէս գործադրութեան հարցեր, որոնց կարգին` անկատար մնացած Սեւրի դաշնագիրը, նախագահ Վու. Ուիլսընի Իրաւարար վճիռը, նորօսմանական ու փանթուրքական ծրագիրները, որոնք բնականօրէն կ՛ընդգրկեն Քիւրտիստանի եւ Արեւմտահայաստանի անկախութեանց դատերը, վերջիվերջոյ` տեսնելու համար Էրտողանի իշխանութեան ու նորօսմանական, փանթուրքական Թուրքիոյ պետութեան «վերջին ահեղ դատաստան»-ը: Կը վերյիշեցնենք. Թրամփ-Փութին մերձեցումին ստեղծած միջազգային նոր հաւասարակշռութեան մը պայմաններուն մէջ, երբ հնարաւոր դարձած է Արեւմուտք-Արեւելքի միջեւ համակարգումի փոխադարձ համաձայնութեամբ լուծումներու քաղաքականութիւնը: Եւ` երկու կողմերն ալ ունին նոյնանման հասարակարգեր` դրամատիրական, Թուրքիա այսօր զրկուած է այսուհետեւ երկու դասակարգային հակառակորդ մեծերու միջեւ «կռուախնձոր» եղած ըլլալու հանգամանքը չարաշահելու հնարաւորութենէն եւ դարձած է արդէն տարանջատումի ենթակայ պետութիւն մը… երբ Գերմանիա ճանչնալով Հայոց ցեղասպանութիւնն ու տարագրութիւնը` լռելեայն ճանչցած է Արեւմտահայաստանի անկախութեան իրաւունքը, եթէ Միացեալ Նահանգները օգնելով քիւրտերուն ՕԹԱՆ-ի իր դաշնակիցին դէմ, լռելեայն ճանչցած է Քիւրտիստանի անկախութեան իրաւունքը, եւ երբ Ռուսիա ոչ միայն դաշնակիցն է Արեւելահայաստանի, այլեւ կը ծրագրէ վերատեսութիւնը պահանջելու նախկին ռուս-թրքական համաձայնագիրներուն, եւ արդէն տէրն է Սան Սթեֆանոյի դաշնագիրի յօդ. 16-րդին եւ «Թուրքահայաստանի մասին» դեկրետին, եւ` շահակիցը Միացեալ Նահանգներու հետ, Միացեալ Նահանգներու նախագահ Ուիլսընի իրաւարար վճիռի եւ Սեւրի դաշնագրի յօդ. 89-րդի եւ 90-րդի գործադրութեան, լռելեայն ճանչցած է Արեւմտահայաստանի անկախութիւնը դար մը առաջ: Ինչ որ կը նշանակէ, թէ այս երեք մեծերը` Գերմանիա, Միացեալ Նահանգներ ու Ռուսիա առնուազն դէմ չեն Թուրքիոյ տարանջատումին… մանաւանդ որ Գերմանիան, որ կը համագործակցի Ռուսիոյ հետ եւ այլեւս կարիքը չունի Թուրքիոյ հետ զինակցելու Ռուսիոյ դէմ… եւ թողլքած է Թուրքիան, իսկ Միացեալ Նահանգները` իր քաղաքականութեամբ, Գերմանիոյ հետ միասին ժամանակավրէպ կը գտնեն Ռուսիոյ դէմ փանթուրքական ծաւալապաշտպան ծրագիրը, եւ Թուրքիան կը նկատեն տարանջատելի եւ Ռուսիոյ ազդեցութեան գօտիին մէջ ինկող երկիր…

Անհաւատալի թուացող եւ այսօր իրականութիւն դարձած այս շրջադարձէն կարենալ օգտուելու համար մեր ուսերուն դրուած են երկու հրամայական առաջադրանքներ.

Առաջինը` Արեւելահայաստանը ազատագրել ապազգային համակարգի լուծէն եւ հոն` հաստատել ժողովրդահայրենասիրական համակարգ, որուն այրերը սիրեն հայ ժողովուրդն ու անոր հայրենիքը` հետեւելով Ֆրանչիսկոս պապի պատգամին, եւ ստեղծեն բարեկեցիկ ու օրինապահ երկիր, ուրկէ հայը չուզէ հեռանալ, այս անգամ ալ` հետեւելով Պերճ Զէյթունցեանի պարզ, վճիտ ու կտրուկ պատգամին:

Երկրորդը` անյապաղ ձեռնարկել տարագիր արեւմտահայութեան համասփիւռքահայ քոնկրեսի կազմակերպումին, որպէսզի պահանջատէրի լսելի եւ ընդունելի հանգամանքով եւ միջազգային հանրային իրաւունքի նորմերուն համաձայն պահանջենք Արեւմտահայաստանի անկախութիւնը:

21 յունիս 2017