ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
Ո՞վ Կրնար Գրել Տարօնի Պատմութիւնը…
Տարօնի աշխարհի լիակատար ու գիտական պատմութիւնը ո՞վ կրնար գրել ու ինչպէ՞ս պիտի գրէր:
Հարցում մըն էր ասիկա, որ դեռ 30-ական թուականներուն կը պտտկէր մտքերու մէջ ու օրակարգի նիւթ դարձեր էր Տարօն-Տուրուբերանի հայր. միութեան Կեդրոնական վարչութեան համար:
Արդարեւ, Տարօնի պատմութիւնը այնքա՜ն ընդարձակ էր ու ծաւալուն, դարերու վրայ տարածուած, որ անոր գրառումը կը պահանջէր մեծ հմտութիւն ու երկարատեւ տքնանք:
Միութիւնը այս վիթխարի աշխատանքը գլուխ հանելու պարտականութիւնը ուզեց յանձնել նշանաւոր պատմաբան, բանասէր եւ բիւզանդագէտ փրոֆ. Նիկողայոս Ադոնցին (1871-1942), որ այդ շրջանին կ՛ապրէր Պրիւքսէլ եւ դասախօս էր տեղւոյն համալսարանին մէջ: Ադոնց թէեւ տարօնցի չէր (ան Սիւնիքի Բռնակոթ գիւղի զաւակ էր), սակայն խորապէս քաջածանօթ էր Հայաստանի հին ու միջնադարեան պատմութեան ու վստահաբար կրնար յաջողութեամբ պսակել իրեն վստահուած գործը:
Բայց ան խուսափեցաւ նմանօրինակ պարտաւորութիւն մը ստանձնելէ` դիտել տալով, որ Տարօնի պատմութիւնը գրեթէ նոյն հայոց պատմութիւնն է, որ արդէն գրուած է` իր բազմաթիւ երեսակներով: Ըստ Ադոնցի, միայն վերջին մէկ-մէկուկէս դարու պատմութիւնն է, որ պէտք էր գրել, ու ատոր համար ալ ինք կ՛առաջարկէր Կարօ Սասունիին անունը:
Այդպէ՛ս ալ եղաւ: Կարօ Սասունի (1889-1977), որ բնիկ սասունցի էր, իր երիտասարդութեան տարիներուն մասնակցեր էր մեր ազգային կեանքի փոթորկոտ իրադարձութիւններուն ու լաւապէս գիտակ էր Տարօնի մօտիկ անցեալի պատմութեան, դէմքերուն ու դէպքերուն, ձեռնարկեց «Տարօնի պատմագիրք»-ին պատրաստութեան: Այս դժուարին գործին մէջ ան իրեն օժանդակ ունեցաւ բժ. Արմենակ Ալիխանեանն ու Սմբատ Շահնազարեանը (Ամերիկայէն), որոնք ստանձնեցին ծրագրեալ հատորին կարգ մը գլուխներուն գրառումը:
Հատորին նախաբանին մէջ Կ. Սասունի կը յայտնէր, որ այս գործին ձեռնամուխ ըլլալէ առաջ հարց ծագած էր, թէ ուրկէ՛ պէտք է սկսիլ եւ ո՞ւր վերջացնել այս պատմութիւնը: Եթէ պիտի գրուէր Տարօնի հնադարեան պատմութիւնը ու ատոր մէջ պիտի ընդգրկուէր Մամիկոնեան տան քաջակորով ներկայացուցիչներուն դիւզազնական անհամար սխրանքները, ապա ատիկա պիտի կարօտէր բազմաթիւ հատորներու, որովհետեւ պէտք էր պեղել բովանդակ հայ հին մատենագրութիւնը: Առկայ պայմաններուն մէջ անհասանելի ու վիթխարի գործ էր ատիկա:
Ուստի, նպատակայարմար տեսնուած էր, որ գրի առնուի լոկ Տարօնի ժամանակակից պատմութիւնը, այսինքն լուսարձակ բացուի վերջին 200 տարիներու իրադարձութիւններուն վրայ` սկսելով 1750-ական թուականներէն, համապարփակ ներկայացնելով Զարթօնքի շրջանն ու ֆետայական շարժումները, հուսկ` հասնելով մինչեւ Տարօնի հայաթափումն ու շիջումը` 1915-ին:
Կ. Սասունի այս պատմագրութեան վրայ աշխատեցաւ մօտ երկուքուկէս տարի: Ու երբ 1957 մարտին լոյսին եկաւ գործը Պէյրութի «Սեւան» տպարանէն, տեսնուեցաւ, որ անիկա իր այս «մասնակի» բնոյթով իսկ 1250 էջանի ծանրածանր հատոր մըն էր…
Ա՛լ հրապարակի վրայ էր այնքան բաղձացուած «Պատմութիւն Տարօնի աշխարհի»-ն:
Հոս անտեղի չէ փակագիծ մը բանալ. անձնապէս «բարձի գիրք» դարձուցեր էի այս հատորը իմ պատանեկութեան տարիներուն` 70-ականներու վերջերը: Հօրենական մեծ հայրս, որ բնիկ սասունցի էր` Սեմալ գիւղէն, մեծապէս կ՛ախորժէր իր մանկութեան դրուագները ինծի պատմելէ, շարունակ կը խօսէր Գէորգ Չաւուշին, Իսօ Կորիւնին, Կոտոյի Հաճիին, Չոլոյին, Մօրուք Կարոյին կամ Ս. Կարապետի վանահայր Վարդան վարդապետի ու այլոց մասին, զորս ճանչցեր էր անձամբ: Ականջ կու տայի իրեն անձանձրոյթ, աճող հետաքրքրութեամբ: Ու երբ կը վերադառնայի իմ «բարձի գիրք»-ին, մեծ հայրիկիս պատմածներուն արձագանգը հո՛ն կը գտնէի հարազատօրէն…
Բայց կը թուի, թէ այս գործն ալ չյաջողեցաւ գոհացնել բոլոր ճաշակներն ու մտայնութիւնները:
Արդարեւ, Կ. Սասունիի պատմագրքին լոյս ընծայումէն հազիւ քանի մը տարի անց` 1962-ին, Գահիրէի մէջ հրապարակ հանուեցաւ նոյնաբնոյթ ուրիշ յուշամատեան մը, այս անգամ` «Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ» խօսուն վերնագրով:
675 էջանի այս պատմագիրքը հրատարակուած էր Եգիպտոսի Հայ ազգային հիմնադրամին (ՌԱԿ-ի շրջանակ) կողմէ ու իբրեւ խմբագիր ունէր ամերիկաբնակ մշեցի հրապարակագիր մը` Աղան Տարօնեցին (Ենկոյեան):
Աղան Տարօնեցին դժգոհ էր Տարօնի պատմութեան առկայ գրառումներէն, զորս «միակողմանի» կը նկատէր: Արդէն, քանի մը տարի յետոյ, 1966-ին, Պէյրութի «Տօնիկեան» հրատարակչատունէն ան լոյս պիտի ընծայէր «Պատասխանատուները Տարօնի եղեռնին» խորագրեալ իր սեփական քննական ուսումնասիրութիւնը, ուր մերկացումներ կը կատարուէին, եւ որ բաւական աղմուկ պիտի բարձրացնէր:
Գահիրէ տպուած պատմագրքին համար իր ստորագրած նախաբանին մէջ Աղան Տարօնեցի, թէեւ` առանց անուն տալու, կ՛երեւի թէ կ՛ակնարկէր Կարօ Սասունիի պատմագրքին, երբ կը գրէր, որ Տարօնի պատմութիւնը շարունակ կը ներկայացուէր «խեղաթիւրուած ձեւով եւ այլանդակուած տարազով», եւ թէ` «հայ ժողովուրդին պարտադրուեր են ուռուցիկ, մեծխօսիկ, ունայնաբան առասպելապատումներ»… Ըստ իրեն, Տարօնի ժամանակակից դէպքերուն հարազատ ու ճշմարտապատում ցոլացումն էր, բացառաբար, զօր. Սմբատի «Յուշեր»-ու գիրքը, որ առանձին հատորով հրատարակուած էր Փարիզ, 1936-ին:
«Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ»-ն կը պարփակէր մշեցի երկու եղբայրներու` Սարգիս եւ Միսաք Բդէեաններու յուշագրութիւնները` Տարօնի անցուդարձներուն մասին: Մշեցի այս եղբայրները իրենց յուշերը գրի առած էին 20-ական թուականներուն: Իրականութեան մէջ շահեկան էր անոնց պատումը: Սարգիս Բդէեան գրի առած էր Տարօնի Զարթօնքի շրջանի պատմութիւնը` սկսեալ Խրիմեան Հայրիկի առաջնորդութեան օրերէն, հասնելով մինչեւ 1894: Իսկ Միսաք շարունակած էր դէպքերը նկարագրել 1894-էն մինչեւ Մեծ եղեռնի համատարած կոտորածներն ու Տարօնի վերջնական աւերումը:
Տարօնցիք շահաւո՞ր եղած էին մէկ պատմագրքի փոխարէն երկու պատմագիրք ունենալով: Հաւանաբար:
Ասիկա վերջակէտ մը չէր սակայն: Երկու տարի անց, 1964-ին, Անթիլիասի տպարանէն լոյս պիտի տեսնէր ամերիկաբնակ տարօնցի մտաւորական Եղիշէ Յ. Մելիքեանի «Հարք-Խնուս» 600 էջանի պատմագիրքը, որ նմանապէս կ՛առնչուէր Տարօնի աշխարհին: Բայց այստեղ առանձնաբար լուսարձակ կը բացուէր լոկ Տարօնի հիւսիսային գաւառին` Խնուսին վրայ, որ պատմական Հարք գաւառն էր:
***
Կարօ Սասունիի պատմագրքին հրատարակութեան թուականէն ասդին` անցեր է ճիշդ վաթսուն տարի: 2013-ին անիկա վերատպութեան ալ արժանացաւ Անթիլիաս, Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան հաստատած մատենաշարի մը ծիրին մէջ:
Սահող-գացող տասնամեակները, սակայն, մեզի չբերին նոր պատմաբաններ, որոնք ատակ կամ յանձնառու ըլլային ձեռնարկելու Տարօնի աշխարհի ԱՄԲՈՂՋԱԿԱՆ պատմութեան գրառումին: Թերեւս, առ այսօր, հին հարցումը կը պահէ իր ուժը. ուրկէ՞ սկսիլ եւ ո՞ւր վերջացնել այս պատմութիւնը…
Եթէ հեռաւոր ու բախտաւոր օր մը մէկը ձեռնամուխ ըլլայ Տարօնի պատմութեան նորովի գրառումին, պիտի թելադրէի, որ անպայման նկատի ունենար սասունցի գրագէտ Սիմոն Սիմոնեանի (1914-1986) այն «Ուրուագիծ»-ը, որ ան իբրեւ նախագիծ Տարօնի պատմութեան` պատրաստեր ու հրատարակեր էր 1952-ին (նախքան Կ. Սասունիի պատմագրքին պատրաստութիւնը), «Տարօնի Արծիւ» պարբերաթերթին ամենավերջին թիւին մէջ:
Սիմոնեանի այս ուրուագիծը գրի առնուեր է այն տարիներուն, երբ ան կը պաշտօնավարէր Անթիլիասի մէջ` իբրեւ դպրեվանքի ուսուցիչ եւ «Հասկ»-ի խմբագիր (1946-55): Ակնբախ է, որ ի՛ր ալ սրտին խօսող քաղցր աշխատանք էր Տարօնի պատմագրութիւնը, քանի որ, ինչպէս կը խոստովանի ինք` «Տարօնի պատմութիւնը գրելու երազէն տարիներէ ի վեր այցուած ենք, բայց մեր պայմանները միշտ փշրած են ու պիտի փշրեն այդ շատ սիրելի, այլ ծանր իրագործելի երազը»:
Սիմոնեանի «Ուրուագիծ»-ը 13 էջ է ու հետաքրքրական ուղեցոյց մը կը նկատուի մէկէ աւելի պատճառներով:
Սիմոնեան ամէն բանէ առաջ նկատել կու տայ, որ Տարօնի պատմութիւնը պէտք է ընդգրկէ բովանդակ Տուրուբերան նահանգի ամբողջ պատմութիւնը: Այսպիսի պատմութիւն մը շատ մեծ նպաստ մը բերած պիտի ըլլայ Արեւմտեան Հայաստանի պատմութեան, որովհետեւ հայ ժողովուրդի պատմութիւնը սովորաբար վերածուած է միայն Արեւելեան Հայաստանի պատմութեան, քանի որ 387 թուականի Հայաստանի բաժանումէն ետք հայութեան քաղաքական ու հոգեւոր կեդրոնները շարունակ մնացեր էին մեր երկրին արեւելեան (պարսկական) բաժնին մէջ: Արեւմտեան նահանգները (յունահպատակ), ի շարս որոնց` Տարօնը, անտեսուեր են ու ստորադասուեր: Այս անարդար մօտեցումը հարկ է սրբագրել ու Տուրուբերանին տալ իր պատմական արժեւորումը` որպէս Մեծ Հայքի կեդրոնական երեք նահանգներէն մին, Այրարատի ու Վասպուրականի կողքին:
Սիմոնեան կը զգուշացնէ, որ Տարօնի պատմութիւնը «դիւրին եւ հապճեպ գրուած» գործ մը չըլլայ: Կը ցանկայ, որ անիկա գէթ նմանի Արշակ Ալպոյաճեանի «Պատմութիւն հայ Կեսարիոյ» 3000 էջանի գործին` իբրեւ որակ եւ գիտական աշխատանք, բայց ըլլայ աւելի՛ պատկառելի ծաւալով` 5000 էջով:
Այս գործին համար Սիմոնեան անհրաժեշտ կը նկատէ, որ պեղուի ամբողջ հայ մատենագրութիւնը` Ե. դարէն մինչեւ մեր օրերը: Պէտք է խուզարկել նաեւ հայ ձեռագիրներու յիշատակարանները, խղճամիտ կերպով աչքէ անցընել հայագիր թէ օտարագիր ամէն ճանապարհորդագրութիւն եւ տեղագրութիւն, մանաւանդ մաղէ անցընել բոլոր այն տպուած ուսումնասիրութիւնները, որոնց մէջ Տարօնի մասին ակնարկներ կամ հատուածներ կան (օրինակ` Վիեննայի Մխիթարեանց «Ազգային մատենադարան»-ի 160 հատորները): Պէտք չէ զանց ընել նաեւ հայ մամուլի հաւաքածոները, մանաւանդ` ԺԹ. դարու լրագիրները, ուր առատ նիւթերու կարելի է հանդիպիլ: Ասոնց կողքին, չմոռնալ օտար լեզուով հայագիտական գիրքերն ու յօդուածներն ալ:
Միայն այսպիսի լրջութեամբ ու պատկառանքով է, որ կարելի է գրել Տարօնի պատմութիւնը: «Ահի՜ւ եւ երկիւղիւ, վասնզի,– կը գրէ Սիմոնեան,- Տարօնի պատմութեան մէջ կան ո՛չ միայն Մեսրոպ Մաշտոցներ, Մամիկոնեաններ, բիւզանդական շքեղ գահը նուաճողներ, Սասունցի Դաւիթներ եւ այլն, այլեւ` անոնց պատուանդաններուն աստիճանները ձեւացնող բազմաթիւ անհատներ ու երեւոյթներ, որոնց ամբողջական մատուցումը կը պահանջէ բազմահմտութիւն, սէր, նուիրում եւ ոգեւորութիւն, որոնք անհրաժեշտ յատկութիւնները պէտք է որ ըլլան անոր, որ պիտի նախաձեռնէ Տարօնի պատմութեան»:
Իր ուրուագիծին վերջին բաժնով Սիմոնեան կ՛առաջարկէ գլուխներ ու ենթագլուխներ, որոնցմով պէտք է հիւսուի ու մարմին ստանայ Տարօնի ծրագրեալ պատմագիրքը:
Իր տուած ցանկերն ու վերնագիրերը, ի դէպ, կրնան շշմեցնել ընթերցողը, կրնան թերեւս ի սկզբանէ յուսալքել բանասէրները` անոնց մտահորիզոնին դիմաց ուրուագծելով լեռնակուտակ ու զոհաբերական անընդմէջ աշխատանքի մը սարսափը… Սիմոնեան կը շեշտէ արդէն.«Մեր նպատակն է առաջացնե՛լ այդ պատկառանքը Տարօնի պատմութիւնը գրելու գործին հանդէպ, որպէսզի պատահական ոեւէ անձ չյանդգնի Տարօնի պատմութիւնը գրելու եւ Տարօնի շքեղութիւնը նուաճելու փոխարէն` անկէ ուրուային գիծեր միայն չներկայացնէ նոր սերունդին»:
(Շար. 3)