«ՅՈՒՍԱԲԵՐ»
1952 յուլիսի 23-ի շրջադարձային յեղափոխութեան մասին է խօսքը, որուն 65-ամեակը կը նշուի օրերս: Այս յեղափոխութեամբ Եգիպտոս թագաւորութեան փոխարէն` հանրապետական վարչակարգ որդեգրեց, քաղաքացիական իշխանութիւնը զինուորականով փոխարինուեցաւ ու ցարդ կը շարունակուի, նախապէս գործող քաղաքական կուսակցութիւնները փակուեցան, ու փոխարէնը հռչակուեցաւ գաղափարական միակ ուղղուածութեան դարաշրջան, որ տեւեց քառորդ դար, հողատէր ընտանիքներէն գրաւուեցաւ եւ հողագործին բաշխուեցաւ հողը, իսկ կրթութիւնը` տարրականէն մինչեւ բարձրագոյն, անվճար հռչակուեցաւ, ազգայնացման անուան տակ բռնագրաւումներու ալիք բարձրացաւ, որոնց շարքին` Սուէզի ջրանցքի ընկերութիւնը:
Եգիպտականացումը դարձաւ յեղափոխութեան գլխաւոր կարգախօսներէն մին:
Անշուշտ ժողովրդային լայն զանգուածներուն աջակցութիւնը միշտ յեղափոխական նոր վարչակարգին հետ եղաւ, նոյնիսկ` դառնագոյն պարտութեան պահերուն: Եգիպտոս անդառնալիօրէն մուտք գործեց պատմական շրջան մը, ուր պետութեան փոխարինեց իշխանութեան սպասարկումը, որոնք` պետութիւն եւ իշխանութիւն, ամբոխավարութեան ալիքին վրայ երբեք չհամադրուեցան:
Արդարեւ, ինչո՞ւ գնահատական կու տանք այսօր: Իբրեւ հայ թէ իբրեւ հանրային օրկան` միշտ ցանկացողն ու մասնակիցը եղած ենք մեզ հիւրընկալած երկրի բարօրութեան եւ յառաջդիմութեան, անոր ներքին համերաշխութեան, ազատութիւններու պահպանման եւ կենսամակարդակի բարձրացման: Մէկ խօսքով, եղած ենք պետութեան կողքին` իր ամբողջութեան մէջ վերցուցած: Եւ պէտք է ըսել, որ պետութիւնն ալ ասպարէզը լայն բացած է դրական մասնակցութեան:
Եկաւ պահ մը սակայն, երբ յանուն յեղափոխական կարգախօսերու` մասնակցութեան լայն ասպարէզը յանկարծ նեղցաւ ոչ միայն հայուն համար, այլ` ընդհանրապէս ոչ բնիկ եգիպտացիին համար, թէկուզ ան երկու-երեք սերունդ ծնունդով եգիպտացի, Եգիպտոս գործած ըլլար, քաղաքացիութիւն ունենար:
Եգիպտոս Մոհամետ Ալիի Եգիպտոսի վերածննդեան բնորդէն հրաժարած էր. պետութեան համար կարեւորը գործողին կամ դիմորդին որակը, կարողութիւնը չէր այլեւս, այլ ծագումը, ապա` հաւատարմութիւնը վարչակարգին: Այս ընթացքին մէջ կորսուեցաւ նաեւ լաւագոյնի ընտրութեան մեքանիզմի աւանդոյթը` տեղը զիջելով ծանօթ-բարեկամ-խնամի անձուկ շրջանակին: Բնականաբար, կարճատեւ դադարներու բացառութեամբ, պետութիւնը տուժեց այս ընթացքէն եւ ընկերային, տնտեսական, քաղաքական անվերջանալի ճգնաժամեր իրարու յաջորդեցին:
Ներկայ ուղղութիւնը կը սպառնայ նոյնինքն եգիպտացիներու միջեւ ա՛լ աւելի խորացնել դաւանական ու կրօնական խտրականութիւնը` օրէնքէ դուրս ծայրայեղականներու ձեռամբ սպառնալով ոչ դաւանակիցներու կեանքին, պատուին ու գոյքին, մինչ վարչակարգը, բնական է, խտրականութեան զոհերը կը պաշտպանէ ու կը հատուցէ վնասները, սակայն ընդհանուր ուղղութեան մէջ բեկում մտցնելու անկարող կը մնայ, ինչպէս` ահաբեկչութեան դէմ:
Իրարմէ անկախ երեւոյթներու մասին չենք խօսիր, անոնք սերտօրէն իրարու կապուած են. աղանդաւորութիւնը տարափոխիկ հիւանդութիւն է, որուն դէմ կարելի չէ առնել այլ աղանդաւորութեամբ:
Եգիպտոս, իր աշխարհագրական դիրքով թէ պատմութեամբ, քաղաքակրթականօրէն չի կրնար ենթարկուիլ ազգային, դասակարգային, գաղափարական թէ կրօնական աղանդաւորութեան: Անոնք իր յառաջդիմութիւնը եւ զարգացումը խափանողներն ըլլալէ անդին` պետութեան հիմերը քանդողն են: Եւ եթէ 65 տարի առաջ եգիպտականացման կարգախօսը կը միտէր տեղացիին ընկերային, կրթական ու տնտեսական ոստումի հնարաւորութիւն ընծայել, խաղի կանոնները խախտելով` թերահաս պտուղ ունեցաւ երկիրը, որ այսօր ա՛լ աւելի կը խորանայ:
Արդարեւ, խանդավառութեան մէջ մարդիկ կը մոռնան, որ գաղափարները, վարդապետութիւնները, անձինք, որքան ալ վաստակ ունենան, կոչուած են ծառայելու հաւաքականութեան բարօրութեան եւ յառաջդիմութեան: Մնացածը շա՛տ ժամանակաւոր եւ վաղանցուկ խանդավառութեան մը կը ծառայէ, որ յետոյ կրնայ անէծքի փոխուիլ…
Օրինակները 20-րդ դարուն շատ ունեցանք, մէկ մասը ասուպի արագութեամբ, միւսը` աւելի դանդաղ: Ունինք նաեւ դարեր վերապրողներ…