ԿԱՐՕ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԵԱՆ
Թալէաթի բնակավայրը կը ստուգուի եւ հսկողութեան տակ կ՛առնուի(59) Պերլինի Հարտենպերկ փողոցի թիւ 4 շէնք:
«Երզնկայի նահանջից ի վեր», կը յայտնէ Թեհլիրեան իր յուշերուն մէջ, «հոգեկան այնպիսի մի խռովք չէի ապրել, ինչպէս այդ գիշեր: Եւ գրեթէ համոզուած էի, որ «նոր մարդը» Թալէաթն է, բայց ընկերներս ջլատում էին այդ ներքին թելադրութիւնը` ստեղծելով կասկածներ: Մասամբ էլ իրաւունք ունէին նրանք: Հարիւրին հարիւր չէի կարող պնդել»(60):
Թեհլիրեան անմիջապէս կը փոխէ իր տունը եւ սենեակ մը կը վարձէ վերոյիշեալ փողոցի թիւ 4 բնակարանի շրջանին մէջ թէ՛ հետախուզութիւնը շարունակելու եւ թէ՛ գործը յաջողութեամբ գլուխ հանելու համար:
Պէտք է թափանցել Թեհլիրեանի հոգեկան աշխարհին մէջ` պեղելու համար, ինչ որ կայ պահուած այնտեղ: Հոն պիտի գտնենք փոթորկոտ հոգեվիճակ, ջղային անհամբերութիւն, յանկարծակի ցնցումներ, մելամաղձոտութիւն, գործը հարիւր առ հարիւր գլուխ հանելու մտատանջութիւն, կասկածամտութիւն, անհամար երազներ, այս վերջիններուն այլատեսակ մեկնաբանութիւններ, որոնք սովորաբար ձախող ելքի մը պատկերով պիտի վերջանան` յոռետեսութեան մէջ թաթխուած: Եւ այս բոլորին հետ ու բոլորէն վեր` մայրը, մօրը պատկերը, մօրը ներկայութիւնը:
Թալէաթը սպաննելէ շաբաթ մը առաջ Թեհլիրեան դարձեալ կը տեսնէ մայրը իր երազին մէջ: Իբր թէ ինք` Թեհլիրեանը, Երզնկայէն կը մեկնի Պալքաններ: Հարսերը կը պատրաստեն իր ճամբորդական պաշարը: Մայրը նստած է անշարժ, թոնիրին մօտ: Փոքրերը թարմ հաց ունին իրենց ձեռքին: Դուրսը աղջամուղջ է: «Երբ խուրջինս լեցնում են, ես առնում եմ ուսիս եւ ասում. «Մնաք բարով…»: Մայրը կ՛ընկերակցի իրեն.
«- Մա՛յր, դու ո՞ւր,- ասում եմ:
«- Մինչեւ Սուրբ Նշան, զաւա՛կս, ուխտ ունիմ քեզ մինչեւ այնտեղ ճամբու դնելու:
«Հասնում ենք Սուրբ Նշան: Մայրս կոյրի պէս շօշափում է դէմքս, ուսերս, ձեռքերս ու մրմնջում.
«- Այսպէս մէկ-մէկ մեծացնում եմ, թեւ էք առնում, թռչում ու ես մնում են չոր գլուխ:
-Տուն գնա՛,- ասում եմ նրան ու շարունակում ճանապարհս:
«Սուրբ Նշանից ուղիղ գծով բաւական վար` հորիզոնի տակ յայտնւում է արեւի հրավառ սկաւառակը: Յանկարծ յետեւից լսում եմ մօրս կերկերուն կանչը: Յետ նայելով` տեսնում, որ նա այնտեղ դեռ կանգնած է: Դառնում եմ դէպի նա:
«- Ի՞նչ կայ, մա՛յր:
«- նո՞ւմ ես, ասում է նա հազիւ լսելի ձայնով:
«- Ի հարկէ, չասացի՞, որ դուն յետ դառնաս»:
«Այն ժամանակ մայրս յամրօրէն քայլում է դէպի տուն: Մի քանի քայլ յետոյ նա օրօրում է գլուխը ու քայլերը արագացնում:
«-Մա՛յր»,- գոչում եմ: Բայց նա այլեւս յետ չի նայում. նա գնում, գնում, վազում է ու յանկարծ չքանում…
«Առաւօտ էր, թունդ ելած ջղերս անկարող եղայ հանդարտեցնել ու մանկան պէս լաց եղայ…»(61):
Ե. Թալէաթի Ահաբեկումը
Թալէաթը ապաստանած էր Պերլին այն հաշուով, որ իր հետքը կորսնցուցած կ՛ըլլայ այդ ձեւով: Միշտ յոյս ունէր, որ Թուրքիա պիտի վերադառնայ եւ վերստին երկրին իշխանութեան գլուխ պիտի անցնի: երմանիոյ մէջ ամբողջովին կերպարանափոխուած էր. ֆէսի փոխարէն` կը կրէր արեւմտեան գլխարկ, իսկ թրքական տարազի փոխարէն` եւրոպական հագուստ. պեխերը պզտիկցուցած էր: Անունը փոխած էր եւ եղած` Ալի Սալեհ պէյ:
Թեհլիրեան Թալէաթ փաշայի ահաբեկումը կատարեց 15 մարտ 1921-ին, Պերլինի Շարլոթթենպուրկ փողոցին մէջ: Ան այսպէս կը նկարագրէ ահաբեկումը իր յուշերուն մէջ.
«Առաւօտը սովորականից շուտ ելայ. արեւի շաղերը արդէն հասել էին դիմացի շէնքի պատուհանին: Հազիւ էի աւարտել թէյս եւ ուզում էի բազկաթոռը մօտեցնել պատուհանի եզրին, երբ յանկարծ դիմացի շէնքի պատշգամում տեսայ Թալէաթին: Քարացայ. նա՞ էր արդեօք: Այո՛…
«Նա մէկ-երկու քայլ առաջ անցաւ, ուշադիր զննեց մայթը` նախ վեր, ապա վար, ու կարծես ինչ մտքերի ծանրութեան տակ` գլուխը կախեց: Ըստ երեւոյթին, թեթեւ չէր կեանքը` գործած անպատում ոճիրից յետոյ: Յամենայն դէպս, թէեւ անցել էր հինգ-վեց տարի, բայց վախը անբաժան էր մնացել նրանից: Իր լայն ուսերին կրում էր երկու հրապարակային մահավճիռներ. Պոլսոյ պատերազմական ատեանի եւ Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան: Առաջինը նրա համար, հաւանաբար, ունէր բարոյական նշանակութիւն, փոխանակ վեր հանելու իր «ազգանուէր» մեծ գործը, հարազատ երկրի մէջ հարազատները դատապարտում էին նրան մահուան` իբրեւ սովորական ոճրագործի: Բայց ժամանակը կարող էր այդ «թիւրիմացութիւնը» պարզել. ապագայ սերունդները կը հասկանային կատարած գործի արժէքը, եթէ… եթէ չլինէր ՀՅ Դաշնակցութեան դատավճիռը: Այնուամենայնիւ, չկարողացաւ այդ կուսակցութեան բոլոր ղեկավարներին բնաջնջել: Բայց ո՞վ մնաց իր ճանաչածներից: Փաստօրէն մէկ հոգի` արեգին Փաստրմաճեանը: Չէ՞ր յիշում արդեօք իր վերջին զրոյցը նրա հետ…
«Լծակի պէս հաստ դաստակը վեր տարաւ, ձեռքով ճակատը շփեց, ներս մտաւ: Նայեցի ժամացոյցին, 10:00 էր, Ուհլանտ գնալու իր սովորական ժամը: Զէնք առի վրաս, պատրաստ` դուրս գալու: Յանկարծ նա յայտնուեց դրան մօտ ու փղի պէս ծանրօրէն սկսեց վար իջնել: Երբ դուրս ելայ փողոց, դիմացի մայթով արդէն բռնել էր Ուհլանտի ուղին: Սառը դատողութիւնը ինձ ասում էր, որ այս անգամ անկարող պիտի լինի ազատուել ձեռիցս, բայց եւ յուզումը բազմալեզու աղաղակներով փոթորկում էր ինձ:
«Հասի՛ր, վազի՛ր, անցի՛ր միւս մայթը, ու շեղակի կռնակից, մէջքի՛ն, գլխի՛ն, շո՛ւտ, անցի՛ր փողոցը»…
Մայթից իջայ փողոց` յետեւը անցնելու համար, բայց յանկարծ մի բան յետ մղեց ինձ. հազար անգամ պարզուած բացորոշ բանը այդ պահին մէկէնիմէկ կասկածելի թուաց. նա՞ է արդեօք…
– «Անցի՛ր դիմացը, դիմա՛ցը, դիմա՛ցը, ուղղակի ճակատի՛ն, շո՛ւտ, շո՛ւտ, շո՛ւտ, վազի՜ր»…
«Դիմացի մայթով հաւասարուեցի նրան, արագ քայլերով բաւական յառաջացայ. անցայ նոյն մայթը, ուսկից գնում էր նա: Յետ դարձայ: Մօտենում էինք իրար: Նա գալիս էր ճեմելու ձեւով` ձեռնափայտը անփոյթ ճօճելով: Մի կարճ տարածութիւն մնացած` զարմանալի անդորրութիւն համակեց էութիւնս: Հաւասարուելու վրայ Թալէաթը շեշտակի նայեց ինձ. աչքերի մէջ առկայծեց մահուան սարսուռը: Վերջին քայլը բեկուեց. մի քիչ թեքուեց, որ խուսափի, բայց զէնքը դուրս քաշելս ու գլխին պարպելս մէկ եղաւ…
«Թալէաթը հարուածից կարծես ցցուեց ու մի ակնթարթ հզօր մարմինը պրկուեց ձիգ, բայց երերուն, ապա` սղոցուած կաղնու բունի պէս երեսի վրայ տապալուեց թնդիւնով… Քիչ դէնը մի կին ճչաց ու գետին փռուեց. մի մարդ վազեց դէպի նա… Բնաւ չէի կարող երեւակայել, որ այդպիսի դիւրութեամբ գետին պիտի փռուի գազանը: Մի վայրկեան մղում ունեցայ բոլոր գնդակները պարպելու մէջքին, բայց փոխանակ կրակելու` ատրճանակս նետեցի: Սեւ, թանձր արիւնը վայրկենապէս լճացաւ Թալէաթի գլխի շուրջ. կարծես ջարդուած անօթից մազութ էր դուրս թափւում…»(62):
Թալէաթին լճացող արիւնը կարծես դիւթած էր Թեհլիրեանը, ինչպէս ինք կը պատմէ: Ամբոխը կը շրջապատէ զինք, կը խոշտանգէ, կը հարուածէ: Վրայ կը հասնի գերման ոստիկանութիւնը, որ կը ձերբակալէ զինք եւ կ՛առաջնորդէ ոստիկանատուն:
Համակուած էի հոգեկան այնպիսի ներքին գոհունակութեամբ, որուն նմանը չէի ապրած երբեք, կը պատմէ Թեհլիրեան: Արճիճի պէս վրաս ծանրացած մնայուն մղձաւանջը չքացած էր յանկարծ: Ամէն բան փոխուած էր կարծես. կաշկանդուած հոգիս ազատ եւ լայնարձակ կը թուէր. էութեամբ ձերբազատած կարծես` մտածումներս շրջան կ՛ընէին աշխարհի ծանօթ բոլոր անկիւններուն մէջ(63):
Կայ յատկանշական մանրամասնութիւն մը, որ չէ յիշատակած Թեհլիրեան իր յուշերուն մէջ: Թալէաթը ահաբեկելէ ետք Թեհլիրեան Պերլինէն կը փոխադրուի Մ. Նահանգներ: Այն ատեն ամէն ինչ թարմ էր իր յիշողութեան մէջ: Իր մէկ ընկերոջ` Սեդրակ Բախտիկեանին պատմած է հետեւեալը. «Երբ Թալէաթը գետին ինկաւ, արիւնը անմիջապէս սկսաւ հոսիլ մայթին վրայ, անկէ ալ արագ կերպով` դէպի փողոց: Ոտքս դրի արեան առուակին վրայ եւ ետ ու առաջ քսեցի, լաւ մը կոխկռտեցի, ճզմեցի գազանին արիւնը: Չեմ գիտեր, թէ որքա՞ն տեւեց այս գործողութիւնը: Բայց եթէ ատով զբաղած չըլլայի, հաւանօրէն կրնայ փախչիլ եւ ազատիլ(64):
Ըստ երեւոյթին, հոգեբանական կամ բնազդական եղած է Թալէաթի արեան վրայ Թեհլիրեանի կոխկռտելու եւ ճզմելու գործողութիւնը: Արդէն պիտի չփախչէր ան, որովհետեւ Շահան Նաթալի իրեն յանձնարարած էր ահաբեկումէն ետք փախուստ չտալ եւ յանձնուիլ գերմանական իշխանութեանց, որպէսզի աշխարհով մէկ դատուէր եւ իրեն հետ դատավարութեան ենթարկէր Թուրքիոյ ցեղասպանութեան ոճիրը(65):
Բանտին մէջ Սողոմոն Թելհիրեանի առաջին այցելողներէն մէկը կ՛ըլլայ անծանօթ հայ վարդապետ մը, որ բարձրաձայն կ՛ըսէ. «Տէրն մեր Յիսուս Քրիստոսի անունով կ՛օրհնեմ քեզ, որ սպաննեցիր գազանը եւ լուծեցիր բոլորիս վրէժը»(66):
(Շար. 5)
————————–
59.- Տասնապետեան, անդ, էջ 163:
60.- Մինախորեան, անդ, էջ 276:
61.- Նոյն տեղ, էջ 302-303:
62.- Նոյն տեղ, էջ 306-308
63.- Նոյն տեղ, էջ 310
64.- Բախտիկեան, անդ, էջ 87:
65.- Ն. Պ., անդ, էջ 2:
66.- Ուիքիփետիա, անդ: