Ապրիլեան Քառօրեայ Հերոսամարտը. Յաղթանա՞կ, Թէ՞ Պարտութիւն

ԳԷՈՐԳ ԴԱՐԲԻՆԵԱՆ

Մէկ տարի առաջ` ապրիլի 5-ին, Մոսկուայում Հայաստանի եւ Ազրպէյճանի ԶՈՒ ԳՇ պետերը պայմանաւորուեցին դադարեցնել ապրիլի 2-ից արցախա-ազրպէյճանական շփման գծի երկայնքով ծաւալուող ռազմական գործողութիւնները: Դրանք պատմութեան մէջ մտան որպէս ապրիլեան քառօրեայ պատերազմ:

Ցածր սաստկութեամբ ռազմական գործողութիւնները շարունակուեցին մինչեւ Ապրիլի 28-ը: Այդ մարտերում հայկական կողմը 100-ից աւելի զոհ ունեցաւ` ինչպէս խաղաղ բնակչութեան, այնպէս էլ ԶՈՒ շարքերում: Հակառակորդի վերահսկողութեանն անցան Արցախի պաշտպանական գծի հիւսիսարեւելեան եւ հարաւային ուղղութեամբ երկու ազդեցիկ յենակէտեր, այդ հատուածներում ազրպէյճանական կողմը մի քանի հարիւր մեթրով առաջխաղացում ունեցաւ:

Այդ տրամաթիք, բայց նաեւ հերոսական դրուագներով իրադարձութիւններին մէկամեայ հեռաւորութիւնից սթափ հայեացք նետելով` կարելի է վստահ ասել, որ թէեւ 1994թ. հրադադարի հաստատումից ի վեր սա ամենավտանգաւոր սրացումն էր, բայց դասական իմաստով այն պատերազմ չէր: Իրականում քառօրեայ այդ մարտերով հայկական բանակի զինուորներն ու սպաները, յետոյ` նաեւ կամաւորականները, սխրանքի, անանձնական նուիրման եւ ինքնազոհողութեան աներեւակայելի օրինակներ ցոյց տալով` կանխեցին հայկական պաշտպանական առաջնագիծը ճեղքելու եւ հիմնական հարուածային ուժերի ներխուժումն ապահովելու գործողութիւնը: Քառօրեայ մարտերը կարճաժամկէտ կտրուածքով կանխեցին վերահաս լայնածաւալ պատերազմը, տապալեցին բանակցային գործընթացում բեկում մտցնելու եւ լուծում պարտադրելու լծակ ստանալու` Պաքուի ծրագրերը: Այս տեսանկիւնից, չնայած ցաւալի զոհերին, տարածքային կորուստներին, «քառօրեայ պատերազմը» հայկական կողմի համար մեծ չափով յաղթանակ էր:

Ազրպէյճանի ունեցած միակ շօշափելի առաւելութիւնը հոգեբանական էր. մի քանի հարիւր մեթր առաջխաղացումը բարձրացրեց հասարակութեան` դեռեւս արցախեան պատերազմից ընկճուած մարտական ոգին եւ ինչ-որ առումով դարձաւ անտրամաբանական մեծ կորուստներն արդարացնելու միջոց: Մինչդեռ քառօրեայ պատերազմը հայկական կողմի համար լուծեց մի քանի մարտավարական խնդիրներ.

1.- Հակառակորդի մօտ ջարդեց հայկական բանակի անմարտունակութեան, բարոյալքուածութեան մասին կարծրատիպը, ինչպէս նաեւ` ձեւաւորուած խոր համոզմունքը, թէ սպառազինութեան հաշուին ունակ է մէկ հարուածով ծնկի բերել հայկական կողմին: Ազրպէյճանի իշխանութիւնները եւ հասարակութիւնը հասկացան, թէ ինչ է արժենալու նոր պատերազմի սանձազերծումը:

2.- Ձախողուած այդ յարձակումը թոյլ տուեց բացայայտել եւ չէզոքացնել առաջնագծում ու պաշպանութեան ամբողջ համակարգում եղած թոյլ օղակները, հասկանալ հակառակորդի մարտավարական առանձնայատկութիւնները:

3.- Ազրպէյճանը կորցրեց, այսպէս կոչուած, «անակնկալի գործօնը»: Այդ մեթոտն այլեւս չի աշխատելու: Դրանում Ազրպէյճանը թերեւս լիովին համոզուեց այս տարուայ փետրուարի 25-ին արցախեան ճակատում երկու ուղղութիւններով իրականացրած ներթափանցման անյաջող եւ իր համար մարդկային մեծ կորուստների յանգեցրած փորձերից յետոյ:

4.- Դրդեց հայկական կողմին վերջապէս քայլեր ձեռնարկել ռազմական արհեստագիտութեան  արդիւնաբերութեան ստեղծման, ներքին պաշարների զօրաշարժի ենթարկման փիլիսոփայութեան վրայ խարսխուած «ազգ-բանակ» յղացքը գործարկելու ուղղութեամբ: Բազմապատկուող ազդեցութեամբ այն կարող է ազդել բոլոր կենսական ոլորտների զարգացման վրայ:

5.- Հասարակութեանը, յատկապէս` լրատուադաշտին, սովորեցրեց` ի՛նչ է խառնածին պատերազմը, բարձրացրեց զգօնութիւնը` հակառակորդի տեղեկատուական ձեռնավարական թակարդներում չյայտնուելու առումով, սովորեցրեց ռազմաճակատային լրատուութեան հետ աշխատելու նրբութիւնները: Բանակի բաց տեղեկատուական քաղաքականութեան պայմաններում սա կարեւոր ձեռքբերում է` ոչ միայն տեղեկատուական անվտանգութեան, այլեւ տեղեկատուական «յարձակման» առումով: Այդ պատերազմից յետոյ բանակը հասարակութիւնից էլ աւելի կտրելու Ազրպէյճանի քաղաքականութեան պատճառով հայկական ԶԼՄ-ներն ու պաշտօնական աղբիւրներն ազրպէյճանցիների համար ենթագիտակցօրէն դառնում են աւելի արժանահաւատ, քան` սեփական պետութեան, պաշտպանական գերատեսչութեան տեղեկատուական արտադրանքը: Իսկ դա Ազրպէյճանի հասարակական տրամադրութիւններն աւելի կառավարելի դարձնելու միջոց է:

6.- Ազրպէյճանը մեծ հաշուով կորցրեց ԼՂ կարգաւորման գործընթացում պատերազմի շանթաժային խաղաքարտն օգտագործելու հեռանկարը: Չնայած ներկայիս փորձերին` այն այլեւս ո՛չ հայկական կողմի եւ ո՛չ էլ միջնորդ երկրների վրայ չի ազդում: Ազրպէյճանն ապացուցեց, որ արցախեան հարցը ռազմական ճանապարհով լուծելն իր համար նոյնքան բարդ է, եթէ` ոչ աւելի, քան բանակցութիւններով: Ապրիլեան ձախողման պատճառով Պաքուն պատերազմական շանթաժի կիրառման առումով կորցրեց այնպիսի կարեւոր դաշնակցի, ինչպիսին Ռուսաստանն է: Նոր յարձակում, որն այս անգամ իսկապէս կարող է լայնածաւալ պատերազմի յանգել, Մոսկուան թոյլ տալ չի ցանկանում:

7.- Այդ «պատերազմով», յատկապէս` դրա ընթացքում խաղաղ բնակիչների, գերեվարուած հայ զինծառայողների նկատմամբ իրականացրած գազանային յանցագործութիւններով Ազրպէյճանը հասաւ նրան, որ ամրապնդեց միջազգային հանրութեան համոզմունքն Արցախն Ազրպէյճանի ենթակայութեանը վերադարձնելու անթոյլատրելիութեան հարցում:

8.- Ամրապնդեց հայկական կողմի բանակցային դիրքերը: Արդէն 2016թ. մայիսից ակնյայտ դարձաւ, որ հայկական կողմը փաստացի հրաժարւում է դրանց շուրջ բանակցութիւններից` դնելով հրադադարի լիակատար վերականգնման նախապայմանը: Ազրպէյճանն ի վիճակի չէ դա կատարել, որովհետեւ դրանով է՛լ աւելի կ՛ամրապնդի առկայ սթաթիւս քուոն: Արդիւնքում` գործընթացը մտել է կատարեալ փակուղի, որի պատասխանատուն է համարւում Պաքուն` հէնց ապրիլեան յարձակման արկածախնդրութեան պատճառով: Ստեղծուել է մի վիճակ, երբ Ազրպէյճանը ո՛չ պատերազմ սկսելու «թոյլտուութիւն» է կարողանում ստանալ, ո՛չ էլ` արդիւնքի հասնել բանակցութիւններով:

Չնայած այս ամէնին` «ապրիլեան պատերազմ»-ը, որն աւելի ճիշդ կը լինի անուանել ապրիլեան քառօրեայ հերոսամարտ, երկարաժամկէտ հեռանկարում չի կանխել հնարաւոր ամբողջական  նոր պատերազմը: Դրա հաւանականութիւնը հիմա նոյնքան մեծ է, որքան` անցած տարուայ ապրիլի 6-ին: Բայց այդ հերոսամարտը լուծեց ամենակարեւորը` ցոյց տուեց, որ այս երկրում ապրող մարդը կարող է չլինել լաւ քաղաքացի, թերանալ լաւ պետութիւն կառուցելու գործում, բայց ամբողջ էութեամբ հայրենապաշտ է եւ հայրենապաշտպան: Ապրիլեան հերոսամարտն իրականում հայ հասարակութեանը հանեց ապրիլեան պատերազմի յաղթանակների դափնիների վրայ լեթարգիական քնի (մահաքուն, Խմբ.) վիճակից: