«Իմ Կեանքս Որպէս Զինուորագրեալ Ապրած Եմ». Երուանդ Փամպուքեան

Հարցազրոյցը վարեց` ԳԷՈՐԳ ՉԻՉԵԱՆ

«Հայերն այսօր» կայքը հարցազրոյց մը կատարած է անուանի հայագէտ, պատմաբան, խմբագիր, ՀՅԴ արխիւներու հրատարակութեան («Նիւթեր Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան պատմութեան համար») պատասխանատու Երուանդ Փամպուքեանին հետ, որ անդրադարձած է «Ազդակ»-ի մէջ իր գործունէութեան, մերօրեայ ազգային խնդիրներուն եւ ՀՅԴ-ի արխիւներուն կարեւորութեան: Ստորեւ` հարցազրոյցը:

ՀԱՐՑՈՒՄ.-  Ձեր բազմաբեղուն գործունէութեան ընթացքին նաեւ «Ազդակ» օրաթերթի գլխաւոր խմբագիրը եղած էք: Ինչպէ՞ս կը նկարագրէք «Ազդակ»-ի մէջ ձեր ունեցած տարիները:

ԵՐՈՒԱՆԴ ՓԱՄՊՈՒՔԵԱՆ.- «Ազդակ»-ի մէջ կեանքիս 8 տարիները անցուցած եմ: Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան կողմէ թերթին էջաթիւը աւելցնելու յանձնարարութիւն ստացած էի: Մինչ այդ, ինչպէս բոլոր թերթերը, նոյնպէս եւ մեր «Ազդակ»-ը 4 էջով լոյս կը տեսնէր:

Սակայն Պէյրութի հայկական գաղութի ազգային, մշակութային եւ հոգեւոր կեանքը այնքան աշխուժ էր, որ անհրաժեշտ եղաւ այդ բոլոր իրադարձութիւնները լուսաբանելու համար թերթին էջերը աւելցնել:

Ես եւ գործընկերներս միացեալ աշխատանքով յաջողեցանք «Ազդակ»-ը ութ էջով հրատարակել: Առաջին թիւը ընթերցողին սեղանին դրուեցաւ 2 դեկտեմբեր 1978 թուականին: Այդ տարիներուն մեծ նուաճում էր ատիկա, քանի որ սփիւռքի եւ Հայաստանի մէջ ութ էջնոց թերթ գոյութիւն չունէր: Հիմա արդէն 10 էջով լոյս կը տեսնէ «Ազդակ»-ը:

Սակայն «Ազդակ»-ը իմ գործունէութեանս գլխաւոր ասպարէզը չէր միայն:

Ծնած եմ Հալէպ եւ աւարտած եմ Հալէպի Քարեն Եփփէ ազգային ճեմարանը, որմէ ետք հայագիտական պաշարս ամբողջացնելու նպատակով մեկնած եմ Վենետիկ եւ ուսում ստացած` Սուրբ Ղազար հայագիտական վարժարանին մէջ, ապա ընդունուած եմ Պելճիքայի «Լուվեն» համալսարանը` արմատապէս ուսումնասիրելով միջազգային դիւանագիտութիւն, քաղաքական գիտութիւններ, Արեւելքի հին պատմութիւն եւ արեւելեան լեզուներ:

Երկար տարիներ դասաւանդած եմ Պէյրութի Համազգայինի ճեմարանի, Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան դպրեվանքի եւ Սուրէն Խանամիրեան ազգային վարժարանի մէջ, ինչպէս նաեւ եղած եմ Համազգայինի Հայագիտական բարձրագոյն հիմնարկի տնօրէն:

Ինծի բախտ վիճակուած է ութ տարի աշխատելու Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան վերջին վարչապետ Սիմոն Վրացեանին հետ, երբ ան Պէյրութի Նշան Փալանճեան ճեմարանի տնօրէնն էր: Այդ տարիներուն շատ երիտասարդ էի եւ տակաւին նոր մտած էի մանկավարժական գործունէութեան ասպարէզ:

Լուրջ աշխատանքներ տարած եմ նաեւ գրաբարագիտութեան ուղղութեամբ:

Հ.- Ըստ ձեզի, արեւելահայերէնի եւ արեւմտահայերէնի լեզուական պատնէշը այսօր յաղթահարուա՞ծ է, ձեր տարիներուն այդ երկու ճիւղերուն միջեւ որեւէ տարբերութիւն կը դրուէ՞ր:

Ե. Փ.- Մեր ժամանակաշրջանի սերունդը տարբերութիւն չէր գտներ լեզուի երկու ճիւղերուն միջեւ: Դպրոցական տարիներուն եւս, երբ արեւելահայ կամ արեւմտահայ գրողներ կ՛ընթերցէինք, երբեք զանազանութիւնը չէինք զգար, երկուքն ալ ազատ կը կիրարկէինք, հաւասար արժէք ունէին, երկու լեզուներուն բառամթերքը գրեթէ նոյնն էր մեզի համար:

Պէտք էր այս երկու լեզուներուն միացումը արագ թափով ընթանար, սակայն, դժբախտաբար, այդ գործընթացը տեղի չունեցաւ:

Վերջ ի վերջոյ, բոլորս հայ ենք, այս լեզուական ճիւղերը հայոց լեզուին մաս կը կազմեն, մեր երեխաները պէտք չէ իրենց մայր արմատէն կտրուին:

Հ.- Ներկայիս ի՞նչ աշխատանքային ընթացքի մէջ էք:

Ե. Փ.- Նոր պարտականութիւն մը յանձնուեցաւ ինծի` ՀՅԴ արխիւները ուսումնասիրել եւ պատմական նիւթերը հրապարակման պատրաստել: Վերջինը` «Նիւթեր ՀՅԴ պատմութեան համար» մեծածաւալ 12 հատորով մատենաշարն է, որուն իւրաքանչիւր հատորը մօտ 500 էջնոց ժողովածու է, եւ իւրաքանչիւր հատորի մէջ միջին հաշուով 400 փաստաթուղթ ներառուած է:

10 փետրուարին Հայաստանի Հանրապետութեան Գիտութիւններու ազգային ակադեմիայի պատմութեան բաժանմունքին մէջ տեղի ունեցաւ մատենաշարի հայաստանեան շնորհահանդէսը:

Դաշնակցութեան պատմութեան վերաբերող արխիւները յատկապէս զետեղուած են Միացեալ Նահանգներու Մասաչուսեց նահանգի հայաշատ Ուոթըրթաուն քաղաքին մէջ գտնուող ՀՅԴ «Հայրենիք» կեդրոնին մէջ: Տարին մէկ անգամ անպայման կ՛այցելեմ Ուոթըրթաուն` անհրաժեշտ արխիւներէն օգտուելու համար: Ուսումնասիրութիւններուս ընթացքին օգտուելու նպատակով կ՛այցելեմ նաեւ Պէյրութի ճեմարանի գրադարանը, ուր հիմնականօրէն փաստաթուղթերու պատճէններ եւ լուսապատճէններ կը գտնուին:

Հ.- Ի՞նչ կարեւորութիւն ունէր այդ արխիւներու ուսումնասիրութիւնը ձեզի համար եւ ինչպէ՞ս յանձն առիք այդ աշխատանքը կատարելու պատասխանատուութիւնը:

Ե. Փ.- Հարկ կը գտնեմ նշելու, որ աւելի քան 10 տարիէ այս գործով կը զբաղիմ: Շատ բարդ եւ տաժանակիր աշխատանք է հին փաստաթուղթերու ուսումնասիրութիւնը եւ վերծանումը, իսկ ամէնէն դժուարը` ծանօթագրելն է:

Այդ արխիւները կ՛ընդգրկեն ժամանակակից եւ ազատագրական պայքարի վերջին 125 տարուան պատմութիւնը:

Դաշնակցութեան արխիւներուն մեծ մասը կը վերաբերի ազգային, քաղաքական եւ մարտական գործունէութեան, բարեբախտաբար պահպանուած է: Այդ արխիւները հետաքրքրական նիւթեր կը պարունակեն մեր պատմական հայրենիքի Տարօն, Սասուն, Խարբերդ, Վասպուրական եւ մնացեալ բնակավայրերուն մասին, որոնք մինչեւ օրս տակաւին չեն ուսումնասիրուած:

Ճիշդ է` հիմնականօրէն կուսակցութեան պատմութիւն կ՛ուսումնասիրեմ, բայց ուսումնասիրութեան ամբողջ ընթացքին կարծես տեղ մը կը շփոթէի մեր ազգի ամբողջ պատմութեան հետ. չէ՞ որ, ՀՅԴ-ն այդ շրջանին գլխաւոր դեր խաղցած է հայոց պատմութեան մէջ:

Հ.- Պոսթընի արխիւներուն մէջ ուսումնասիրուելիք նիւթեր դեռ շատ կա՞ն:

Ե. Փ.- Արդէն հրապարակուած 12 հատորներուն մէջ թերեւս մինչեւ 1915 թուականի իրադարձութիւնները արծարծուած են: Այդ փաստաթուղթերուն մէջ կը ներկայացուի այն, որ 24 ապրիլ 1915 թուականը (հին տոմարով` 11 ապրիլը) կ՛ընդունին իբրեւ Հայոց ցեղասպանութեան սկիզբ, որ այդքան ալ չի  համապատասխաներ իրականութեան: Ասիկա խորհրդանշական թուական է, քանի որ այդ օրը Օսմանեան կայսրութեան մայրաքաղաքին մէջ սկսաւ հայ մտաւորականներուն ձերբակալութիւնը: Կրնանք ըսել` 24 ապրիլին թրքական վայրագութիւնը իր գագաթնակէտին հասաւ: Եղերական իրադարձութիւնները մանրամասնող փաստերը յաջորդ հատորին մէջ ներառուած  պիտի ըլլան:

Հ.- Արխիւային ուսումնասիրութիւններուն ընթացքին ի՞նչ փաստաթուղթերու հանդիպած էք, որոնք ո՛չ միայն Դաշնակցութեան, այլ,  առհասարակ, հայոց պատմութեան կը վերաբերին:

Ե. Փ.- Բնականաբար հանդիպած եմ ուշագրաւ փաստաթուղթերու, որոնցմէ մէկը համշէնահայերուն կը վերաբերի: Համշէնահայերը կոտորածէն ետք կազմած են «Տայք» միութիւնը, ապա գումար հաւաքած են եւ այդպիսով ֆոնտ եւ յանձնախումբ ստեղծած են, որպէսզի աշխարհով մէկ սփռուած տարագիր իրենց հայրենակիցներուն հետքերը փնտռելու նախաձեռնեն:

Ապա հասած են մինչեւ Կ. Պոլիս եւ ֆրանսերէն լեզուով զեկուցագիր մը ներկայացուցած են, որուն մէջ դաշնակից պետութիւններու զինուորական հրամանատարներէն խնդրած են, որ արտօնութիւն տան փնտռելու կոտորածէն փրկուած հայերը, որոնք հասած են մինչեւ Միջագետքի անապատներ, Պաղտատ, Մուսուլ եւ այլուր:

Ահաւասիկ, ասիկա թանկարժէք փաստաթուղթերէն մէկն էր: Չեմ կարծեր, որ Հայաստանի մէջ ապրող համշէնահայերը այսօր յիշեն, որ գոյութիւն ունեցած է այդպիսի կազմակերպութիւն մը, որուն անդամները նման քայլի դիմած են:

Յոյժ կարեւոր փաստաթուղթերու ուսումնասիրութիւններէն մէկն է նաեւ Վանի շրջանին մէջ (պատմական Վասպուրական) մօտաւորապէս 800 հայաբնակ գիւղեր ըլլալու փաստը:

Փաստաթուղթին մէջ մանրամասնօրէն ներկայացուած է, թէ որքան հայ բնակչութիւն ունեցած են այդ գիւղերը, որքան քիւրտեր ապրած են այնտեղ եւ գիւղերը իրարմէ որքան հեռաւորութեան վրայ գտնուած են:

Հ.- Եթէ անդրադառնանք ձեր անցած ուղիին, ո՞ր տարիները ձեր կեանքին վրայ մեծ ազդեցութիւն ձգած են:

Ե. Փ.- Իմ կեանքս որպէս զինուորագրեալ ապրած եմ. առաջին կարգին` ՀՅԴ կուսակցութեան զինուորն եմ: Ուրկէ պարտականութեան կանչուած եմ, անտրտունջ գացած եմ: Սակայն այն նուիրական գործը, որ կենսագրութեանս մէջ կարմիր թելի պէս կ՛անցնի, նորահաս սերունդին հայեցի դաստիարակելն ու զանոնք հայրենասիրական ոգիով ներշնչելն է:

Հ.- Իսկ ձեզ հայրենասիրական ոգի ո՞վ ներշնչած է:

Ե. Փ.- Անկասկած ծնողքէս ստացած ներշնչանքն է: Մեր մանկութիւնը այնպիսի ժամանակաշրջանի մը ապրած ենք, երբ մեր ծնողներն ու շրջապատը անդադար կը խօսէին, թէ ի՛նչ տառապանքներու եւ հալածանքներու ենթարկուած սերունդ եղած են:

Մեր վրայ ծանր պարտականութիւն դրուած էր` ապահովելու ազգի վերականգնումը: Անիկա ուժ կու տար մեզի. չէ՞ որ ազգը մեզմով` Ցեղասպանութիւնը վերապրողներու զաւակներով, որբանոցներուն մէջ կեանքերնին մաշեցուցած սերունդով պէտք էր վերականգնուէր:

Հ.- Իսկ այսօրուան սերունդին մասին ի՞նչ կ՛ըսէք: Հայրենասիրական ոգին անոնց մէջ որքանո՞վ պահպանուած է:

Ե. Փ.- Խօսքս, անշուշտ, սփիւռքի երիտասարդներուն կը վերաբերի: Չեմ կրնար ըսել, որ անոնց ազգային ոգին հետզհետէ կը խամրի: Ճիշդ է` մեր սերունդը համեմատաբար ուրիշ էր, աւելի խորութեամբ կ՛ընկալէր հայութեան, հայկականութեան եւ հայրենասիրութեան գաղափարը, սակայն ատիկա մեզի իրաւունք չի տար ըսելու, որ մեզի յաջորդող սերունդը աւելի նուազ հայ է, կամ նուազ հայեցի ապրելակերպ ունի: Եւ ասիկա ո՛չ միայն Միջին Արեւելքի երկիրներուն մէջ ապրող երիտասարդներուն կը վերաբերի, այլ, առհասարակ, աշխարհասփիւռ հայ երիտասարդներուն: Ամէն տարի 24 ապրիլին անոնց պահանջատիրական կոչերը լսելով եւ Հայոց ցեղասպանութեան հարցին արդարացի լուծման համար կազմակերպուող ջահերթն ու ոգեկոչման ձեռնարկները տեսնելով` հոգիս հպարտութեամբ եւ բերկրանքով կը լեցուի:

Անոնք հաւատարիմ են իրենց արմատներուն եւ հզօրութեամբ պիտի պաշտպանեն մեր իրաւունքները: Իսկ իշխանութիւնը իր կարգին պէտք է անոնց կողքին ըլլայ եւ սատար կանգնի անոնց հայրենասիրական նախաձեռնութիւններուն:

Հ.- Դուք երկա՜ր ճամբայ անցած մարդ էք: Զրոյցի աւարտին կը փափաքինք լսել հայ երիտասարդներուն ուղղուած ձեր խօսքը:

Ե. Փ.- Հակիրճ կերպով պատասխանեմ այս հարցումին: Մարդը մինչեւ իր կեանքի վերջին շունչը սորվելիք ունի: Կը կարծեմ, որ, այս պարագային մենք եւս հայ երիտասարդներէն շատ սորվելիք ունինք:

Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՄԱՐԻԱ ԱՐԱՊԱԹԼԵԱՆ