ՔԵՌԻ (Հայդուկապետ Քեռիին Նուիրուած Ձեռնարկին Կարօ Յովհաննէսեանի Արտասանած Խօսքը)

Հրամանատարը

Գարեգին Նժդեհի բնորոշումով` «Տաք կարեկցութիւն դէպի իրաւազուրկն ու թոյլը, ֆանաթիք սէր դէպի իր ցեղն ու նրա գուրգուրած ազատութիւնը, բիբլիական անշահասիրութիւն ու համեստութիւն, վտանգի ու մահուան բացարձակ անգիտացում, ռազմական անսահման էնտուզիազմ. ահա հերոսը, ահա Քեռին»:

Գարեգին Նժդեհ կը նկարագրէ նաեւ այն պահը, երբ բանակին մէջ տատանում կար եւ մտադրութիւն` ձգելու գրաւուած դիրքերը, ահա այդ վայրկեանին զինուորներուն քով սրարշաւ կու գայ Քեռիի թիկնապահը եւ կը հաղորդէ, որ Քեռին օգնութեան պիտի հասնի իրենց: Այդ լուրը բաւարար կ՛ըլլայ, որ յուսալքումը վերջ գտնէ վաշտապետներուն եւ զինուորներուն մէջ, որոնք միասնաբար կը գոռան.

– Յառա՜ջ, զինուորներ, մեզի հետ է Քեռին:

– Յառա՜ջ,- կ՛արձագանգէ զօրաշղթան եւ իբրեւ երկաթէ պատնէշ` առաջ կը շարժի:

Քիչ անց, տակաւին Քեռին չհասած, թշնամիին խրամատները կը վերածուին գերեզմաններու: Կը պարտուի թշնամին: Քեռիի անունը բաւարար կ՛ըլլայ, որ յաղթէ իր բանակը:

Քեռին զինուոր-հրամանատար էր, հրամանատար-զինուոր: Ու հեռատես հրամանատար էր: Չէր զբաղեր քաղաքականութեամբ: Ըստ իրեն, զինուորական մարդը պէտք չէ զբաղի քաղաքականութեամբ: Ասիկա չէր նշանակեր, թէ Քեռին չէր հասկնար քաղաքականութենէ: Օրինակ, ան չէր հաւատար սահմանադրական Թուրքիոյ եւ անոր կարգախօսին` հաւասարութեան, եղբայրութեան եւ ազատութեան: Չէր ուզեր, որ վար դրուին ֆետայիներու զէնքերը. միշտ կասկած ունէր Երիտասարդ թուրքերու մասին:

Քեռին խանդավառ չէր կամաւորական գունդերով, ինչպէս որ միւս խմբապետներն էին: Ան կը մտածէր, որ եթէ ռուսերը յաղթական դուրս գան, արդեօ՞ք գոհացում պիտի տան հայերու ազգային-քաղաքական պահանջներուն: Ռուսերը նախապէս հալածանքի չենթարկեցի՞ն հայերը: Ան կը նախատեսէր, որ շատ չնչին պիտի ըլլան կամաւորական շարժումէն մեր ստանալիք օգուտները: Քեռին շատ աւելի լաւ կը դատէր, քան ուրիշները: Այսօր, երբ աւելի քան հարիւրամեակ մը անցած է հայ կամաւորական շարժման վրայէն, կը տեսնենք, թէ Քեռիները իրաւունք ունէին չխանդավառուելու այնքան ցուցական այդ ձեռնարկէն:

***

Ռեւանտուզը, որ Քեռիի ամբողջ յեղափոխական գործունէութեան յաղթանակներու շարքին գագաթնակէտն է, իրեն հետ կը բերէ բազում օրինակներ` Քեռիի հրամանատարի եւ ղեկավարի կարողութիւնը ցոյց տուող: Հիմնաւորելու համար Ռեւանտուզի կռիւներուն սաստկութեան տարողութիւնը` յայտնենք, որ Ռեւանտուզի արդէն իսկ մեծ բանակին օգնութեան հասած էին Պոլիսէն 12.000 զինուորներ, ընտիր տարրեր, թեքնիք բոլոր յարմարութիւններով: Եւ աւելի՛ն. բազմաթիւ վաշտերու հրամանատարները գերմանացի սպաներ էին:

Ռեւանտուզի մէջ, որ պաշարուած էր ճակատէն եւ թիկունքէն, ռազմամթերքի եւ սննդեղէնի պակաս կար: Պատերազմի մէկ փուլին պէտք էր անցնիլ գետը: Քեռին կը հրահանգէ ձեռք-ձեռքի շղթայ կազմել եւ անցնիլ գետը: Ինք, 53 տարեկան, կ՛ըլլայ առաջինը բոլոր անցնողներուն մէջ: Զինուորներէն մէկը կը պատմէ, որ «ալեզարդ ծերունին առաջինը ելաւ միւս ափը` չնայած մեր երիտասարդութեան եւ կորովին»: Այո՛, Քեռին գիտէր իր անձի քաջութեան օրինակով ոգեւորել եւ առաջ մղել իր զինուորները:

Այլ զինուոր մը կը պատմէ: Քեռին իր ամբողջ կեանքին մէջ, ամէնէն վտանգաւոր վայրկեաններուն իսկ օգնութիւն չէ խնդրած երբեք: Կուրօրէն կը հաւատայինք ծերունի առաջնորդին, կը շարունակէ զինուորը, եւ գիտէինք, որ մեր ճակատագիրը կը գտնուի վստահ ու փորձուած ձեռքերու մէջ:

Նմանօրինակ պատմումներ շատ կան, որոնք կը ներկայացնեն Քեռիի զօրավարի առաքինութիւնները:

Անգամ մը Քեռին կը տեսնէ իր զինուորներէն մէկը` Նշանը, որ կը կռուի ձիւնի վրայ, առանց դիրք մտնելու, կը բարկանայ վրան` ըսելով.

– Տղա՛յ, ձիւնով դիրք շինէ ու մէջը մտիր:

Նշան զարմանքով կը դառնայ Քեռիին ու կ՛ըսէ.

– Քեռի՛ ջան, հապա դո՞ւն, որ ամբողջ հասակովդ մէկ կայնած ես այդ բարձունքին վրայ:

– Բալաս, կը պատասխանէ Քեռին,- գնդակն ու ես վաղուցուայ ծանօթներ ենք:

Այս խօսքերուն վրայ Նշան կը վիրաւորուի:

Դերասանապետ Վահրամ Փափազեան, որ եղած է Քեռիի թիկնապահներէն մէկը, կը պատմէ, թէ կ՛անցնէին Պարսկաստանի անջրդի անապատէն: Հրաշէկ արեւէն չորցած էր տղոց արիւնը եւ ջուրի պահեստները վերջացած էին: Հազիւ կարողութիւնը ունէին քալելու աւազներու մէջ: Յանկարծ կը տեսնեն երկու քարի միջեւ ափ մը տարածութեամբ անձրեւէն մնացած ջուր: Զինուորներէն մէկը քանի մը ափ ջուրը կը լեցնէ իր փափախին մէջ եւ վազելով կու գայ եւ կը կանգնի Քեռիին առջեւ` առաջարկելով հրամանատարին, որ իր պապակը յագեցնէ: Քեռին ուրախութեամբ կ՛առնէ փափախը եւ կը տանի զայն շրթներուն: Յանկարծ կանգ կ՛առնէ եւ կը հարցնէ. «Բալաներուս համար ալ ջուր կա՞յ»: Եւ երբ կ՛իմանայ, որ ջուրը միայն այդքան է, հազիւ քանի մը ափ` հին անձրեւներէն մնացած, որ ոչ մէկ ձեւով բաւարարութիւն կու տայ զօրքին եւ որ միայն իրեն համար հաւաքուած էր, Քեռին կը մերժէ խմել եւ կը թափէ հեղուկը` ըսելով. «Բալաներս, կա՛մ բոլորս կը խմենք, կա՛մ` ոչ մէկս»:

Դարձեալ Վահրամ Փափազեանի պատմումով, օր մը Ռեւանտուզի մէջ Քեռի ժողովի կը հրաւիրուի ռուս հարաւային զօրքերու ընդհանուր հրամանատար զօրավար Բարադովի քով: Այս վերջինը թարգմանի միջոցով Քեռիին կը բացատրէ, թէ կիրճի մը մէջէն պէտք է անցնիլ թշնամիի թիկունքը հազար ղազախներով, եւ այդ գործողութեան գործադրութիւնը կը յանձնուի իրեն` Քեռիին: Քեռին պահ մը մտածելէ ետք թարգմանի միջոցով կ՛ըսէ.

– Այդ կիրճի միջոցով անցնիլ կարելի չէ թէկուզ հազար ղազախով: Անոնցմէ ոչ մէկը ետ կու գայ: Եթէ զօրավարը կը վստահի ինծի, ես կ՛անցնիմ թշնամիի թիկունքը մէկ ջոկատ զինուորով միայն, ոչ թէ այդ կիրճով, այլ` միայն ինծի ծանօթ կածաններով: Անգամ մը, որ համազարկ տամ թշնամիի թիկունքէն, այս կողմէն ալ բանակը թող յարձակի, այն ատեն թուրքը մազապուրծ կը փախչի:

Բարադովը, սակայն, կը պնդէ իր ըսածին վրայ եւ ուրիշ մէկուն կը յանձնարարէ գլուխ հանել գործը հազար ղազախով:

Վերադարձի ճամբուն վրայ Քեռիին թիկնապահը կը հարցնէ անոր, թէ ի՛նչ ելք կրնայ ունենալ այդ գործողութիւնը: Քեռին կը պատասխանէ.

– Հոտը առաւօտուն դուրս կու գայ, որդի՛, միայն հազար ղազախը ափսոս, եթէ նոյնիսկ տասը հոգի ալ վերադառնան, այդ ալ մեծ փառք է:

Յաջորդ առաւօտ, Բարադովը վերստին իր քով կանչել կու տայ Քեռին: Բարադովը երկու բռունցքներով գլուխը բռնած, դեղնած` յանցապարտի պէս կ՛ըսէ.

– Ներէ ինծի, դուն իրաւ էիր, իմ հազար ղազախը կորաւ կիրճի մէջ: Հիմա, ինչպէս որ գիտես, այդպէս ըրէ՛. միայն թէ վաղը լուսաբացին աւետաբեր համազարկ տուր մեզ լերան ետեւէն, այն ատեն մեր սխալը կը դարմանենք:

Քեռին գիշերուան կէսին հարիւր զինուորով կը մեկնի ու առաւօտուն կը լսուի անոր համազարկը լերան ետեւէն, որուն կը յաջորդէ աշխարհասասան «հուռռա» մը, գնդացիրի որոտը եւ թուրքերու խառնիճաղանճ փախուստի ոռնոցը: Իրիկնամուտին Քեռին կը վերադառնայ իր ջոկատի լրիւ կազմով: Առաւել` մեծ աւարով:

***

Վալատ Վալատեան` Քեռիի գլխաւոր կենսագիրը, կը հաստատէ. «Մարդկայնօրէն հետաքրքրական մի երեւոյթ կայ, որին շատ յաճախ վկայ ենք լինում: Ստորադաս վիճակի մէջ գտնուող եւ համեստ մէկը պահանջկոտ ու յոխորտուն է դառնում, հէ՛նց որ այդ վիճակից դուրս գալով աւելի մի բարձր դիրքի է հասնում եւ կարելիութիւն ստանում ուրիշների հրամայելու` որպէս պետ եւ ղեկավար: Բարձր դիրքը գիտէ տկարացնել մարդկանց` քամուն տալով մասնաւորապէս նրանց երբեմնի համեստութիւնն ու խոնարհամտութիւնը»:

Այդպէս չեղաւ, սակայն, Քեռին: Իր կեանքը աստիճանական վերելք եղաւ ղեկավարութեան մակարդակի իմաստով, պարզ ֆետայիէն մինչեւ հրամանատար: Եւ որքան բարձրացաւ ան, իր համեստութիւնը անխաթար մնաց, գինիին ջուր չխառնուեցաւ:

Մնաց որ, Քեռին ոչ մէկ ջանք թափեց հրամանատար ըլլալու համար, ան չէր ուզեր իսկ հրամանատար ըլլալ: Այսպէս. կամաւորական չորրորդ գունդի հրամանատարութեան համար նախ առաջարկուած էր Սեպուհին անունը, որ մերժած էր եւ նախընտրած էր ըլլալ Անդրանիկի վաշտապետներէն մէկը: Անկէ ետք է, որ Դ. գունդի հրամանատար նշանակուած էր Քեռին:

Նոյնը պատահած էր 1908-ին` Թաւրիզի օգնութեան ուղարկուելիք խումբի խմբապետի պաշտօնին: Նախ առաջարկած էին Նիկոլ Դումանին, որ մերժած էր, ապա` Խանասորի Վարդանին, որ դարձեալ մերժած էր: Այնուհետեւ նկատի առնուած էր Սեւքարեցի Սագոն, որ թէեւ ընդունած էր, սակայն Թաւրիզի ճամբուն վրայ վարակուած էր քոլերայով եւ` մահացած: Անկէ ետք է միայն, որ գործի կանչուած էր Քեռին:

Վերոնշեալ երկու դէպքերուն ալ ուշ յիշուած էր Քեռիին անունը: Քեռին ստուերի մէջ մնալու այնքան յատուկ սովորութիւն ունէր, կը գրէ իր կենսագիրը, որ` «միշտ էլ նպաստել է իր ուշ մտաբերելուն` հեռաւորների թէ մերձ գտնուողների կողմից հաւասարապէս: Մարդիկս էլ հօ՜ սովորաբար հակամէտ ենք լինում անտեսելու լուռումունջ մի կողմ քաշուող, իրենց մասին խօսեցնելու պահանջ չունեցող, հրապարակի վրայ երեւալուց խուսափող համեստներին»:

Կայ աւելին դարձեալ: Քեռին իր գործը կատարելէ ետք չէր հետաքրքրուեր, որ այդ գործը անձնապէս իրեն պատիւ ու համբաւ կը բերէ՞ր, թէ՞ ոչ: «Քեռին բնաւ ծարաւի չէր ժողովրդականութեան ու ծափերի,- կը գրէ կենսագիրը,- եւ չունէր ձգտում անպատճառ ղեկավար ու հրամանատար լինելու: Իսկ երբ այնուամենայնիւ դառնում էր պետ ու հրամայող, դա կատարւում էր անկախ իր կամեցողութիւնից: Ղեկավարի պաշտօնը իրեն պարտադրւում էր ընկերների որոշումով ու բացառիկ հանգամանքների հետեւանքով»:

***

Իբրեւ հրամանատար` Քեռին գործելու կատարեալ ազատութիւն կու տար իր օգնականներուն: Օրինակ, Սիսիանի ինքնապաշտպանութեան ատեն Քեռին Դրոյի յանձնած էր շրջանը կազմակերպելու պարտականութիւնը: «Ինձ էր յանձնել շրջանի տեղական ուժերու կազմակերպումը, մի սահմանափակումով սակայն. «դու ձիաւորները թո՛ղ, անոնք ունին իրենց խմբապետները»:

Կատարեալ գործակցութիւն եղած է Քեռիի եւ Դրոյի միջեւ: Այդ գործակցութեան շնորհիւ` փառաւոր ճակատամարտ մը շահուած էր Սիսիանի մէջ: Ու դիւրին ճակատամարտ մը չէր ատիկա, որովհետեւ Սիսիանը, որ նախապէս ամբողջութեամբ թուրք բնակչութիւն ունէր, իր մեծութեամբ եւ խաղացած ազդեցիկ դերով շրջանի թրքութեան սիրտն էր: Այսինքն Սիսիանի գրաւումով վերջնականապէս կը կտրուէր թուրքերու ողնայարը:

Խօսելով Քեռիի մասին` Դրօ կը հաստատէ. «Քեռի՛ ջան, մենք դեռ չոճուխ ենք քեզ մօտ: Ես հպարտ եմ, որ քեզպէս մեծ ռազմիկի թեւի տակ եմ գտնւում. իմ մեծ ուսուցիչ Դումանից լսել եմ քո հերոսական կեանքի մասին»:

(Շար. 4)