ՔԵՌԻ. (Հայդուկապետ Քեռիին Նուիրուած Ձեռնարկին Կարօ Յովհաննէսեանի Արտասանած Խօսքը)

Հայ-Թաթարական Կռիւները

Հայ-թաթարական կռիւներու սկզբնական շրջանին Նիկոլ Դուման Քեռին կը նշանակէ Լեռնային Նախիջեւանի ինքնապաշտպանութեան հրամանատար: Քեռին իրեն օգնական ունէր Դրոն: Ինքնապաշտպանութիւնը յաջողութեամբ պսակելէ ետք, Քեռին, Նիկոլ Դումանի կարգադրութեամբ, կ՛անցնի Ագուլիսի Գողթան շրջանը, որուն ինքնապաշտպանութիւնը վարելէ ետք, 1905 նոյեմբերին կ՛անցնի Սիսիան: Քեռիին կ՛ընկերակցէր Դրոն: Իր կեդրոնը կը դարձնէ Անգեղակոթ մեծ գիւղը: Թուրք-թաթարներու յարձակումը Անգեղակոթի վրայ տեղի կ՛ունենայ 1906-ի սկիզբը, ճիշդ ջրօրհնէքի օրը, երբ տեղի կ՛ունենար սուրբ պատարագը: Քեռին կը շտապէ դուրս: Թաթարները արդէն մտած էին գիւղ եւ բազմաթիւ տուներ թալանելէ ետք կրակի կու տային զանոնք: Թաթարները բազմամարդ էին եւ լաւ զինուած: Քեռին արագօրէն կ՛անցնի հակայարձակողականի: Թշնամին մեծ կորուստներ կու տայ եւ կը հարկադրուի նահանջել. Անգեղակոթը կը մնայ ազատ եւ Սիսիանը կ՛անցնի հայերուն ձեռքը:

Սիսիանի հայ-թաթարական կռիւները յաջողութեամբ եւ յաղթանակով աւարտելէ ետք, Քեռին կը հեռանայ Սիսիանէն` բարի յիշատակներ ձգելով ժողովուրդին մէջ «թէ՛ իբրեւ հմուտ ու խիզախ խմբապետ եւ թէ՛ իբրեւ ուղղամիտ նկարագիրի մարդ»: Քեռի ապա կ՛անցնի Զանգեզուր, ուր արդէն կը գործէին Սեբաստացի Մուրատն ու Գոմսայ Իսոն (Կորիւն): Այնտեղ կը ստանձնէ Ղափանի գիւղերու ինքնապաշտպանութիւնը: Այս կռիւներուն ընթացքին մեծ ջարդ կու տայ թուրք խումբերուն:

Թէեւ թաթարական վտանգը չքացած էր դաշնակցական մարտիկներու շնորհիւ, որոնք մէկ սիրտ մէկ հոգի դարձած էին, ինչպէս կ՛ըսեն, սակայն ներքին վտանգ մը կը սպառնար Դաշնակցութեան մէջ: Ատիկա խմբապետ Միհրան Քեշիշեանի գլխաւորած անջատողական շարժումն էր, որուն կ՛անդրադառնանք քիչ անդին:

Հայ-թաթարական կռիւներէն ետք Քեռին կ՛անցնի Երեւան, Ալեքսանդրապոլ, Կարս, մերթ Ալեքսանդրապոլ, մերթ Կարս: Սպասում նոր գործի, այսինքն հին կեանքը` սրճարան, ռախի, թաւլի, զրոյց:

Պարսկական Յեղափոխութեան Մէջ

Քեռին սպասեց մինչեւ 1908-ի աշնան սկիզբը, երբ գործի կանչուեցաւ Պարսկաստան երթալու համար: Այդ երկրին մէջ կը տիրէին միապետական-աւատապետական կարգեր, որոնց դէմ Եփրեմն ու Քեռին պիտի պայքարէին յանուն ժողովրդավարական կարգերու հաստատման:

ՀՅԴ Ընդհանուր ժողովը, այլ բաներու կարգին, կը յանձնարարէր Պարսկաստանի դաշնակցական մարմիններուն եւ անհատներուն` բոլոր միջոցներով նպաստել Պարսկաստանի յեղափոխական շարժման զարգացման` ի խնդիր ժողովրդավարական կարգերու հաստատման:

Դաշնակցական եւ պարսիկ յեղափոխականներու միջեւ բանակցութիւններէն մէկը կ՛ըլլայ այն, որ Դաշնակցութիւնը յանձն կ՛առնէ փորձուած ռազմիկներու խումբ մը ուղարկել Ատրպատական, Թաւրիզ: Դաշնակցութիւնը խմբապետի այդ պատասխանատու պաշտօնը կը յանձնէ Քեռիին, որ 1908-ի աշնան կ՛անցնի գործի գլուխ: Այսպիսով կը բացուի նոր էջ մը Քեռիի յեղափոխական-մարտական գործունէութեան մէջ:

Թաւրիզը պաշարուած էր միապետականներու կողմէ, իսկ Թեհրանը, որ դարձած էր սահմանադրական շարժման կեդրոնը, բարոյալքուած էր ու տկարացած: Թեհրանի բարոյալքումը ժխտական անդրադարձ կ՛ունենար Պարսկաստանի այլ շրջաններու վրայ, ուր յեղափոխական-սահմանադրական խմորումներ կային: Թաւրիզի վիճակը հետզհետէ կը վատթարանար, կար ռազմամթերքի եւ սննդեղէնի տագնապ: Ըմբոստութեան ղեկավար Սաթտար Խանի ճիգերը ի զուր կ՛անցնէին:

Ահա այսպիսի ճգնաժամային կացութեան մէջ օգնութեան կը հասնէին դաշնակցական ռազմիկները եւ անոնց միջամտութիւնը կը կատարէ փրկարար դեր: Շարժման ղեկավարը փաստօրէն կ՛ըլլայ Ռոստոմը, որ Թեհրանէն կը ժամանէ Թաւրիզ: Նոյն ատեն, Թաւրիզի պաշարման ծանր օրերուն, Թաւրիզ կը հասնի նաեւ Քեռին` իր խումբով: Խումբը կը բաղկանար 50 ֆետայիներէ` լաւ զինուած: Խումբին զէնքերէն զատ, Քեռին իրեն հետ կը բերէր 50.000 փամփուշտ, 42 մոսին հրացան, 8 տարբեր ձեւի հրացաններ, 12 մաուզեր տասնոց ատրճանակ եւ 12 յաւելեալ ձիեր: Պէտք է հաստատել, որ Քեռիի խումբին ժամանումը հրաշքի համազօր բան մը կ՛ըլլայ, որովհետեւ պաշարումը ամբողջական էր եւ խիստ, մանաւանդ որ ռուսերը միապետականներուն մեծ օժանդակութիւն կու տային եւ թոյլ չէին տար, որ Կովկասէն որեւէ օժանդակութիւն հասնի յեղափոխականներուն: Այս պայմաններու տակ շատ դժուար բան էր Թաւրիզ հասնիլը, այդ ալ` հեծեալներէ բաղկացած խումբով: Քեռին կը հասնի ճիշդ ժամանակին, այսինքն այն ատեն, երբ ժողովուրդ եւ ղեկավարութիւն բարոյալքուած վիճակի մէջ կը գտնուէին:

Պարսիկ յեղափոխականներու ղեկավարները խոստացած էին երկու հազար կռուող տրամադրել, փաստօրէն սակայն միայն 250 հոգի եկած էին, ասոր կողքին կային 1500 սահմանադրական հեծեալներ, որուն դիմաց` 15 դաշնակցական ռազմիկներ: Առաւել նաեւ, պարսիկ մուճահիտները այնքան ալ ընդունակ չէին յեղափոխական կռիւի: Միապետականներու կողմը Մահմետ Ալի շահի զօրքերը անհամեմատ աւելի շատ էին: Յստակ էր, որ տեղի կ՛ունենար իրապէս անհաւասար կռիւ:

Թաւրիզէն քանի մը քիլոմեթր հեռու կար Մուժումբար գիւղը, որ կը գտնուէր պաշարման օղակի մէջ: Մուժումբարը հայաբնակ գիւղ էր եւ միապետականներու աչքին փուշը: Այդ գիւղը գրաւել` կը նշանակէր հայ բնակչութեան ամբողջական կոտորումը:

Մուժումբարը շրջապատող ղարատաղցիք կը պատրաստուին յարձակելու գիւղին վրայ: Քեռին քանի մը ֆետայի կը ղրկէ Մուժումբար: Կարելի է երեւակայել, որ այս քանի մը հոգին բաւարար կ՛ըլլան, որ ետ մղեն հարիւրաւոր ղարատաղցիներ: Ատով ալ կը վերահաստատուի կապը Մուժումբարի եւ Թաւրիզի միջեւ:

Յաջորդ կարեւոր գործը կ՛ըլլայ Ալվարի կռիւը, որուն ընթացքին Ռահիմ խանի զօրքերը պարտութեան կը դատապարտուին: Ժամանակաւորապէս կը վերցուի Թաւրիզի վրայ սպառնացող վտանգը: Այս յաղթանակի դարբնողը կ՛ըլլայ Քեռին` Ռոստոմի հետ գործակցաբար:

Թաւրիզէն ետք Ռոստոմը եւ Քեռին կ՛անցնին Խոյ ու Սալմաստ, ուր միապետական պաշիպոզուքներ սկսած էին շահատակութիւններ ընել: Երկուքին ներկայութիւնը դրական անդրադարձ կ՛ունենայ Խոյի եւ Սալմաստի վրայ: Անկէ ետք Ռոստոմը կ՛անցնի Վառնա` ՀՅԴ Ե. Ընդհանուր ժողովին մասնակցելու, իսկ Քեռին` Թեհրան, ուր Եփրեմը ձեռնհաս օգնականի պէտք ունէր:

***

ՀՅԴ Ե. Ընդհանուր ժողովը (1903 սեպտեմբեր, Վառնա) քննելէ ետք Պարսկաստանի հարցը, կը հաստատէր, որ նախ ճիշդ եղած էր Դ. Ընդհանուր ժողովի որոշումը Պարսկաստանի վերաբերեալ, ապա արտօնութիւն կու տար Պարսկաստանի դաշնակցական մարմիններուն` հրապարակ գալու իբրեւ յեղափոխական գործօն մարմիններ:

1910-ի վերջերուն Քեռին Եփրեմի հետ կը տեղափոխուի Թեհրան, այսպիսով Քեռիի համար կը սկսի մարտական գործունէութեան շրջան մը, որ կը տեւէ մինչեւ 1912-ի կէսերը:

Եփրեմը Թեհրանի մէջ իր գործունէութեան համար, թէ՛ ռազմական եւ թէ՛ վարչական, կ՛ունենայ բացառիկ օգնական մը` յանձինս Քեռիի: Պետ եւ օգնական զիրար կը լրացնէին: Եփրեմ-Քեռի գործակցութիւնը կ՛ընթանայ համերաշխ: Դժբախտաբար, սակայն, Եփրեմ կը նահատակուի եւ մայիս 1912-ին: Երբ Քեռին կ՛իմանայ Եփրեմի մահը, քանի մը վայրկեան լուռ եւ շշմած կը մնայ, ապա կը դիմէ իր զինեալներուն եւ կ՛ըսէ.

– Արտասուելու եւ տխրելու Ժամանակ չէ, քաջալերուեցէք մեր հայրիկի վրէժը առնելու, հետեւեցէք ինծի:

Ասիկա ըսելով` առաջ կ՛անցնի, բոլորը կը հետեւին իրեն եւ կը յարձակին թշնամի միապետականներու վրայ: Յարձակումը այնքան կատաղի կ՛ըլլայ, որ Սալար Դովլէն կը ստիպուի նահանջել, իսկ բազմաթիւ միապետական զինուորներ անձնատուր կ՛ըլլան:

Այս յաղթանակէն ետք Քեռին կը վերադառնայ Թեհրան եւ կը ստանձնէ սահմանադրական ուժերու ղեկավարութիւնը` Եփրեմի փոխարէն:

Կացութիւնը կը յեղաշրջուի, սակայն Ռուսերը վերջնագիր կու տան սահմանադրական կառավարութեան` պահանջելով անյապաղ հեռացնել դուրսէն եկած յեղափոխականները, այսինքն` դաշնակցականները: Այս վերջնագրին ստեղծած կացութեան մէջ Քեռին եւ իր մարտիկները կը նախընտրեն քաշուիլ Պարսկաստանէն: Ատով ալ կը վերջանայ Քեռիի գործունէութիւնը Պարսկաստանի մէջ, ուր ոտք դրած էր 1908-ի վերջերուն:

(Շար. 2)