ԱՐՏԱՇԷՍ ՇԱՀԲԱԶԵԱՆ
ՀՅ Դաշնակցութեան յոբելեանական 125-ամեակը կուսակցութեան աշխարհասփիւռ կառոյցն ամէնուր տօնեց արժանի շուքով եւ տարողութեամբ: Աւանդական այս տօնակատարութիւնը սովորաբար փորձ է արւում չվերածել սոսկ փառաբանութեան, այլ օգտագործել առիթը քննական ու հաշուետուողական հայեացքով անդրադառնալու համար անցած ճանապարհին եւ կուսակցութեան առջեւ ծառացած օրախնդիր մարտահրաւէրներին: Յատկապէս այս յոբելեանական տարում Դաշնակցութեան տարբեր շրջանային կառոյցները տօնակատարութիւնները զուգորդեցին Հայ դատի, պատմական եւ քաղաքական խնդիրների նուիրուած սեմինարների, գիտաժողովների քաղաքական հանդիպումների եւ այլ միջոցառումների հետ:
Այդպիսի միջոցառումներ իրականացուեցին նաեւ Հայաստանում: Նշենք, որ յոբելեանը կրկնակի էր, քանի որ այս տարի լրացաւ մայր հայրենիքում կուսակցութեան կազմակերպական վերահաստատման 25-ամեակը:
Հայաստանում իրականացուած յոբելեանական միջոցառումների շարքում, դեկտեմբերի 9-ին եւ 10-ին, տեղի ունեցաւ գիտաժողով «ՀՅ Դաշնակցութիւնը եւ հայոց պետականութիւնը» թեմայով: Գիտաժողովի կազմակերպիչներն էին Հայ յեղափոխական դաշնակցութիւնն ու Հայաստանի Հանրապետութեան գիտութիւնների ազգային ակադեմիայի պատմութեան հիմնարկը: Պէտք է նշել, որ գիտութիւնների ակադեմիայի մասնակցութիւնն այս գիտաժողովին չէր սահմանափակւում սոսկ միջոցառման անցկացման վայրով, ներկայացուող զեկոյցների մի մասի հեղինակները ակադեմիական հիմնարկների աշխատակիցներն էին: Գիտաժողովի խորագիրը արդէն յուշում է, որ վերջինիս առանցքում ՀՅԴ-ի եւ հայոց պետականութեան փոխյարաբերութեան թեման էր: Այս թեման ներկայումս առաւել պահանջուած է, արժեւորելու միտումով ՀՅԴ հիմնական առաքելութիւնը, որին եւ ըստ էութեան կոչուած է եղել կուսակցութիւնն իր ծնունդով եւ որին հասնելու համար նա ունեցել է պատմական աննախընթաց աւանդ: Պատմական այդ փորձն ուսանելի է, մեր եւ հայ քաղաքական այլ կազմակերպութիւնների համար, որոնք դերակատար են հայոց նոր պետականութեան զարգացման ու հզօրացման գործում: Միւս կողմից հեռու չէ 2018 թուականը, երբ մենք պէտք է նշենք Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան 100-րդ տարեդարձը եւ այս գիտաժողովը թերեւս սկիզբ կարելի է համարել հետագայ համապատասխան նախաձեռնութիւնների համար:
Տեղի ունեցած գիտաժողովի գիտական կարեւորութիւնը հասկանալու համար բաւական է անդրադառնալ միայն հնչած զեկոյցների ոչ ամբողջական ցանկին. «Հայոց պետականութեան ՀՅԴ տեսլականը 19-րդ դարի վերջերին 20-րդ դարի սկզբներին», «Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան խորհրդարանական կառավարման փորձը», «ՀՅ Դաշնակցութիւնը Հայաստանի երրորդ Հանրապետութեան քաղաքական կեանքում», «ՀՅ Դաշնակցութիւնը եւ Հայաստանի երկու մասերի քաղաքական կարգավիճակի հարցը 1917 թուականին», «Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանի դերը տեղական ինքնակառավարման մարմինների կազմակերպման եւ ամրապնդման գործում (1918-1920 թթ.)», «Պետական եւ կուսակցական մօտեցումների պայքարը ՀՅԴ ներսում Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան շրջանում», «ՀՅԴ պատմութեան նենգափոխումը խորհրդային թուրքագէտների աշխատութիւններում», «Թուրքական արշաւանքի կասեցման նախապատրաստական աշխատանքները Երեւանի նահանգում (1918թ. փետրուար-մայիս)», «Հայաստանի առաջին Հանրապետութեան հետախուզական ծառայութեան գործունէութեան պատմաքաղաքական դասերը», «ՀՅ Դաշնակցութեան դերը Լեռնային Ղարաբաղի պետականութեան ձեւաւորման գործում» եւ այլն: Ինչպէս կարելի է եզրակացնել թեմաների խորագրերին իսկ ծանօթութիւնից գիտաժողովի նպատակը Դաշնակցութեան պատմութեան տարբեր դրուագներին անդրադարձը չի եղել, այլ Դաշնակցութեան քաղաքական պատմութեան քննութիւնը, յատկապէս պետականաշինութեան ոլորտում ունեցած դերակատարութեան առումով: Նշուած որոշ թեմաներ նոր, դեռեւս չուսումնասիրուած կամ լաւ չուսումնասիրուած էջեր են բացում` հիմք դնելով հետագայ անհրաժեշտ ուսումնասիրութիւնների համար:
Պէտք է նշել, որ նորանկախ գոյութեան երկուսուկէս տասնամեակի շեմն անցած մեր երկրում ասպարէզ է իջնում մասնաւորաբար պատմաբանների ու քաղաքագէտների նոր սերունդ, որը ձերբազատուած է խորհրդային պատմագրութեան գաղափարական մտակաղապարներից եւ հակուած է անաչառօրէն քննելու ու գնահատելու սեփական պատմութիւնը: Այս սերնդի մի շարք ներկայացուցիչներ, անցնող այս տարիներին ուսումնասիրութիւնների լուսարձակի տակ են առել մասնաւորապէս Դաշնակցութեան պատմութեան տարբեր խնդիրներ ու հանգրուաններ: Այս երեւոյթը եւս բնական ու հասկանալի է, որովհետեւ մեր ազգային ճակատագրի համար անկիւնադարձային նշանակութիւն ունեցող պատմական ժամանակահատուածի լուսաբանումը անհնար է առանց Դաշնակցութեան պատմութեան մէջ խորանալու, ինչպէս որ Դաշնակցութեան պատմութեան քննութիւնն է անհնար առանց վերջինիս գործունէութիւնը ժամանակի պատմա-քաղաքական իրադարձութիւնների յորձանուտի մէջ տեսնելու: Կարեւոր հանգամանք է, որ սկսած ակադեմիական հիմնարկի ղեկավարութիւնից, այս բնագաւառում իրեն հաստատած նոր սերունդը ոչ միայն իր համարձակութեամբ, այլեւ մտքի թարմութեամբ ունակ եղաւ շատ կարեւոր հասարակագիտական այս ոլորտը ձերբազատել խորհրդային կեղծ մտայնութիւններից եւ նոր ճանապարհ հարթել հայոց ազգային պատմագիտութեան զարգացման համար:
Վերադառնալով վերոյիշեալ գիտաժողովին արձանագրենք, որ այն կարելի է համարել յաջողուած: Ժողովի մասնակիցները առիթ ունեցան ծանօթանալու բազմաթիւ նորայայտ փաստերի հետ, որոնք վերջին տարիներին յայտնաբերուել են ինչպէս հայաստանեան, այնպէս էլ արտերկրի արխիւներից: Նման փաստաթղթերն ու փաստերը լոյս են սփռում շատ իրադարձութիւնների եւ գործողութիւնների վրայ, որոնք նախկինում ամբողջապէս բացայայտուած չեն եղել կամ անծանօթ են եղել: Այստեղ կարելի է յիշել մասնաւորապէս Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային արխիւի տնօրէն Ամատունի Վիրաբեանի այն յայտարարութիւնը, որ վերջին շրջանում միայն ռուսական արխիւներից Հայաստան է բերուել 20 հազար էջ համապատասխան շրջանի փաստաթուղթ:
Նման քննարկումներից ակնյայտ է դառնում, որ Դաշնակցութեան եւ առհասարակ հայոց նորագոյն շրջանի պատմագիտական եղած ժառանգութեան կողքին արդէն իսկ ընթացքի մէջ է աշխատանքների ու ձեռքբերումների նոր հանգրուան, որի արդիւնաւէտութեան համար առկայ են բոլոր նախադրեալները: Եւ այդ աշխատանքը միասնաբար առաջ կարող են մղել հայրենի ու սփիւռքահայ պատմաբանները:
Գիտաժողովին մասնակցեցին, եւ ողջոյնի խօսքով հանդէս եկան ՀՅԴ Բիւրոյի ներկայացուցիչ Հրանդ Մարգարեանը, Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային ակադեմիայի նախագահութեան անդամ, ակադեմիկոս Վլատիմիր Բարխուդարեանը, Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային ակադեմիայի Արեւելագիտութեան հիմնարկի տնօրէն Ռուբեն Սաֆրաստեանը: Փոխանցուեց ակադեմիկոս Սերգէյ Սարինեանի ողջոյնի խօսքը, ողջոյնի խօսքով հանդէս եկաւ Երեւանի պետական համալսարանի պատմութեան բաժանմունքի վարիչ Էդիկ Մինասեանը: Զեկուցումներով հանդէս եկան ազգային ակադեմիայի եւ Երեւանի համալսարանների աշխատակից դոկտորներ եւ թեկնածուներ: Գիտաժողովի նիստերը վարողների թւում էին Վլատիմիր Բարխուդարեանը, Հայաստանի Հանրապետութեան Ազգային արխիւի տնօրէն Ամատունի Վիրաբեանը եւ «Վէմ» հանդէսի խմբագիր Գէորգ Խուդինեանը:
«Դրօշակ»
14/12/2015