Բեմերէն Խօսիլ Եւ Օրէնքներ Ընդունիլ Չեն Կանխեր Եւ Չեն Սրբագրեր Ցեղասպանութիւնը

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Անդրանիկ Ծառուկեան իր «Թուղթ առ Երեւան» հրապարակագրական ժողովուրդի սրտին խօսած բանաստեղծութեան (1945) մէջ, իր ընդդիմախօսած անձին համար կ’ըսէ թէ ան «իր թղթէ կապարճն է պարպեր»:

Տասնամեակներէ ի վեր թղթէ կապարճ կը պարպենք, եւ ան չի պարպուիր:

Տասնամեակներէ ի վեր մենք կը խօսինք, ուրիշներ ալ կը խօսին Հայոց ցեղասպանութեան մասին, թուական մըն ալ կը տրուի, 1915, կարկինը բանալով` 1915-1922: Հատորներ գրուած են եւ կը գրուին: Աղմկայարոյց որոշումներ եւ յայտարարութիւններ` բոլոր հասարակածներու եւ զուգահեռականներու տակ:

Ճառեր` ճշմարտութեան հաստատման համար: Պատահա՞ծ է, որ խօսուի յափշտակուած իրաւունքի վերականգնումի մասին:

Եթերի աղմուկ: Էջեր սեւցնելու առատ նիւթ:

Յետո՞յ…

Քարանձաւային լռութիւն: Խօսքեր` կարծէք գրուած անյիշատակ ժամանակներուն քարայրներու պատերուն գծուած պատկերներուն պէս: Մասնագէտներ կը խօսին անոնց մասին, եւ զբօսաշրջիկներ իրենց հետաքրքրութիւնը բաւարարելու համար կ’այցելեն այդ քարայրները: Ինչպէս որ կը կարդանք եւ կը լսենք փաստարկներ Ցեղասպանութեան իրողութեան մասին:

Այդ քարայրները կը յիշեցնեն Հայոց ցեղասպանութիւնը:

Ուսումնասիրութիւններ, գիրքեր, բանաստեղծութիւն, թատրոն, երգ, երաժշտութիւն, նկարչութիւն, քանդակ, օրէնքներ, յայտարարութիւններ: Անդրանիկ Ծառուկեան կը խօսէր մի ոմն բանաստեղծի մասին, որ` «իր թղթէ կապարճն է պարպեր»: Տասնամեակներու ընթացքին գումարուած էջերը, մխիթարութիւն բաշխող եւ յոյս ներշնչող խօսքերը մազաչափ աւելի՞ն են «թղթէ կապարճ»-ի պարունակութենէն:

Ո՞վ զո՞վ կը խաբէ քաղաքականութիւն կոչուած ստուերներու թատրոնի բեմին վրայ, որուն խորքի պաստառը «մարդկային իրաւանց» հոգեզմայլ եւ տեւաբար կրկնուող խօսքերն են:

Խիղճերը հանդարտեցնող սահմանումներ կան, որոնք կը խօսին Ցեղասպանութեան մասին: Կ’ըսեն թէ` ցեղասպանութիւնը կանխամտածուած եւ կազմակերպուած ոչնչացումն է մարդոց խմբաւորման մը, անոր ցեղային, ազգային կամ կրօնական պատկանելիութեան պատճառով, նպատակ ունենալով անոր ամբողջական անհետացումը` յանուն ցեղապաշտ սկզբունքի մը կամ այդ խմբաւորման գաղափարախօսական ըմբռնումին:

Ընդունուած սահմանումներուն մէջ չէ արձանագրուած անհանգստացնող կէտ մը, ցեղասպանութիւններու խորքի պատճառին մասին, որ նիւթն է. նիւթը` հողը, նիւթը` ինչք եւ դրամ: Այդ կէտը մենք ալ զանց կ’ընենք, որպէսզի մենք ալ չանհանգստանանք: Բարոյախօսական ճառը չ’անհանգստացներ` ո՛չ ըսող, ո՛չ ալ լսողը:

Ի՞նչ պատահած է հայ ժողովուրդին ամբողջ ԺԹ. դարու ընթացքին եւ Ի. դարու սկիզբը, ի՞նչ կը պատահի մինչեւ այսօր: Պատմական թիւրիմացիւթիւն է Հայոց ցեղասպանութիւնը օղակել 1915-1922 տարիներուն մէջ` եզրակացնելու համար, որ ան պատմութեան կը պատկանի: Մոռցա՞նք, որ հայածնունդ մարդ եղաւ, որ ըսաւ, թէ` «պատմութեան էջերը կարելի չէ վերստին գրել»:

Միացեալ ազգերու կազմակերպութեան կողմէ որդեգրուած ցեղասպանութեան սահմանման հեղինակ Ռաֆայէլ Լեմքինի բանաձեւի ընթերցումը կիսկատար ձեւով պէտք չէ կատարել: Ան աւելի մեծ պատմական ըմբռնում ունի, քանի որ կ’ըսէ, թէ` «ընդհանուր առմամբ ցեղասպանութիւն չի նշանակեր ազգի մը անմիջական աւերումը»: Արդարեւ, ազգի մը անհետացումը ծրագրուած կերպով կրնայ իրականացուիլ ժամանակին մէջ, անհետացման ազդակներու գործադրութեամբ, որոնք կրնան երեւութապէս բիրտ եւ ցնցող չըլլալ: Ռաֆայէլ Լեմքինի մտածումը աւելի բարոյական խորք եւ պատմական հայեացք ունի, բաղդատած` աղմկարար եւ յաճախ ալ շահախնդրուած գործիչներու վերաբերումին: Ինչպէս ինք կ’ըսէ, «Ցեղասպանութիւնը կ’առաջադրէ մանաւանդ համակարգուած ծրագիր մը տարբեր գործողութիւններու` նպատակադրելով քանդումը ազգային խմբաւորումներու կեանքի էական հիմերուն (քաղաքական եւ ընկերային կառոյցներ, մշակոյթ, լեզու, զգացումներ, ապահովութիւն, արժանապատուութիւն եւ այլն), նպատակ ունենալով քանդել նոյն այդ խմբաւորումները»:

Ռաֆայէլ Լեմքինի նշումները կարելի է ամբողջացնել ցեղասպանութեան կողքին արձանագրելով հայրենահանումը, որուն հետեւանքները կը շարունակուին հայ ազգի աւելի քան կէսին համար, նոյնիսկ եթէ այդ աւելի քան կէսը քաղքենիական պատշաճեցման իր կացութիւնը չ’ընդունիր որպէս հայրենահանուածի:

Ռաֆայէլ Լեմքին կը խօսի քաղաքական եւ ընկերային կառոյցներու մասին, այսինքն` հողի եւ հայրենիքի: Հայոց ցեղասպանութեան բոլոր «ճանաչում»-ները, որոնք տասնամեակներու ընթացքին մեզի տրուած մխիթարական պարգեւներ են, էականը չեն փոխարիներ, նաեւ` վերապրող խմբաւորումներու մշակութային եւ լեզուական կորուստը, չեն բացատրեր վասն ապահովութեան մայր երկրէն հեռացումը, եւ հուսկ ազգային արժանապատութեան աստիճանական չքացումը` ապաստանելով «ծագումով հայ»-ու բան չնշանակող խեղկատակութեան մէջ:

Այս բոլորը` որովհետեւ չ’ըսուիր, թէ իրապէս ինչո՞ւ գործուեցաւ Ցեղասպանութիւնը:

Ֆրանսան կամ Ռուսիան կը ճանչնան Հայոց ցեղասպանութիւնը` առանց յիշելու պատճառը: Յիշել պատճառը` իսկական պատասխանատուութիւն կը պահանջէ, որ կ’ենթադրէ քաղաքական վերաբերում, գերանցելով բարոյախօսութիւնները, խրատականները եւ մխիթարական բան չնշանակող շատախօսութիւնները:

Անցնող հարիւր տարիներուն ոչ իսկ մէկ անգամ այդ քաղաքական վերաբերումը ցուցաբերուեցաւ: Մենք ալ բարոյախօսական ճառը դիմաւորեցինք որպէս քաղաքականութիւն: Անող փքուողներ եղան եւ կան:

Երբ ճանաչումներուն եւ դատապարտութիւններուն չ’ընկերանար քաղաքական վերաբերումը, որ պիտի առաջնորդէ սրբագրութեան, կը մնանք սրճարանային զրոյցներու անվաղորդայն աղմուկին մէջ:

Պարզ պէտք է ըլլայ, որ քաղաքական վերաբերումը Հայկական հարցին միջազգայնացումն է, որուն առանցքին կը գտնուի հայկական հողերու վերադարձը հայ ժողովուրդին: Այդ կ’ըլլայ Ցեղասպանութեան իրա՛ւ ճանաչում` հեռանալով խօսքի աճպարարութիւններէ եւ ճապկումներէ, որոնք տկարացածներու եւ քաղքենիացածներու եսերը կրնան շոյել:

Ցեղասպանութեան ճանաչման եւ Հայկական հարցի քաղաքանացման միւսը երեսը ներազգային է եւ կը վերաբերի մեզի: Այդ զոյգը կը կենսագործուի հայրենատիրութեամբ: Ժամանակի գիծին վրայ մինչեւ ե՞րբ հայասիրութիւն եւ հայրենասիրութիւն կարելի է խաղալ` առանց հայրենատիրութեան մէջ ընդգրկուելու, գիտնալով, որ այդ ժամանակը իր աւերը պիտի գործէ, երբ ֆիզիքապէս հեռու ենք հողէն եւ հոգեպէս կը հեռանանք մշակոյթէն եւ լեզուէն:

Հայկական հարցի քաղաքականացման դարպասն է  հայրենադարձութիւնը, որ զբօսաշրջութիւն չէ: Հայրենադարձութիւնը նախապայմանն է հայրենատիրութեան եւ հայկական համրանքի պաշտպանութեան: Այս իսկական հայ ազգային քաղաքականութիւնը ինքզինք չի կրնար խաբել ճանաչումներով կամ բարեսիրութեամբ:

Ազգային-քաղաքական վերաբերումի խնդիր կայ: Ինչո՞ւ պատկերազարդ եւ պատկառելի խորհրդաժողովները չեն քններ այս խնդիրը` առանց ընելու այնպէս, ինչպէս կ’ըսէ առածը, որ` «խօսքը տրուած է մարդուն իր մտածումները թաքցնելու»:

Էական հարցերը թաքցնելը ո՛չ քաղաքականութիւն է եւ ոչ դիւանագիտութիւն, այլ` վատութիւն:

Օր մը տարտղնուած հայերը պիտի ըսե՞ն, թէ ինչպէ՞ս, Հոնոլուլու, Լոս, Պահամաս, կամ Մոնաքօ նստած հայրենատէր պիտի ըլլան, նոյնիսկ եթէ Երեւանի մէջ պատիւներով կ’ընդունուին:

Հայ զբօսաշրջիկը հայրենատէր չէ: Թերեւս հայասէր է:

Այսօր աւելի քան երբեք պիտի հասկնանք, որ հայրենահանումը ցեղասպանութիւն է, այսինքն սփիւռքը կը շարունակէ ցեղասպանութեամբ պարտադրուած ընթացքը: Ճանաչումները դեղ-դարման չեն:

Մեր հասողութեան մէջ է կայ դեղ-դարման, որ կը կոչուի հայրենադարձութիւն:

Որ ճառերէ անդին ոչ մէկ տեղ աշխատանքի օրակարգ է:

23 սեպտեմբեր 2016, Երեւան