Պատրաստեց՝ ՇՈՒՇԻԿ ՄԱՒԻՍԱԳԱԼԵԱՆ
Հազարաւոր տարիներ հայ կինը պայքարեր է իր հօր, ամուսինին, որդիին հետ կողք-կողքի` կռուելով երկրին եւ ժողովուրդին անկախութեան համար:
Արցախեան հերոսամարտը չէր կրնար բացառութիւն կազմել: 16-60 տարեկան աւելի քան 300 կին ազատամարտիկներ մասնակցեր են հերոսամարտին: Հեղինէ Բդոյեան, Ալվարդ Վարդանեան, Ռուզաննա Եսայեան, Աղաւնի Տէր Ստեփանեան եւ տակաւին շատ-շատեր զինուորագրուեցան եւ դարձան արցախեան յաղթանակի կերտողները:
Այդ կիներէն 42-ը զոհուեր են կռիւներու ընթացքին, իսկ անոնցմէ 40-էն աւելին առաջին եւ երկրորդ կարգի հաշմանդամներ են:
«Երբ Հայրենիքը Վտանգի Մէջ Է, Բոլորը Պէտք Է Զէնք Վերցնեն, Նոյնիսկ Կիները…»
«Եթէ մենք ժամանակին չկռուէինք, չպայքարէինք, չազատագրէինք, այսօրուան երեխան հայրենիք չէր ունենար», կ՛ըսէ ազատամարտիկ, արցախեան պատերազմի մասնակից, գնդապետ, կին ազատամարտիկներու միութեան նախագահ Աիդա Սերոբեան: Ան այսօրուան պէս կը յիշէ…
«1991 թուականն էր: Տուն վերադարձայ եւ սկսեցի ճաշ պատրաստել: Յանկարծ հեռուսատեսութեամբ լսեցի «Արտակարգ հաղորդագրութիւն»: Վազեցի սենեակ: Չէի մտածում, որ Սպիտակի երկրաշարժից յետոյ ինչ որ այլ արտակարգ բան կը լինի»:
Պատկերասփիւռէն յայտարարեցին, որ Արցախին բուժաշխատողներ պէտք են, քանի որ զինուորներէն շատեր կը մահանան նոյնիսկ սովորական վերքերէ, իսկ Արցախի մէջ մասնագէտներ չկան: Աիդան, որ բուժօգնութեան դասընթացքներու հետեւած էր յաջորդ օրն իսկ ներկայացաւ առողջապահութեան նախարարութիւն եւ խնդրեց որ զինք Արցախ գործուղեն:
Ընտանիքէն միայն քոյրերը տեղեակ էին, թէ ո՛ւր կ՛երթար Աիդան, ան երկու երեխաները յանձնեց մօրը` յայտնելով, որ զինք Ջերմուկ գործուղած են… Երկու ամսուան համար մեկնած Աիդան երեք տարի վերջ վերադարձաւ իր ընտանիքին: Բացի վիրաւորներ բուժելէ ան նաեւ մասնակցեցաւ կռիւներուն: «Մասնակցել եմ մի շարք շրջանների մարտերին, արիւնոտ ձեռքերս լուացել եմ Արաքսում», կը յիշէ ազատամարտիկը:
«Միշտ էլ դժուար է բաժանուել հարազատներից ու սիրելիներից` նոյնիսկ մէկ շաբաթով, բայց արցախեան հերոսամարտում հայ ժողովուրդի, հայ լինել չլինելու հարցն էր վճռւում. մտածում ես` որտե՞ղ պէտք է ապրի երեխադ, ի՞նչ լեզուով պէտք է խօսի: Պիտի պայքարես հայրենիքիդ համար, որ երեխադ հայերէն խօսի եւ հայրենիք ունենայ», համոզուած է կին ազատամարտիկը:
1998-ին Սերոբեանի նախաձեռնութեամբ հիմնադրուեցաւ «Արցախեան պատերազմի մասնակից կանայք» կազմակերպութիւնը, որուն անդամները ամէն տարի յունուար 28-ին կը հաւաքուին, կը վերյիշեն իրենց զոհուած ընկեր-ընկերուհիները, կը խօսին իրենց հարցերուն մասին, Եռաբլուր կ՛այցելեն… իսկ պատերազմի վտանգի պարագային անոնք նորէն կը պայքարին` յանուն հայրենիքին:
Այժմ Աիդան ռազմագիտութիւն կը դասաւանդէ, նախազօրակոչային տարիքի տղաքը կը պատրաստէ բանակին համար, անոնց կը պատմէ պատերազմի տարիներու իր փորձառութենէն:
«25 Տարի Է Ապրում Եմ Արցախում, Եւ 25 Տարի Բանակ Գնացող Եկողներն Իմ Որդիներն Են»
Մատաղիս զօրամասի հիւանդապահ եւ գրադարանավար Մելսիդա Յարութիւնեան` անդրադառնալով Ապրիլի քառօրեայ պատերազմին, կը պատմէ, «Ապրիլ 2-ի գիշեր արթնցանք կրակոցներէն: Խուճապի չմատնուելով` կիներն ու երեխաները տարհանեցին Ստեփանակերտ: Ամբողջ գիշերը ռմբակոծութիւնները չէին դադարում: Առաւօտեան վերջին բնակիչներին տարհանելուց յետոյ` ամուսնուս հետ շտապեցինք զօրամաս: Մեքենայ չկար, այդ պատճառով Մարտակերտից մինչեւ Մատաղիս անցել ենք ոտքով, մինչեւ մեքենայի յայտնուիլը»:
Մելսիդան 1991-էն մասնակցած է Արցախեան պատերազմին: Ան թէ՛ հետախուզութեան գացած է, թէ՛ վիրաւորներուն օգնած է, եւ թէ կռիւներուն մասնակցած: Շոշի, Շուշիի, Լաչինի, Քարվաճառի, Մարտակերտի, Շահումեանի մարտերուն մասնակցած Մելսիդան 2 անգամ ծանր վիրաւորուած է:
Մելդիսան պարգեւատրուած է «Մարտական ծառայութիւն» եւ «Շուշիի ազատագրման համար» մետալով, ան նաեւ «Մարտական խաչի» շքանշանակիր է:
Կին ազատամարտիկը երեխաներ չունի, բայց ճակատին կռուող բոլոր տղաքը իր զաւակները կը համարէ:
«Ապրելու Բանաձեւ» Մատենաշարի 10-րդ Հատորը Նուիրուած Է Քառօրեայ Պատերազմի Հերոսներուն
Շուտով լոյս կը տեսնէ Արցախեան գոյամարտին իրենց կեանքը զոհած հերոսներուն մասին պատմող «Ապրելու բանաձեւ» մատենաշարի 10-րդ հատորը:
Ձայնասփիւռով սփռուող «Ապրելու բանաձեւ» հաղորդաշարի հեղինակ Գոհար Մարտիկեանը համանուն մատենաշարի 10-րդ հատորը կը նուիրէ ապրիլեան քառօրեայ պատերազմին, ինչպէս նաեւ վերջին տարիներուն անմահացած հերոսներուն:
Մարտիկեան գիւղէ-գիւղ կը շրջի, տունէ-տուն կը մտնէ, հանդիպում կ՛ունենայ հերոս զինուորներու հարազատներուն հետ եւ իւրաքանչիւրէն կը լսէ զոհուած հերոսին պատմութիւնը:
Ճիշդ է, որ ան կը տեսնէ թախծոտ, լացող աչքեր, բայց բոլորին շրթներէն մէկ խօսք կը հնչէ. «Դա մեր որդու ընտրութիւնն էր եւ մենք հաշտ ենք այդ ընտրութեան հետ…»:
«Ես չեմ գրում սոսկ զինուորի կենսագրութիւն. ես գրում եմ հայոց պատմութիւն: Երբ դուք լսում էք զինուորների կենսագրութիւնները, նկատում էք, որ իւրաքանչիւրի ե՛ւ ծննդավայրն է նկարագրւում, ե՛ւ պատմական յուշարձանները ե՛ւ այն, թէ ինչ նուիրում են ունեցել այդ տեղանքում ծնուած տղաներն իրենց հողին եւ հայրենիքի հանդէպ», կարեւորութեամբ կ՛ընդգծէ Մարտիկեանը:
«Մենք Յաւերժ Ենք» Տեսահոլովակը Նուիրուած Ապրիլի Քառօրեայ Պատերազմին
«Քառօրեայ պատերազմը մեր բոլորին կեանքին մէջ ցաւալի եւ անջնջելի հետք ձգեց: Յաւերժ լոյս, փառք ու պատիւ մեր զինուորներուն… Յաւերժութեան գաղափարը միշտ հայ ժողովուրդին հետ ըլլայ…» Այս խօսքերով վերջերս հանրայայտ երգչուհի Ալլա Լեւոնեանը ներկայացուց իր տեսահոլովակը, որ կը կրէր «Մենք յաւերժ ենք» անունը:
Նշենք, որ երգի բառերուն հեղինակը բանաստեղծ Յովհաննէս Շիրազն է:
Մենք խաղաղ էինք մեր լեռների պէս,
դուք հողմերի պէս խուժեցիք վայրագ:
Մենք ձեր դէմ ելանք մեր լեռների պէս,
դուք հողմերի պէս ոռնացիք վայրագ:
Բայց մենք յաւերժ ենք մեր լեռների պէս,
դուք հողմերի պէս կը կորչէք վայրագ:
Յ. ՇԻՐԱԶ
Տեսահոլովակը կարելի է դիտել այցելելով https://www.youtube.com/watch?v=5ccwJtrCHc4
«Դժուար Օրեր Շատ Ենք Ունեցել…»
Թէեւ ճիշդ է այն խօսքը, թէ հերոսները իրենք է, որ կը կերտեն իրենց կերպարը, բայց այդ կերպարը անաղարտ պահելու պատասխանատուութեան մէկ մասը կը կրեն անոնց կեանքի ուղեկիցները: Հայ կինը այս առումով միշտ առանձնացեր է իր առաքինութեամբ եւ նուիրումով: Իսկ Արցախի պատերազմը ցոյց տուաւ, որ հայ կինը կրնայ առանձին իր ուսերուն կրել ընտանեկան պատասխանատուութիւնը, հայրերուն դասերը փոխանցել զաւակներուն` մեծցնելով հայրենիքին արժանի ապագայ զինուորներ:
Նելլի Ղուլեանը ծանօթ է շատերուն: Զինք կը ճանչնան եւ կը սիրեն ո՛չ միայն իր հերոս ամուսինին Աշոտ Ղուլեանին անունով, այլ նաեւ իր ազնիւ, պարկեշտ եւ հայեցի կերպարով:
Նելլին 3 տղու մայր է. փոքր տղան ծնած է հօր մահէն քանի մը ամիս ետք: Առանց Աշոտին Նելլին 3 տղայ մեծցուցած է ան հպարտութեամբ կը պատմէ, որ մեծ տղան` Արթիւրը մինչեւ վերջերս կը ծառայէր այն գունդին մէջ, որուն հրամանատարը հայրն էր: Միջնեկը` Հմայակ, Յունաստան կ՛ուսանի, ապագայ ռազմական բժիշկ է, իսկ փոքրը` Բեկորը գիւղատնտեսութիւն ուսանած է եւ գիւղատնտեսութեան նախարարութեան մէջ կ՛աշխատի:
Հերոսի այրին 1998-էն Ստեփանակերտի «Սօսէ» մանկապարտէզի տնօրէնուհին է: Ան կը խոստովանի. «Դժուար օրեր շատ ենք ունեցել, բայց գօտեպնդուել եմ, միշտ մտածել եմ` իրաւունք չունեմ ընկճուելու, Աշոտը նայում է վերեւից. չի ների»:
«Շուշիի Ազատագրման Օրը Մեր Հայկական Քոչարին Պարեցինք…»
Ամէն տարի մայիս 9-ին արցախեան ազատամարտին մասնակից Մարինէ Ղուլեանը «Յաղթանակ» զբօսայգի կ՛այցելէ, անմար կրակին մօտ, ծաղիկներ կը զետեղէ եւ կը յիշէ իր մարտական ուղին, զոհուած ընկերները:
«Ղարաբաղի քոպրա» մակդիրով ծանօթ Մարիամը կը պատմէ. «Շուշիի ազատագրման օրը ծանր վիճակ էր, սկիզբը անձրեւ կը տեղար, յետոյ` ձիւն, դժուար էր տղոց համար այդ դիրքը բարձրանալ: Մենք բարձրացանք Ջանհասան քյոսալարի կողմէն, այսինքն` ծանրագոյն հատուածը, երկու գիւղերու միջեւ պէտք է հսկէինք, որպէսզի այդ կողմէն թուրքերը Շուշիին օգնութեան չգային: Մեր տղաքը արիաբար կռուեցան, մենք ընդամէնը 15 զոհ ունեցան: Իսկ մեր գունդը բաղկացած էր 155 կռուողէ:
«Շուշին ազատագրելէ ետք մենք պարեցինք մեր հայկական քոչարին շատ ուրախ էինք, որ վերջապէս ջարդեր էինք թուրքին գլուխը, օձին գլուխը»:
Ընկածները
Կռիւներում ընկան նրանք.
Ամէն մէկը` մի տան ճրագ,
Ամէն մէկը` մի մօր որդի,
Ամէն մէկը` մի աղջկայ
Երազանքը անապական,
Կնոջ` սէրը, հօր` ապագան…
Ամէն մէկը` անգիր մի վէպ,
Ամէն մէկը անգին մի կեանք…
Ամէն մէկը ընկան ա՛յլ կերպ.
Մերթ` ջրի մէջ, մերթ` հողի տակ,
Մէկը սրով, տասը` հրով,
Մէկը` արդէն յայտնի հերոս,
Տասը` հերոս դեռ չդարձած,
Մէկը` իր մօր արցունքներով
Թաց նամակը դեռ չընթերցած,
Տասը` նամակ սպասելիս,
Կարօտելիս, երազելիս…
Բայց զոհի՛ պէս չընկան նրանք:
Ընկան նրանք իբրեւ մարտի՛կ,
Ընկան նրանք իբրեւ մարդի՛կ,
Որ սովոր են մահը վանել
Իրենց կեանքով` յանուն կեանքի,
Որ սովոր են զրկանք տանել`
Ընդդէմ ցաւի ու զրկանքի.
Որ պատրաստ են յանուն սիրոյ
Սիրուց առնել ատելու թափ.
Եւ անպարտ են ատելութեամբ:
Որ հզօր են հէնց այդ սիրով.
Զոհի՛ նման չընկան նրանք:
Ընկան նրանք իբրեւ մարտի՛կ,
Որ փուլ չգայ էլ ապարանք,
Խաղաղ մնայ ամէն երդիք,
Եւ ծխանի ծուխը բարակ
Վե՛ր բարձրանայ պրա՜կ-պրա՜կ,
Քամուց թերթուի լուրթ երկնքում.
Որ էլ ոչ մի ընտանիքում
Անտէրացած ոչ մի աթոռ
Չաղաղակի դատարկութեամբ
Թէյի ժամին, ճաշի պահին.
Որ արկերի դղրդոցին
Ու հրդեհի ահեղ բոցին
Փոխարինեն արծաթ բահի
Զրնգոցը երկնքի տակ
Եւ կարօտի շշուկը տաք:
Նրանք ընկան կռիւներում,
Բայց ապրում է հոգին նրանց
Ապրողների հոգիներում.
Չի՛ մեղմացել ցաւը կրած,
Ատելութի՛ւնը փրփըրած
Եւ յաղթութեան տե՛նչը խորին`
Ի գիտութիւն ա՛յն բոլորի,
Որ նայում են շիրմին նրանց
Միայն իբրեւ մի բլուրի,
Որ հարթւում է կամաց-կամաց,-
Անմիտի պէս մոռանալով,
Ոչ եթէ չար թշնամու դէմ
Ապրողները իրենց ուժով
Ու զէնքով են անպարտելի,
Ընկածները իրենց յուշո՛վ,
Վրէժո՜վ են սարսափելի…ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿ