ԹԱՄԱՐ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Արուեստագիտութեան դոկտոր
Բռնագաղթի մահուան ճամբաներէն ճողոպրած, գոյատեւման մտասեւեռումով տուն ու ընտանիք կազմած գաղթական սերունդի մը պատմութիւն…
Եւ այդ սերունդի ներկայացուցիչ` Սոֆիան, որը ցեղասպան թուրքի եաթաղանէն փրկուած, երկու ժողովուրդներու (հայ, յոյն) բախտակից զաւակներու ապրելու միասնական կամքի ուրախ ու տխուր պատմութիւն ունի:
Այս մասին է վերջերս «Վահէ Սեթեան» հրատարակչատան կողմից հրատարակուած Սիրուն Սիսեռեան-Հաճեթեանի «Սոֆիա» գիրքը:
«Սեւ ծովու ափերուն» ու «Սոֆիան կը զրկուի իր մօրէն», «Գաղթականութեան սեմին», «Բաժանում եւ մահուան երթ», «Որբահաւաք կեդրոն Հալէպի մէջ», «Միս Էփփէի որբանոցին մէջ», «Տէր Զօրի մէջ» (եւ դեռ այլ ու այլ)` գրքի բաժինների այս ցնցիչ խորագիրները` արդէն իսկ բացայայտօրէն եւ փաստացի խօսում են դրա ողջ բովանդակութեան մասին, պատկերաւոր ընդգծում են Եղեռնի զոհ դարձած մարդկանց «ճանապարհը»: Զոհ` թուրքի եաթաղանի, սակայն լոկ ֆիզիքական զոհ: Իրենց հոգով, իրենց սիրառատ մարդկային նկարագրով, իրենց գործով ազգին նուիրուած, զաւակներ ծնած, մեծացրած ու խորին բարոյականութեամբ դաստիարակած Մայրը յաւերժում է իր հարազատների ապրած իւրաքանչիւր օրուան մէջ: Եւ այդ արդար յիշողութիւնն է, որ խթանում է ժառանգներին սիրել, շարունակել տոհմական ապրելաոճը եւ գրիչ վերցնել ձեռքը` ներկայանալի ու հետաքրքրական գրքով յաւերժացնել նրանց յիշատակը: Մօր, գլխատառով Մօր յիշատակը: Այս ամէնի վառ ապացոյցն է Սիրուն Սիսեռեան-Հաճէթեանի «Սոֆիա»` իր մօր անունով գրած-հրատարակած գիրքը:
Եղեռնի հերթական զոհը դարձած ընտանիք: Թւում է արդէն պարզ, պատմութեան եւ հայի ճակատագրի կողմից երիցս փաստուած մի պատմութիւն է սա, իր բոլոր յուզիչ եւ զայրացուցիչ մանրամասներով:
Ամէնս ամէնը գիտենք, եւ հարկ չկայ այստեղ կրկին կերտել եղեռնազոհ ազգերի (հայ, յոյն) ճակատագրական քարտէսը: Սակայն անհրաժեշտ է շեշտել, թէ որքան իւրայատուկ, յուզիչ, անգամ բանաստեղծականօրէն նուրբ ու պատկերաւոր է նկարագրում Սիրուն Սիսեռեան-Հաճեթեանի իր մօրը առնչուող ամէն մի տեսարան, զրոյց, յուշ…
Անմիջական, անկեղծ, յուզումնալից մարդկային զգացումներով եւ լեզուի բարձր տիրապետման ոճով է գրուած այս գիրքը, որը միաժամանակ ե՛ւ յուշագրութիւն է, ե՛ւ ընտանեկան օրագիր, ե՛ւ գեղարուեստական վայելուչ ստեղծագործութիւն:
«Մայրս, Սոֆիան յաճախ կը դիմէր եղեւիններու սաղարթախիտ գիրկին, ու հոն կու լար իր կարօտը: Կու լար` թրջելով եղեւիններուն սրածայր տերեւները, զորս կը գրկէին զինք ու լուռ կ՛ամոքէին: Անոնց լռութիւնը կը մեղմացնէ իր մեծ ցաւը, ու կը ջերմացնէր իր հոգին…», այսպէս գեղեցկօրէն է պատկերում հեղինակը իր տանջալից մօր քնարական զեղումներից մէկը:
Սիրուն Սիսեռեան-Հաճէթեանը գրքում ներկայացնում է եւ ըստ արժանւոյն գնահատում իրենց տոհմիկ մեծ գերդաստանի բոլոր անդամներին, ներառեալ ճանաչուած տոքթոր Սեպուհ Սիսեռեանը: Նրանցից ամէն մէկը իր կեանքով, իր գործունէութեամբ եղել են թէ՛ ազգին, թէ՛ ընտանիքին նուիրեալ էութիւններ: Բացի զուտ եղերական զոհ գերդաստանի պատմութիւնը բազմակողմանի եւ խորունկ շերտերով ներկայացնելը, այս գիրքը իր թէ՛ ենթաիմաստով, թէ՛ բացայայտօրէն իւրօրինակ ձօներգ է մօրը: Աղջկայ` հարազատ մօրը ձօնուած սիրոյ մի պատում:
«Ինչե՜ր կ՛ուզէի ընել մօրս համար, երբ կը լսէի իր կեանքի ցաւատանջ պատմութիւնները ու կը տեսնէի անոր արցունքները. կ՛ուզէի վար բերել երկինքները իր ոտքերուն առջեւ, հոն, ուր մարդկային չարիքները ներգործութիւն չունին, ուր ամէն բան սուրբ է եւ մաքուր: Ես կ՛ուզէի իրեն վերադարձնել իր կեանքէն փրցուած անդարձ էջերը, որոնց կարօտը ապրեցաւ միշտ: Ես կ՛ուզէի…»:
Այո՛, ի՞նչ չ՛ուզեր անելու զաւակը իր սիրասուն մօր համար: Բայց կեանքը ապացուցում է, որ բացառիկ զաւակներն են, որ մեծագոյն անսահման սէր են տածում իրենց ծնողների, իրենց մօր նկատմամբ: Նրանցից է Սիրուն Սիսեռեան-Հաճէթեանը, որն իր այս գրքով` յաւերժացրել է իր մօր` Սոֆիայի կերպարը: Ճշմարտացի է գրքի յառաջաբանի հեղինակը (Երուանդ Քասունի), որը գրել է. «Պահ մը, սովորական կարծուած պատմութիւն մը. «Սոֆիան», իր ներքին, ոչ սովորական հանգուցային զարգացումը ունի, որ իր իւրաքանչիւր հանգրուանային բացայայտումին, արտաքին համերաշխութեան ու խաղաղութեան ծածկոյթի տակ կը քողարկէ մղձաւանջ մը, որ կը ծնի ցեղային-ազգային ինքնութիւն կորսնցնելու գաղափարին հետ հաշտուելու, ու նորը հագնելու ակամայ պարտադրանքին հետ»: Ըստ էութեան` այդ «քողարկուածը», իր խորքին մէջ` դիմադրելու, պայքարելու, ապստամբելու եւ կեանքը շարունակելու գաղափարն է:
Ներկայիս անցեալը եւ անցեալի ներկան մեր օրերուն մէջ: Այսօր ապրող տոհմիկ ժառանգները ներկայ են իրենց անմոռանալի անցեալով: Եւ անցեալը ներկայ է իրենց կեանքում, անցեալը այսօր էլ բաբախում է իրենց իւրաքանչիւր ապրած օրուայ մէջ, վերյիշում, վերաիմաստաւորում, սրտագրգիռ տրոփում է իրենց ներկայ ամէն ապրած-կերտած վայրկեանի մէջ: Եւ առաւել բովանդակալից է դարձնում իրենց կեանքը: Անցեալը խօսում է իրենց ներկայի մէջ եւ ներկայի միջոցով: Եւ այս առումով խնդրոյ առարկայ գիրքը նաեւ բարոյական պահանջատիրութեան ձեւերից մէկն է: Մենք կանք, եղել ենք եւ միշտ կը լինենք: Վկան` այդպիսի մայրերին ձօներգ կերտող զաւակները:
Երեւան-Պէյրութ