ՆՈՐԱՅՐ ՏԱՏՈՒՐԵԱՆ
Երեւանեան ամէն փողոց ունի իր «ձայնը», իր ոգին: Հրապարակին մօտ, Հիւսիսային պողոտայէն ոչ շատ հեռու, Արամի փողոցին վրայ, անիկա խաչքարներ քանդակող վարպետ Վարազդատ Համբարձումեանի երկխօսութիւնն է տուֆ քարին հետ, լեզու գտած` մուրճի, պողպատ «մատիտ»-ի եւ հատիչի շարժումներով:
Փոքրիկ խնդրանքի մը համար կը մօտենամ անոր. յաւերժութեան նշան մը` 12 ճառագայթներով: Երբ ան կը սկսի «քարի դարէն մնացած» իր գործիքներով աշխատելու, դժուար չըլլար տեսնել, թէ այդ գործը, վարպետին խօսքով, «զրոյց ա պապերի հետ, զոհաբերութիւն ա, դաստիարակութիւն ա, մեր ազգի դիմագիծն ա: Նախասահմանուած մի բան ա, որ ի վերուստ Աստուած տուել ա մեզ»:
Քանդակը տարբեր տեսանկիւններէն դիտելու եւ ծխելու համար վարպետին տուած ընդմիջումները առիթ կու տան, որ զրուցենք հայկական քանդակագործութեան եւ անոր փառաւոր դրսեւորումներէն մէկուն` «բարաւոր»-ներու (վերնասեմ, Ա.) մասին:
– Պարո՛ն Վարազդատ, հայկական միջնադարեան եկեղեցական ճարտարապետութեան ամէնէն տեսարժան եւ թանկագին տարրերէն մէկը չէ՞ «բարաւոր»-ը. մուտքի դռներու, պատուհաններու վրայ հորիզոնադիր, աղեղնաձեւ կամ կամարաձեւ քար, վերնասեմ, դռնագլուխ կամ շեմագլուխ, որ կը վերցնէ բեռը: Հայկական ճարտարապետութեան մէջ մեծ մասամբ կիսաբոլոր եւ միակտուր քար է անիկա:
– Պարո՛ն ստուգաբանութիւն, բարաւորը բարձրարուեստ է դառնում, երբ քանդակագործ-ճարտարապետը որոշում է ստեղծել ցցուն բարձրաքանդակ կամ մակերեսին հաւասար հարթաքանդակ նկարներ: Բարաւորների սքանչելի օրինակներ դուք կը տեսնէք յայտնի վանքերի մօտ. դիտեցէք Յովհանավանքի բարաւորը, որ զարդարուել է «Իմաստուն եւ յիմար կոյսեր» առակի վրայ ստեղծուած բարձրաքանդակով, եզերուած` ութաթեւ աստղերով եւ բուսապատկերներով: Աւան համայնքի այժմ խոնարհուած Ծիրանաւոր եկեղեցու արեւմտեան մուտքի վերեւ` ներսից, իբրեւ բարաւոր ագուցուել է Ք. Ա. երկրորդ, երրորդ հազարամեակից մնացած խոշոր մի վիշապաքար: Իսկ Գոշավանքի Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ փոքր եկեղեցին ունի ծաղկաքանդակներով պատուած բարաւորներ:
– Բարաւորները ոչ միայն իրենց զարդաքանդակներով, այլ նաեւ արձանագրութիւններով կը հարստացնեն շքամուտքը: Յայտնի չէ, թէ ո՛ւր հնարուած է եւ առաջին անգամ ո՛ր շէնքի մէջ գործածուած, բայց ստոյգ գիտենք, թէ որպէս բառ «բարաւոր»-ը զուտ հայկական չէ, եւ անոր բուն իմաստը չունի արուեստագէտի մը հովերը:
Հիւսիսային պահլաւերէն փոխառութիւն է «բարաւոր» բառը, որուն մէկ տարբերակն է «բարապար»-ը: Ըստ Հ. Աճառեանի, երկուքն ալ կը նշանակեն… դռնապան: Անոնց արմատն է «բար»-ը, «dar» բառին գաւառական մէկ ձեւը, որ կը նշանակէ դուռ: Վերջինը կը տեսնենք «դարպաս» բառին մէջ. արքունի կամ իշխանական դուռ: Կ՛արժէ նաեւ յիշել, թէ մօտիկ անցեալին «բարապար» կը կոչուէին պատրիարքարանի դռնապանները, իսկ անոնց գլուխը` «բարապանապետ»:
– Պարո՛ն ստուգաբանութիւն, հակառակ իր լեզուական օտար արմատներին, հայ վարպետները ստեղծել են բարձրարուեստ բարաւորներ, որտեղ կան հայկական հոգին, կերպարուեստի տոհմիկ աւանդութիւններ: Իսկ այդ բոլորը համախմբուած են Մոմիկի ստեղծագործութիւններում:
– «Վարդպետ» Մոմիկը, որ միեւնոյն ժամանակ քանդակագործ էր, խաչքարի վարպետ, մանրանկարիչ ծաղկող եւ գրիչ:
– Պարո՛ն ստուգաբանութիւն, հայկական բարաւորների լաւագոյն մի օրինակ կայ Արենիի Սուրբ Աստուածածին եկեղեցում, որի ճարտարապետն ու քանդակագործը Մոմիկն էր:
– Ուր ան չորս առագաստներու վրայ քանդակած էր չորս աւետարանիչներու խորհրդանշան պատկերաքանդակները:
– Եկեղեցու արեւմտեան բարաւորի վրայ քանդակուած է Տիրամայրը, մանուկ Յիսուսը` գրկում: Իրապաշտօրէն պատկերուած է Տիրամայրը, ժամանակի տարազով: Բարաւորի ամբողջ մակերեսը որթատունկի ոճաւորուած զարդաքանդակներ են: Իսկ եզակի է Նորավանքի Սուրբ Կարապետ եկեղեցու գաւիթի լուսամուտի բարաւորը: Ճակատակալ այդ քարի կենդրոնում` Հայր Աստուածն է, մարդու կերպարանքով, տպաւորիչ դիմագիծերով, փառահեղ մօրուքով, խոշոր, նշաձեւ աչքերով եւ գանգուր մազերով: Բարձրացած աջ ձեռքին Յիսուսի խաչելութեան տեսարանն է, Սուրբ Կոյսով, Յովհաննէս աւետարանիչով եւ Դանիէլ մարգարէով: Ձախ ձեռքում կայ Ադամի գլուխը, Սուրբ Հոգին` իջնող աղաւնու տեսքով: Այս բարաւորը աննախադէպ է:
– Որովհետեւ միջնադարուն մեր մօտ ընդունուած սովորութիւն էր Հայր Աստուածը պատկերել իր խորհրդանշաններով. աջ ձեռք կամ լոյսի շող:
– Նոյն վանքի մէջ կայ, թերեւս խաչքարերի ամէնից փոքրը, ամէնից պարզը… Սա Մոմիկի խաչքար-մահարձանն է: Իսկական արհեստաւորը համեստ պիտի լինի…
«Յաւերժութեան նշան»-ը վերջացած է: Վարպետը լրագրի մը թերթին կը փաթթէ զայն:
– Ի՞նչ կ՛արժէ…- կը հարցնեմ:
Ծիծաղով կը պատասխանէ.
– Մենք հիւրերից պատուէրներ չենք ընդունում…
Մենք անում ենք հոգուց բխած գործեր:
Յ. Գ.
Վ. Համբարձումեան ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի կողմէ ճանչցուած է որպէս հայկական խաչքարաշինութեան արուեստի ներկայացուցիչ: