Հինգշաբթի, 5 հոկտեմբեր 2017-ին Հայկազեան համալսարանին մէջ տեղի ունեցաւ «Հայկազեան Հայագիտական Հանդէս»-ի ԼԷ. (37-րդ) հատորին շնորհահանդէսը` ներկայութեամբ ՄԱՀԱԵ միութեան նախագահ վեր. Մկրտիչ Գարակէօզեանի, համալսարանի նախագահ վեր. դոկտ. Փոլ Հայտոսթեանի, կրթական ու մամլոյ մշակներու եւ բարեկամներու:

Մեծ բացական, ցաւօք սրտի, «Հանդէս»-ի նախորդ 26 տարիներու նուիրեալ պատասխանատու խմբագիր Անդրանիկ ծ. վրդ. Կռանեանն էր, որ վախճանած էր օրեր առաջ: Հայր Անդրանիկ, որ 1978-ին միացած էր Հայկազեանի ընտանիքին` իբրեւ գրաբարի դասախօս, 1991-ին ստանձնած էր «Հանդէս»-ի պատասխանատու խմբագիրի պաշտօնը եւ իր գործակիցներուն հետ կրցած էր ապահովել անոր անխափան հրատարակութիւնը: Իր խմբագրապետութեան օրերուն «Հանդէս»-ը ձեռք ձգած էր բովանդակային հարստութիւն եւ որակային խորք` դառնալով փնտռուած հրատարակութիւն հայագիտական շրջանակներու մէջ: Հ. Անդրանիկին վախճանումին առթիւ շնորհահանդէսի կազմակերպիչները պարտք սեպած էին ոգեկոչելու անոր յիշատակը` համալսարանին մէջ վարդապետին տարիներու գործունէութիւնը ցոլացնող լուսանկարներու ցուցադրութեամբ: Սեղաններու վրայ ներկայացուած էին նաեւ Անդրանիկին հեղինակած ու թարգմանած գիրքերը եւ խմբագրած «Մասիս» շաբաթաթերթէն նմուշներ:

Ապա «Հանդէս»-ի պատասխանատու քարտուղար դոկտ. Անդրանիկ Տագէսեան լուսանկարներով ներկայացուց հայր Կռանեանի Հայկազեան համալսարանին մէջ ունեցած գործունէութեան զանազան դրուագներ` շեշտը դնելով մանաւանդ 1990-2016 տարիներուն վրայ:

Շնորհահանդէսին բացման խօսքը կատարեց համալսարանի հայագիտական ամպիոնի վարիչ դոկտ. Նանոր Գարակէօզեանը, որ ի պաշտօնէ անցեալ տարի միացած էր խմբագրական կազմին: Ան, ողջունելէ ետք ներկաները, կեդրոնացաւ Հանդէսին աշխատանքային իւրայատկութիւններուն վրայ` շեշտելով, որ` «Միացեալ ուժերով աշխատիլը, տարբեր մասնագիտութիւններէ հմտութիւններ քաղելը եւ բազմակողմանի մօտեցումներով խմբագրելը անհրաժեշտ ազդակներ են մանաւանդ հայագիտութեան բնագաւառին մէջ, ուր աշխատանքներն ու հետազօտութիւնները  կ՛իրականան բազմաուսմունք (multidisciplinary) ճիգերով եւ միջմասնագիտական հաղորդակցութեամբ»: Ապա դոկտ. Գարակէօզեան հակիրճ կերպով ներկայացուց հատորը, որ կը բաղկանայ` 18 յօդուած-ուսումնասիրութիւններէ, 5 քննարկումներէ, 3 հրապարակումներէ, 7 հաղորդումներէ, 6 գրախօսականներէ եւ 16 մահագրականներէ`գրուած Հայաստանէն եւ սփիւռքէն, 43 տարբեր աշխատակիցներու կողմէ:

Օրուան բանախօսն էր Լիբանանի մէջ Հայաստանի դեսպանատան կցորդ, աստուածաբանութեան մասնագէտ, փիլիսոփայական գիտութիւններու թեկնածու դոկտ. Վլատիմիր Պօղոսեանը, որ ներկայացուց սփիւռքի հայագիտական կեդրոններուն մասին համապարփակ զեկուցում մը` նկատել տալով, որ հայագիտութիւնը համաշխարհայնացման դէմ պայքարի լաւագոյն զէնքերէն մին է, որ` «պէտք է զարգանայ ժամանակի պահանջներին համահունչ»: Պօղոսեան արագ ակնարկով ներկայացուց նախորդ դարերու հայագիտական կեդրոններու գործունէութիւնը` կարեւորելով յատկապէս Մխիթարեաններուն աշխատանքը: Իսկ Ի. դարուն` ան դրուատեց Հայաստանի ակադեմիային, Մատենադարանին, համալսարանին եւ այլ գիտական հաստատութիւններու հսկայական նպաստը` հայագիտութեան հզօր վերելքին: Պօղոսեան նշեց, թէ այսօր աշխարհի տարբեր երկիրներու մէջ կը գործեն 107 հայագիտական կեդրոններ, ամպիոններ, բաժիններ, ծրագիրեր եւ դասընթացքներ: Ոմանց պարագային կը նկատուի նահանջի երեւոյթ մը (մասնագէտներու պակաս, տնտեսական տագնապ), ոմանք ալ կ՛արձանագրեն դրական տեղաշարժեր: Պօղոսեան կարեւոր նկատեց Հայկազեան համալսարանին դերը: Համալսարանի հայագիտական ամպիոնին դասաւանդութիւնները, Հայկական սփիւռքի ուսումնասիրութեան կեդրոնին ծաւալած գործունէութիւնները եւ գործակցութիւնները, «Հայկազեան Հայագիտական Հանդէս»-ի հրատարակութիւնը եւ աշխատակիցներու մեծ պարագիծը, ըստ բանախօսին, «մեծապէս նպաստում են հայագիտութեան եւ հայապահպանութեան զարգացմանը»: Պօղոսեան նշեց. «Հայագիտութիւնը որպէս գիտական համակարգ եւ պետական-ազգային քաղաքականութեան ու գաղափարախօսութեան ծրագրի էական բաղադրիչ` մեծ կարեւորութիւն է ստանում յատկապէս Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Արցախի Հանրապետութեան անկախութեան պայմաններում»: Բանախօսը կարեւորեց, որ հայրենիքի եւ սփիւռքի հայագիտական կեդրոնները, բոլոր ուղղութիւններով համաշխարհային գիտութեան հետ համընթաց քալելով, իրենց նուաճումները պէտք է ի սպաս դնեն հայոց պետականութեան ամրապնդումին ու անվտանգութեան ապահովումին, ինչպէս նաեւ` հայապահպանութեան եւ հայկական քաղաքակրթութեան տարածումին:

Համալսարանի նախագահ վեր. դոկտ. Հայտոսթեան իր խօսքին մէջ ոգեկոչեց հայր Անդրանիկին յիշատակը. ան նշեց, որ վարդապետին ներկայութիւնը ունէր ազնուացնող, զարգացնող, հայացնող, քաջալերող եւ աշխատանքի մղող ազդեցութիւն` բոլորին մէջ: Ապա նախագահը յայտնեց, որ Հայկազեանի առաքելութեան մաս կը կազմէ յատկապէս հայագիտական ուսումնասիրութիւններու ոլորտը, քանի որ հայագիտութիւնը իսկապէս գիտութիւն է, իսկ գիտութիւնը` «Ընդհանրապէս հայու զարգացման նպաստող վարք է»: Ան յիշեցուց, որ` «Համալսարաններ եւ ժամանակակից քաղաքակրթութիւններ առանց ուսումնասիրութեանց եւ ուսումնասիրութեան կեդրոններու չեն կրնար իրենց օրերու համապատասխան մտածողութիւն կամ ուսումնական ծրագիր եւ գիտութիւն գոյացնել»: Այս պարունակին մէջ վերապատուելին կարեւորեց «Հանդէս»-ը յատկապէս իբրեւ հասցէն այն հայագէտներուն, որոնք արեւմտահայերէնով աշխատասիրութիւններ կը կատարեն: Հուսկ, նախագահը շնորհակալութիւն յայտնեց «Հանդէս»-ի խմբագրական կազմին եւ յաջողութիւն մաղթեց անոնց աշխատանքներուն:

Շնորհանդէսը աւարտեցաւ կարկանդակի հատումով:

Հարկ է նշել, որ «Հայկազեան Հայագիտական Հանդէս»-ը արդէն ունի իր միջազգային արժեչափերու համապատասխանութեան շարաթիւը (ISSN):

————-

Խմբագրական

Հայագիտական Շտեմարան

Այսօր, որեւէ ժամանակէ աւելի, հայութիւնը աշխարհացրիւ վիճակ մը ունի, նոյնիսկ եթէ շուրջ 120 երկիրներու մէջ տարաբնոյթ կազմակերպուածութեամբ հայկական միաւորներ կամ խմբաւորումներ կը գործեն: Աշխարհասփռումի, համաշխարհայնացումի եւ այլ գործօններու պատճառով հայութիւնը աննախընթացօրէն ընդգրկուած է միջազգային տնտեսական, քաղաքական, մշակութային, ընկերային, գիտական, արուեստի, հաղորդակցութեանց, պետական եւ այլ բնագաւառներու մէջ:

Հետեւաբար, առաւել քան երբեք, այսօր անհրաժեշտ է, որ հայութեան ստեղծագործական եւ արտադրական բազմապիսի ցրուածութիւնը ենթարկուի համահաւաքումի, համակարգումի եւ ըստ այդմ` որակաւորումի:

Օրինակ մը տալու համար մատնանշենք, որ աշխարհի գէթ յիսնեակ մը երկիրներու մէջ հայերէն եւ հայկական գիրքեր կը տպուին, սակայն անոնք չունին ընդհանուր հաւաքավայր, ուր մարդիկ կարենան հանդիպիլ, փնտռել ու ձեռք բերել իրենց փափաքածը:

Աւելի որոշակիացնելով մեր խօսքը հայագիտութեան բնագաւառով` ակներեւ է, որ այսօր բազմաթիւ մասնագիտական գիրքեր կը հրատարակուին շատ մը վայրերու մէջ: Գիտահետազօտական կեդրոններ կը գումարեն պարբերական գիտաժողովներ ու կը հրատարակեն զեկոյցներու ժողովածուներ: Հայագիտական թէ այլ պարբերաթերթեր ուսումնասիրութիւններ եւ արխիւային մեծաքանակ նիւթ կը հրատարակեն: Հայագիտական զանազան թեմաներ վերակենդանացում եւ վերածնունդ կ՛ապրին: Բազմալեզու հայագիտութիւնը աճ կ՛արձանագրէ, ինչպէս եւ` հայագիտութեամբ զբաղող ոչ հայերու թիւը: Միջմասնագիտական հաղորդակցութիւնը որեւէ ժամանակէ աւելի բազմաբնոյթ է եւ հեշտ: Հայագիտութիւնը դարձած է բազմաուսմունք (multidisciplinary) բնագաւառ: Հայագիտական ուսումնասիրութիւններուն ոլորտը կը ծաւալի աւելի հորիզոնական, քան` ուղղահայեաց դրութեամբ:

Այս բոլորը, սակայն, հայագիտութեան շարք մը հին խնդիրներ ոչ թէ կը վերացնեն, այլ նոր հրատապութեամբ, նոր մարտահրաւէրներ կը բարդեն նախորդներուն վրայ: Օրինակ, դժուար է այսօր բաւարար ու համապարփակ տեղեկութիւն եւ գիտելիք ձեռք ձգել որոշակի նիւթի մը շուրջ ցարդ կատարուած հայագիտական հետազօտութեանց մասին: Ճիշդ է` կան պարբերականներու, հրատարակուած գիրքերու մատենագիտական ցանկեր եւ արխիւային ցուցակներ, սակայն անոնք շեշտակիօրէն տեղայնական, երբեմն նոյնիսկ առանձնակի (եւ անաւարտ) բնոյթ ունին, ուստի եւ շատ հեռու են համապարփակ եւ ամբողջական ըլլալէ: Մերօրեայ հետազօտողը միայն մասնակի եւ անբաւարար տեղեկութիւն կրնայ ունենալ, թէ ի՛նչ, ե՛րբ, ո՛ւր եւ որո՛ւ կողմէ գրուած է իր հետազօտելիք նիւթին մասին:

Այսօր, երբ արհեստագիտական եւ մեթոտաբանական նորարարութիւնները հնարաւորութիւն կու տան հայագիտութիւնը ծաղկեցնելու եւ նոր որակի ու հարթակի բարձրացնելու, որեւէ ժամանակէ աւելի վճռորոշ կը դառնայ հայագիտական շտեմարանի մը անհրաժեշտութիւնը, ուր արձանագրուին եւ խմբաւորուին հրատարակուած հայագիտական նիւթերը` գիրք, յօդուած, քննարկում, ուսումնասիրութիւն, հրապարակում, արխիւային նիւթ եւ այլն:

Հայագիտական շտեմարանի մը գոյացումին մանրամասնութիւններուն այստեղ անդրադառնալը եթէ նոյնիսկ երկրորդական է, սակայն անոր անյապաղ նախաձեռնումը սկզբունքային է` Հայաստանի թէ սփիւռքի գիտամշակութային, կրթական ներուժին գործօն մասնակցութեամբ եւ համահայկական հովանաւորութեամբ:

ԺԸ. դարուն հայագիտութիւնը կարեւոր դեր ունեցաւ հայկական ինքնութեան եւ ինքնաճանաչումին մշակումին ու ազգային նկարագրի վերակերտումին մէջ: Այդ զարգացումները եւ անոնցմով յառաջացած հայկական զարթօնքը կը պարտինք առաւելաբար Մխիթարեաններուն, որոնք, ի շարս այլ երախտաշատ աշխատանքներու, համադրելով մէկտեղեցին եւ ուսումնասիրեցին հայագիտական հումքը: Իսկ Ի. դարու երկրորդ կիսուն, մանաւանդ Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիան եւ Մատենադարանը, հայագիտական նիւթի խորացումով եւ համակարգումով, նոր վերելք հաղորդեցին հայագիտութեան, որ յիրաւի դարձաւ ազգային-հասարակական կեանքին ներազդող, զայն ուղղորդող հզօր գործօն:

Այսօր, հայագիտութիւնը կոչուած է նոր թափով, դարձեալ խթանել հոգեւոր-մշակութային վերազարթնումը, իր ծանրակշիռ նպաստը բերել համազգային հոգեբանութեան մշակումին, ազգային միասնութեան ամրապնդումին եւ պետականակիր ազգի յանձնառութեան ստանձնումին: Քանի որ հայագիտական նիւթի համատեղումն ու համակարգումը եղան առարկայական գլխաւոր մղումները հայագիտութեան նոր ուժականութեամբ եւ ուժգնութեամբ վերատարածումին, ապա, անտարակոյս, հայագիտական կայքէջային շտեմարանին ընդմէջէն հայագիտական ժառանգին մէկտեղումը նմանատիպ եւ յաւելեալ թափ ու վերելք պիտի հաղորդէ մերօրեայ հայագիտութեան:

Հայագիտական շտեմարանի մը գոյացումին, յաջող օգտագործումին, ճոխացումին եւ յարատեւումին համար բոլորս բերենք մեր մասնակցութիւնը:

ՊԱՏԱՍԽԱՆԱՏՈՒ ԽՄԲԱԳԻՐ
Հայր Անդրանիկ ծ. վրդ. Կռանեան

ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ ԿԱԶՄ
Արտա Էքմեքճի (ի պաշտօնէ), Նանոր Գարակէօզեան (ի պաշտօնէ),
Արշալոյս Թոփալեան, Արմէն Իւրնէշլեան,
Անդրանիկ Տագէսեան (պատ. քարտուղար)

ԽՈՐՀՐԴԱՏՈՒ ՄԱՐՄԻՆ
Սիլվիա Աճեմեան, Ժիրայր Դանիէլեան,
Երուանդ, Երկանեան,  Հրանուշ Խառատեան,
Մուրատ, Հասրաթեան,  Հրաչ Չիլինկիրեան,
Մկրտիչ, Պուլտուքեան, Սեդա Տատոյեան, Սուզըն Փեթի

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԷՋ ՀՀՀ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ`
Արծուի Բախչինեան

Բովանդակութիւն

Խմբագրական   Հայագիտութեան շտեմարան

Յօդուած-Ուսումնասիրութիւններ

• Հրանուշ Յակոբեան Հայ ինքնութեան հիմնահարցեր
• Վաչագան Աւագեան Ջուրը հայոց հաւատալիքներում եւ կենցաղավարող ծէսերում
• Գայիանէ Գէորգեան Հայերէնի բարբառների եղանակաժամանակային կառուցատիպերի պատմական զարգացումը
• Հենրիկ Բախչինեան  Ֆրիկի «Գանգատ»-ը
• Աշոտ Մանուչարեան  Աստուածամարտական երեւոյթ հայոց մէջ ԺԳ. դարում
• Զաւէն Կնեազեան Միջնադարեան Հայաստանի «Դուինի ջութակ» նուագարանի մասին
• Կարինէ Քոստիկեան Հայոց վանքերի ու բնակավայրերի անուանումներ պարսկերէն վաւերագրերում
• Արման Մալոյեան  Հայերի դերը Օսմանեան կայսրութեան առեւտրական կեանքում եւ պոլսահայ գաղթօճախի թուաքանակը (1780-1820-ականներ)
• Արմէն Հայրապետեան ՍԴ Հնչակեան կուսակցութեան Ալեքսանդրապոլի «Արագած» մասնաճիւղի 1895-1904 շրջանի գործունէութիւնից
• Գեղամ Յովհաննիսեան Հնչակեանների գործունէութիւնը 1917-ի Ռուսական յեղափոխութիւնների շրջանում (1917 փետրուար-1918 մայիս)
• Գայեանէ Մախմուրեան Նախիջեւանն` ըստ Մ. Նահանգների պետքարտուղարութեան եւ Հայաստանի Ազգային արխիւի փաստաթղթերի (1918-1920)
• Տ. Ներսէս քհնյ. Ասրեան Արցախի փակուած թեմի պատմութիւնից (1933-1988)
• Զաւէն Մսըրլեան  Համօ Օհանջանեանի նամակները զօր. Քէյսիի եւ Դրոյի (Բ. Համաշխարհային պատերազմի շրջան)
• Կարինէ Ռաֆայէլեան Հայոց ցեղասպանութեան եւ վերապրումի թեման Դերենիկ Դեմիրճեանի ստեղծագործութիւններում
• Վաչագան Գրիգորեան Լեւոն Շանթի «Հին Աստուածները» եւ եւրոպական թատրերգութիւնը
• Անուշ Ասլիբէկեան Փաստը որպէս դրամատիկական հիմք Ուիլիըմ Սարոյեանի հայկական եռագրութիւն թատերախաղերում
• Գրիգոր Արշակեան  Թուրք-հայկական յարաբերութիւնները Թուրքիայի տարածաշրջանային քաղաքականութեան ենթախորքում (մինչեւ 2008 օգոստոսի ռուս-վրացական «հնգօրեայ պատերազմ»-ը)
• Արմենակ Եղիայեան Բազմաձեւ գրուող բառեր (Ա. – Ծ.)

Քննարկումներ

• Փառանձեմ Մէյթիխանեան Սուրբ Գրքի հայերէն թարգմանութեան խնդիրը եւ Մաշտոցի դերը այդ գործում
• Դաւիթ Գասպարեան Հայկական վերածնունդ (ժամանակը եւ առանձնայատկութիւնները)
• Վեներա Մակարեան Կիլիկիոյ Ազարիա Կարկառեցու հակաթոռութեան թուականը (ԺԷ.-ԺԸ. դդ.) (Ըստ Հալէպի Շարիա դատարանի արաբերէն արձանագրութեան
• Կարինէ Ալեքսանեան Ժխտողականութեան դրսեւորումներն Ալեքսանդրապոլի գաւառում 1918-1921` թուրքական ռազմակալումների շրջանում
• Մարինէ Մուշեղեան Հարիւրամեայ շփոթ. Կոմիտասի քիւրտ երաժշտութեան թէզը

Հրապարակումներ

• Հայկ Աւագեան Արշակ Չօպանեանի եւ Լեւոն Բաշալեանի նամակները Արփիար Արփիարեանին
• Միհրան Մինասեան Անտիպ փաստաթուղթեր Կիլիկեան կոտորածներու օրերուն Քիլիսի հայութեան իրավիճակին մասին
• Վարդան Մատթէոսեան Համաստեղին ուղղուած նորայայտ նամակներ

Հաղորդումներ

• Արսէն Յարութիւնեան Ս. Պանդալէոնի (Պանտաղիոն) անուան յիշատակմամբ նորայայտ վիմագիր Տաթեւի վանքից (895թ.)
• Նորայր Պօղոսեան Գրիգոր շղթայակիր պատրիարքի հետ կապուած հրաշքը
• Անի Աւետիսեան  Պուրսա նահանգում կազմակերպուած ցուցահանդէսները եւ հայերի մասնակցութիւնը
• Արեւիկ Մելիքեան  Վանայ Իշխանի (Նիկոլ Միքայէլեան) անձնական արխիւը
• Պետրոս Թորոսեան Տարբեր մեկնաբանութիւններ Հայոց ցեղասպանութեան դրդապատճառներու
• Սուսաննա Խաչատրեան  Թիֆլիս
• Անդրանիկ Տագէսեան Յաւելումներ` լիբանանահայ գիրքը. մատենագիտական ցանկ 1894-2012 հատորին

Գրախօսականներ

• Աշոտ Գրիգորեան  Եղիկ Ճերէճեան, Մեծն Մուրատ (Համբարձում Պոյաճեան)
• Արշակ Պօղոսեան  Նորայր Պօղոսեան, Հայ բառարանագրութեան պատմութեան դրուագներ (Պրակ Ա.)
• Զօհրապ Գէորգեան Վլադիմիր Բարխուդարեան, Ուրուագիծ միջնադարեան, Հայկական մշակոյթի պատմութեան X-XIV դդ.
• Եւա Զաքարեան Նուարդ Վարդանեան, Ալվարդ Սեմիրջեան-Բեքմէզեան, Նարինէ Վարդանեան, Հայ ժողովրդական եւ գրական հեքիաթի արդի հիմնախնդիրները
• Վանօ Եղիազարեան Հենրիկ Բախչինեան, Գրիգոր Նարեկացու գանձարանը. վերծանութիւն եւ քննութիւն
• Արծուի Բախչինեան С.A. Магарян, Варианы-викинги на Кавказе (Վարեագ-Վիկինգները Կովկասում (ԺԱ. դար)]

Մահագրականներ 

Մհեր Կարապետեան (1939-2013), Մարգարիտա Եախոնտովա (1935-2014), Վլադիմիր Ղազախէցեան (1926-2015), Բաբկէն Յարութիւնեան (1925-2015),
Յակոբ Խաչիկեան (1931-2015), Հրաչիկ Սիմոնեան (1928-2016), Պետրոս Յովհաննիսեան (1944-2016),
Ջոն Գրեպին (1937-2016), Մարտիրոս Մինասեան (1926-2016), Անժէլ Քիւրքճեան (1927-2016), Աննա Բարսամեան (1915-2016), Լեւոն Եզեկեան (1941-2016), Հրաչեայ Թամրազեան (1953-2016), Յակոբ Օրմանճեան (1935-2016), Գաբրիէլլա Ուլոհոճեան (1934-2016), Բարսեղ Թուղլաճեան (1933-2016)

ՀԱՅԿԱԶԵԱՆ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆ
«Հայկազեան հայագիտական հանդէս»-ի
ԺԶ. հատորի շնորհահանդէսները Գիւմրիի եւ Պէյրութի մէջ

Աշխատակիցներու Ուշադրութեան

Հարցազրոյցը վարեց` ՍԻԼՎԻ ԱԲԷԼԵԱՆ

Վերջերս Լիբանան այցելեց Գուրգէն Կրեկ Սարգիսեանը, որ հիմնադիր անդամներէն մէկն է «Զօրեան» հիմնարկին, որ հաստատուած է Քեմպրիճ, Մասաչուսեցի մէջ 1982-ին եւ Քանատային մէջ` 1984-ին: «Զօրեան» հիմնարկը տասնամեակներէ ի վեր յատկապէս ցեղասպանագիտութեան մէջ ուշագրաւ նորութիւններ բերած եւ հետազօտութիւններ կատարած է` արխիւային նիւթեր յայտնաբերելու ուղղութեամբ: Գուրգէն Սարգիսեան «Զօրեան» հիմնարկի նախագահն է 1995-էն ի վեր: «Ազդակ»-ի հետ ունեցած զրոյցին ընթացքին Գուրգէն Կրեկ Սարգիսեան յայտնեց, որ մեր ժողովուրդին համար կարեւոր է հաստատօրէն հասկնալ` 1948-ի «Ցեղասպանութեան ուխտ»-ի յետադարձ ուժը գործածելու մեր մարտահրաւէրը, եւ փոխարէնը օգտագործելու 1915 թուականի մայիսի 24-ի «Մարդկութեան դէմ ոճիրի» հռչակագիրը,  որ յայտարարուած էր օրուան մեծ եւ կարեւոր ուժերու` Մեծն Բրիտանիոյ, Ֆրանսայի եւ Ռուսիոյ կողմէ, մեղադրելով օսմանեան Թուրքիան (Թուրքիոյ Հանրապետութեան իրաւանախորդը)` մարդկութեան դէմ այս ոճիրին համար:

Ստորեւ` հարցազրոյցին ամբողջութիւնը:

«ԱԶԴԱԿ.».- Ի՞նչ կը նշանակէ պահանջատիրութիւն, ի՞նչ են պահանջատիրութեան իրաւական հիմքերը:

ԳՈՒՐԳԷՆ ԿՐԵԿ ՍԱՐԳԻՍԵԱՆ.- Ցեղասպանութեան ուխտը 1948 դեկտեմբեր 9-ին ընդունուած է եւ իսկական օրէնք դարձած է 1951-ին: Այդ օրէնքի յետկիրարկումը դժուար բան է:  Հետեւաբար 1915 թուին տեղի ունեցած կոտորածները չենք կրնար յետադարձ ուժով հաշուի առնել այսօրուան օրէնքներու հիման վրայ. օրէնքի յետադարձ կիրարկում չի կրնար ըլլալ: Սակայն մտաբերենք Նիւրեմպերկի 1945-ի դատավարութիւնը, որուն ընթացքին դատապարտեցին 24 նացի առաջնորդներ, ի՞նչ տեսակ վճիռ արձակուեցաւ եւ այդ վճիռը ինչպէ՞ս յետադարձ կիրարկում ունեցաւ «Մարդկութեան դէմ ոճիր»-ի անուան տակ:

«Ցեղասպանութիւն» բառը քանիցս օգտագործուեցաւ դատավարութեան ընթացքին, բայց չգործածուեցաւ դատավճիռին մէջ, քանի որ 1945 օգոստոսին Միջազգային զինուորական ատեանը որոշած էր յետադարձ ուժով կիրարկել նացիներուն կողմէ կատարուած ոճրագործութիւնները մինչեւ Բ. Համաշխարհային  պատերազմի սկիզբը (9/1/1939): Արդեօք կարելի չէ՞ կիրարկել «Մարդկութեան դէմ ոճիր» եզրը 1915 թուականին տեղի ունեցած կոտորածներու իրաւական գործընթացին մէջ: Հարցական է նաեւ այն, որ յետադարձ ուժով կիրարկելու պարագան 30 տարի ետ ալ չե՞նք կրնար տանիլ եւ հասնիլ մինչեւ 1915:

Եթէ մինչեւ 1915 երթանք, արդեօք մեր պահանջատիրութիւնը, փոխանակ Ցեղասպանութեան ուխտին վրայ ըլլալու, «Մարդկութեան դէմ ոճիր»-ի մակդիրին տակ չե՞նք կրնար զետեղել: 1915-ին անգլիական, ֆրանսական եւ ռուսական կառավարութիւնները, որոնք այդ օրերուն ուժի գլխաւոր կեդրոններն էին, անմեղ հայերու նկատմամբ օսմանեան կառավարութեան վատ վերաբերումին մասին հետեւեալ յայտարարութիւնը կատարած էին 1915 մայիս 24-ին:

– «Մօտ մէկ ամիսէ ինչ Հայաստանի թուրք եւ քիւրտ բնակչութիւնը կը կոտորեն հայերը Օսմանեան կայսրութեան իշխանութիւններու համաձայնութեամբ եւ յաճախ նաեւ` աջակցութեամբ:

– Նման կոտորածները տեղի ունեցած են ապրիլի կէսերուն` Էրզրումի, Էտիրնէի, Պիթլիսի, Մուշի, Սասունի, Զէյթունի եւ ողջ Կիլիկիոյ մէջ: Վանի շրջակայքը 100 գիւղերու բնակիչներ սպանուած են:

– Այդ քաղաքի հայկական թաղամասը շրջափակուած է քիւրտերու կողմէ, միաժամանակ Կոստանդնուպոլսոյ մէջ օսմանեան կառավարութիւնը վատ վերաբերմունք ցոյց կու տայ անմեղ հայերուն հանդէպ:

– Հաշուի առնելով մարդկութեան եւ քաղաքակրթութեան դէմ կատարած Թուրքիոյ այս նոր ոճրային յանցագործութիւնները` դաշնակից պետութիւները հրապարակաւ կը յայտարարեն թրքական կառավարութեան, որ իրենք անձամբ պատասխանատուութեան կ՛ենթարկեն այդ բոլոր ոճիրներուն համար օսմանեան կառավարութեան բոլոր անդամները, ինչպէս նաեւ` անոնց գործակիցները, որոնք մասնակից եղած են այս կոտորածներուն»:

1915 թուականի մայիս 24-ի հռչակագիրը կը դառնայ աւելի՛ կարեւոր` իբրեւ մարդկութեան դէմ ոճիրի արտայայտութիւն, քանի պատմականօրէն անիկա բնորոշուած է իբրեւ ոճիր 1915 թուականին: Ուստի, «Մարդկութեան դէմ ոճիր»-ը կրնա՞յ հանդիսանալ որպէս հզօր գործիք եւ որպէս միջոց` մեր պահանջատիրութեան իրաւական հիմքը դառնալու եւ առաջարկուած հատուցման նպատակին հասնելու համար: Երբ գիտակցինք, որ Ցեղասպանութեան ուխտով չենք կրնար յետադարձ ուժի կիրարկում ունենալ, բայց արդեօք այս հռչակագրումը որպէս պատմական եւ իրաւական փաստ կրնա՞նք օգտագործել:

Գէթ մէկ բան յստակ է, որ այսօր Անգլիան տակաւին կ՛ուրանայ ու չի ճանչնար Ցեղասպանութեան աքթը հայոց դէմ` օսմանեան Թուրքիոյ կողմէ: Արդեօք ասիկա միջոց չէ՞ Անգլիային ըսելու. «Անգլիա՛, ինչպէ՞ս կ՛ուրանաս այն աքթը, որ դուն կոչած ես «Մարդկութեան դէմ ոճիր». արդեօք ան համապատասխան չէ՞ ցեղասպանութեան աքթին: Դուն հռչակագիրը ստորագրողներէն մէկը չե՞ս, քու սահմանած հարցդ Ցեղասպանութեան ուխտին կողմէ սահմանուած հարցը չէ՞»: Եթէ անձ մը անգլիահպատակ է կրնա՞յ դատավարութեան տանիլ Անգլիոյ կառավարութիւնը` ուրանալուն համար այu սահմանումը, որ համազօր է ցեղասպանութեան սահմանումին:

Շատ կարեւոր է, որ մեր ժողովուրդը լա՛ւ իմանայ, թէ պէտք չէ «Ցեղասպանութիւն» ուխտի բառով միայն ներկայանալ միջազգային հանրութեան` լուսարձակի տակ առնելու, թէ Եղեռնի ոճիրը ինչպէ՛ս եղած է: Կան այլ ձեւեր, որոնք կրնան նոյնքան ի զօրու ըլլալ ու նոյնքան պատասխանատուութեան տակ դնել Թուրքիան, որ հատուցում տայ 1915-ին «Մարդկութեան դէմ ոճիր» գործելուն համար: Օրինականօրէն թերեւս Թուրքիոյ համար աւելի դիւրին ըլլայ ընդունիլ այդ մէկը, քան` Ցեղասպանութեան ուխտի սահմանման տակ դատապարտումը: Ուրեմն, երբ հարց տրուի` իրաւական միջոցառումները ի՞նչ են, մենք պէտք է լա՛ւ իմանանք իբրեւ հայեր` օրէնքի կիրարկման հարցերը, իրաւասութիւնները եւ ըստ այմն դիրքորոշենք մենք մեզ եւ մեր ռազմավարութիւնը պատրաստենք ըստ այնմ:

Ըստ Հռոմի կանոնագրութեան, մարդկութեան դէմ ոճիրի յանցագործութիւնները կը ներառեն նաեւ` սպանութիւն, բնաջնջում, արտաքսում, բնակչութեան բռնի ուժով տարհանում, խումբը քայքայել ցեղային, ազգային եւ  կրօնական պատճառներով, որոնք ցեղասպանութեան օրէնքին մաս կը կազմեն, բայց նաեւ` մշակութային եւ սեռական նպատակներով:

Ուրեմն, եթէ առնենք Հռոմի կանոնագրութիւնը, որ կ՛ընդլայնէ մարդկութեան դէմ ոճիրի յանցագործութիւնը, եւ անոր հիման վրայ պահանջատիրութիւն կատարենք, թերեւս աւելի դիւրին պիտի ըլլայ Թուրքիոյ ընդունիլը, քանի որ 1915-ի  մեծ ազգերու հռչակագիրը շօշափելի  թղթածրար մըն է, որ իր դէմ կը դրուի` 1948 դեկտեմբեր 9-ին ուխտի լոկ մեկնաբանութեան` փոխարէն նոյնիսկ եթէ այս վերջինը  ցեղասպանութեան օրէնքի է վերածուած: Երբ թուրքին կ՛ըսես` «Դուն ցեղասպանութիւն գործեր ես», կրնայ պատասխանել` «Ցեղասպանութիւն բառը եւ օրէնքը գոյութիւն չունէին 1915-ին»: Բայց երբ թուրքին ըսես` «Դուն «Մարդկութեան դէմ ոճիր» գործած ես, եւ այն ոճիրը, որ գործած ես, համապատասխան է ցեղասպանութեան աքթին, ահաւասիկ փաստաթուղթը, որ միջազգային ուժերու կողմէ հռչակուած է», մեկնաբանութեան հարց գոյութիւն չ’ունենար:

Այստեղ մէջբերում մը ընեմ հատուցման առնչութեամբ. եթէ նոյնիսկ Թուրքիան ըսէ, որ ինք  պատրաստ է ընդունելու իր ոճիրը, ու  հաշուենք, որ միջազգային մարմին մը կը հաստատէ, որ, այո՛, այդ մէկը մարդկութեան դէմ ոճիր էր, արդեօ՞ք Թուրքիան պիտի ընդառաջէ այդ հաստատման:

Հոս նկատի ունինք օրինակ մը: Փաստօրէն 2014-ին Կիպրոսը դատի տուաւ Թուրքիան` այն պատճառով, որ 1974-ի յարձակման ժամանակ Կիպրոս վնասներ կրած է, եւ ատեանը որոշեց, որ Թուրքիան 90 միլիոն եւրօ պէտք է վճարէ Կիպրոսին` իբրեւ վնասուց հատուցում: Ահաւասիկ 2017 հասանք, եւ Թուրքիան ո՛չ վնասուց հատուցում տուած է Կիպրոսի, ո՛չ ալ ընդունած է այդ վճիռը, որովհետեւ հոս ուժի յարաբերութիւններն են, որ կը խաղան իրենց դերը:

Այո՛, մենք բարոյապէս յաղթած ենք.  Ցեղասպանութեան ուխտի սահմանման տակ օսմանեան Թուրքիոյ ըրած ցեղասպանութեան աքթը անհերքելիօրէ՛ն փաստած ենք: Փաստած ենք նաեւ մտադրութիւնը` ժողովուրդը բնաջնջելու, ո՛չ միայն հայ ժողովուրդը, այլեւ` ամբողջ այսօրուան  Թուրքիոյ սահմաններուն մէջ գտնուող քրիստոնեայ ազգերը: Մօտաւորապէս չորսուկէս միլիոն քրիստոնեայ ժողովուրդ կար  Թուրքիոյ մէջ այդ օրերուն: Այսօր հաւանաբար բոլորը միասին 100-125 հազար հազիւ կը հաշուեն:

Հակառակ անոր որ ակադեմական եւ փաստացի ուսումնասիրութիւններով յաղթած ենք` հաստատելու պատմական անհերքելի իրականութիւնը, բայց քարոզչութեամբ իրենք` ուրացողներ, կը յաղթեն, քանի քաղաքական ուժի կեդրոններն են, որ կը խաղան ուժի յարաբերութիւններու իրենց դերը` ունեցած յաւելեալ լծակներով:

Այս դիտարկումները երբեք չեն նշանակեր, որ մենք որպէս ազգ պիտի դադրինք երբեւիցէ Թուրքիայէն պահանջել ճանաչումը օսմանեան Թուրքիոյ կողմէ կատարուած կամ կիրարկուած 1915-ին ցեղասպանութեան աքթին: Վերջ ի վերջոյ այսօրուան Թուրքիան իրաւական յաջորդն է օսմանեան Թուրքիոյ:

Սակայն, որպէս ամփոփում, հատուցում ստանալու իրաւական պահանջներուն հասնելու նպատակով, յաջողութեան հասնելու յաւակնութիւնը շատ աւելի բարձր ցուցանիշ կրնայ ունենալ, եթէ այդ մէկը կը հաստատուի եւ իրաւական գետնի վրայ պահանջուի «Մարդկութեան դէմ ոճիր»-ի իրաւական սահմանումով ու` 1915-ի փաստաթուղթերու հիման վրայ: Քանի որ «1948-ի Genocide convention»-ին սահմանումը կրնայ կողմերուն միջեւ  մեկնաբանութեան մնայուն հարց ստեղծել:

Անկախ վերեւ յիշուած ռազմավարութենէն եւ  հատուցման հասնելու ցանկութենէն` հարկաւոր է նաեւ ինքնավերլուծում կատարել, թէ ի՛նչ շահեր կ՛ունենայ Հայաստանը` հետեւելով նման պահանջատիրութեան նախաձեռնութիւններուն, անկախ մեր ունենալիք զգացական եւ հոգեբանական շահերէն: Կարեւոր է յիշել, որ Հայաստանը ունի մեծ բաց` «անվտանգութիւնը» իր բոլոր առումներով ապահովելու մէջ:

Այսօր Թուրքիան կը շարունակէ գործել որպէս կայսերապաշտական ուժ. ի մտի ունի ընդլայնել իր սահմանները Իրաքի, Սուրիոյ մէջ եւ այլուր: Մինչդեռ Հայաստանն ունի անվտանգութեան եւ գոյատեւելու վերաբերեալ լուրջ խնդիրներ եւ մտահոգութիւններ` հաշուի առնելով ժողովրդավարական, ռազմական, տնտեսական, քաղաքական եւ յատկապէս աշխարհաքաղաքական նկատառումներու տարբերութիւն` մեր հարեւան հակառակորդներուն ունեցած լծակներուն:

Այո՛, հարկաւոր է, որ շարունակենք հետեւիլ եւ հետապնդել ճշմարտութեան եւ արդարութեան, բայց ասոնք չըլլան միայն հպանցիկ հայեացք նետելով վերջերս տեղի ունեցած պատմութեան հայելիի մէջ, այլ նաեւ յառաջ նայելով մեր հետագայ զարգացման նպատակակէտին` որպէս ազգ:

«Ա.».- Խնդրեմ` ներկայացուցէք «Զօրեան» հիմնարկը, անոր գործունէութիւնը եւ առաքելութիւնը:

Գ. Կ. Ս..- 1970-ական թուականներու վերջաւորութեան կարգ մը երիտասարդներ, կլանուած շատ մը հարցերով` կապուած իրենց պատմութեան, ինքնութեան եւ իրենց ապագային, որպէս ազգ, եկած էին այն եզրակացութեան , որ վճռական կարիքը կար վայրի մը, ուր կարելի էր մտածել օրուան հայկական իրականութեան մասին քննադատօրէն,  գիտական ձեւով, ոչ զգացական մօտեցումով: Այս երիտասարդները 28-30-ի միջեւ տարիք ունեցողներ էին, որոնք խթանուած էին խորունկ մտաւորական մտաուղղութիւններով եւ մանաւանդ իրենց իրավիճակը փոխելու ուժեղ ցանկութեամբ: Անոնք որոշեցին ծրագրել հիմնարկ մը, որ կ՛ապահովէր ազատ, քննադատական մտածողութիւն եւ մօտեցում` այն հարցերուն մասին, որոնք կ՛ազդէին հայկական այժմու վիճակին վրայ: Այս աշխատանքը պէտք էր ըլլար վերլուծողական, գիտական  եւ մանաւանդ ակադեմական մասնագէտներու կողմէ, ըլլան անոնք օտար թէ հայ: Ներգրաւելով ժողովուրդը այս աշխատանքին մէջ` աւելի բարձրացնել այն մակարդակը ե՛ւ խօսելու, ե՛ւ սահմանելու, ե՛ւ մանաւանդ արտայայտուելու մեր պատմութեան մասին սեփական մօտեցումով, այսինքն` թոյլ չտալ, որ ուրիշը մեր պատմութիւնը բացատրէ մեզի, թոյլ չտալ, որ յաղթողը գրէ մեր պատմութիւնը, այլ մենք մեր գիտական միջոցներով, ընդունուած, միջազգային ակադեմիայի կողմէ, բացատրենք մեր պատմութիւնը:

Անկասկած այս հիմնարկին կարիքը կար, դժբախտաբար 35 տարուան ընթացքին ո՛չ Հայաստանի մէջ, ո՛չ ալ անկէ դուրս  հաստատուեցաւ երկրորդ հիմնարկ մը, որ այս գործով կը զբաղի, որովհետեւ նախ բացարձակ թանկ գործ է, որովհետեւ պէտք է գործակցիլ գիտական մարդոց եւ մասնագէտներու հետ, որոնք թէ՛ սփիւռքագիտութեամբ, թէ՛ ցեղասպանագիտութեամբ եւ մանաւանդ հայկական իրականութեամբ զբաղող մարդիկ պէտք է ըլլան: Մասնագէտ մը հոն հասնելու համար, երեւակայեցէք, նախ պէտք է ունենայ իր դոկտորականը` ցեղասպանագիտութեան կամ սփիւռքագիտութեան մէջ, բայց որպէսզի հմուտ ըլլայ այդ գործերուն մէջ, պէտք  է լաւ տիրապետէ  թրքերէնին, հին օսմաներէնին, անգլերէնին, գերմաներէնին, որպէսզի կարենայ  այդ լեզուներով իր ուսումնասիրութիւնները կատարել:

Կը հաւատամ, որ Ցեղասպանութեան եւ  անոր հետեւանք մեր ժողովուրդի աւերները` ըլլան նիւթական, մարդկային,  մշակութային թէ ապագայի նկատմամբ, պէտք եղած ձեւով չեն ուսումնասիրուած, ուրեմն պէտք է ուսումնասիրուին. ուր մնաց, որ մեր այսօրուան կեանքը  յարատեւ փոփոխութեան մէջ է. այսինքն եթէ մենք նկատի առնենք հայ ժողովուրդի կեանքը անցնող 30 տարուան ընթացքին, պիտի տեսնենք, որ այդ շրջանին մենք ունեցանք երկրաշարժ, Ղարաբաղի շարժում, Ղարաբաղեան պատերազմ, անկախութիւն, մեր գլխաւոր սփիւռքի գաղութներէն` Իրան, Սուրիա, Լիբանան, Իրաք, Եգիպտոս, հայ ժողովուրդը հեռացաւ. այսօր Միջին Արեւելքի հայութեան, ներառեալ` Թուրքիոյ, մօտաւորպէս 65-75 առ հարիւրը հեռացած է, ա՛լ աւելի` հայրենիքէն, եւ եկած են այնպիսի տեղեր, ուր ձուլումը շատ աւելի արագ է: Հայաստանը ձգած է աւելի քան 1.300.000 մարդ,  ուրեմն ասոնց ունեցած ազդեցութիւնը, այդ գործօնները, որոնք կ՛ազդեն մեր ժողովուրդի ապագային եւ ներկային վրայ, պէտք է ուսումնասիրուին գիտականօրէն : Հետեւաբար «Զօրեան»-ի պէս հիմնարկ մը կենսական է ու կարեւոր:

«Զօրեան» հիմնարկի գլխաւոր աշխատանքը ըլլալով գիտական` կ՛անցնի հետեւեալ փուլերէն . առաջին` կը սկսի քննարկումով, արխիւային ուսումնասիրութիւններ կ՛ըլլան տարբեր աղբիւրներէ, անոնք կ՛ուսումնասիրուին, կը թարգմանուին, կը մեկնաբանուին. կ՛ընտրուին գիտնականներ, որոնք անոնց մեկնաբանութիւնը կ՛արտադրեն գրութեամբ. այդ գրութիւնները կը վերածուին գիրքերու , որոնք  պէտք է խմբագրուին, իսկ ապագային հրատարակուելու համար, ակադեմական գիրքերու հրատարակիչներու կողմէ, պէտք է իւրաքանչիւր գիրքէն 5-6 հարիւր օրինակ գնուի նախքան հրատարակում, որպէսզի իրենք ապահովեն իրենց տպագրական եւ սպասարկման ծախսերը, եթէ գիրքերը չծախուին, այս ծախսը 50-100 հազար տոլար է:

Քննարկումները հիմնուած կ՛ըլլան գլխաւոր երեք նիւթերու վրայ, որոնք ազդած են մեր ժողովուրդի այսօրուան կեանքին վրայ:

Առաջին` ցեղասպանութիւնը, ուրեմն ցեղասպանագէտներու ստուար թիւ մը կ՛ուսումնասիրէ Հայոց ցեղասպանութիւնը, ոչ թէ միայն` Հայոց ցեղասպանութեան կողմէ դիտուած, այլեւ ցեղասպանութիւնը որպէս երեւոյթ եւ անկէ բխած բաղդատական եւ բազմատեսակ  ձեւով` Հայոց ցեղասպանութիւնը այլ ցեղասպանութիւններու հետ,  օրինակ` Ողջակիզում, Ռուանտա, Քամպոտիա  եւ այլն:

Երկրորդը` սփիւռքագիտութիւնը, քանի որ մեր ժողովուրդին մօտ 7/10 կը բնակի սփիւռքի մէջ, ուրեմն սփիւռքագիտութիւնը մաս կը կազմէ նաեւ մեր ուսումնասիրութեան, անշուշտ միայն հայկական սփիւռքի մասին չէ, որ կ՛ուսումնասիրուի, այլ ընդհահուր սփիւռքներու մասին` որպէս երեւոյթ, թէ ի՛նչ ըսել է սփիւռքեան իրականութիւն, ի՛նչ ըսել է սփիւռքեան ապրում. այս առնչութեամբ «Զօրեան» հիմնարկը կը հրատարակէ պարբերաթերթ մը` տարին երեք թիւով, ամէն մէկ թիւ վեց յօդուածներով. «Սփիւռք» պարբերաթերթը նուիրուած է ինչպէս աւանդական սփիւռքի, այնպէս ալ` հայկական, յունական եւ հրեայ մարդոց պատմութեան, մշակոյթի, ընկերային կառուցուածքի, քաղաքականութեան եւ տնտեսագիտութեան բազմակողմանի ուսումնասիրութեան: Վերջին չորս տասնամեակներու ընթացքին յայտնաբերուած transnational dispersions- «Սփիւռք»-ի խումբերը կազմուած են ափրիկեան, չինական, հնդկական եւ մեքսիքական ամերիկացիներէն` մինչեւ ուքրանական եւ հայիթի-քանատական, քարայիպեան-բրիտանական, անգլիալեզու, ֆրանսերէն եւ այլն:  Ուրեմն 1991-էն ի վեր մինչեւ այսօր աւելի քան 540 յօդուածներ հրատարակուած են վաթսունէ աւելի զանազան ազգերու սփիւռքներու մասին, որոնց մօտաւորապէս 10 առ հարիւրը հայ ժողովուրդի մասին նիւթեր են: Անոնք կը տարածուին աշխարհի չորս կողմը, մանաւանդ` համալսարաններուն մէջ, ընդհանրապէս գիտական հրատարակութիւն ըլլալուն` գիտական մարդիկ է, որ կը կարդան: Ուրեմն հայ ժողովուրդի սփիւռքեան կացութիւնը կամ կեցողութիւնը նաեւ կ՛ուսումնասիրուի օտարներու կողմէ:

Երրորդ նիւթը հայրենիքն է. ի՞նչ ըսել է հայրենիք, մեր կապը ի՞նչ է հայրենիքին հետ, մարդիկ, որոնք հայաստանցի չեն եւ Հայաստան չեն ապրած, ի՞նչ կը նշանակէ հայրենիք ըմբռնումը իրենց համար. ի՞նչ է իրենց կապը հայրենիքին հետ, այս բնոյթը նաեւ կապ ունի ուրիշ ազգերու հետ` իրենց հայրենիքին նկատմամբ: Օրինակ` ունինք յունական, հրէական սփիւռքները, որոնք կապ ունին իրենց հայրենիքին հետ. ասոնք դասական սփիւռքներն են, բայց նաեւ կան պասքերը` այսօրուան Սպանիոյ մէջ, որոնք ունին սփիւռք, եւ նոյնիսկ` Սրիլանքան, որ նաեւ ունի սփիւռք եւ որոնք իրենց ուրոյն մշակոյթով ուզեցին իրենց անձնական երկիրը ունենալ:

Ուրեմն, եզրափակելով, հայրենիք, սփիւռք եւ ցեղասպանութիւն` գլխաւոր նիւթերն են, դաշտերն են, որոնցմով «Զօրեան» հիմնարկը կը զբաղի:

Ըսեմ նաեւ, որ որպէս ո՛չ հասութաբեր հաստատութիւն` մենք մեր ժողովուրդի տուած նուիրատուութիւններով կը գոյատեւենք.  մինչեւ այսօր 35 տարուան ընթացքին ծախսած ենք 22,5 միլիոն տոլար. այս գումարները կու գան անձերէ  եւ հաստատութիւններէ: Այսպիսի գումարներ գործածուելուն պատճառն ալ ապահովուած գիտնականներու եւ մնայուն փորձառու պաշտօնէութեան տարեկան թոշակն է, որ շատ թանկ է, առաւել` թարգմանութեան, խմբագրական, հրատարակչական եւ սպասարկման համար եղած ծախսեր:

Մեր հաստատութեան ընդհանուր տնօրէնը ատենապետ Ռոճըր Սմեցն է, որ աւելի քան 22 տարի մեր տնօրէն-խորհուրդին մէջ է: Ես նախագահն եմ, իսկ օտար գիտնականներու մասնակցութեան պատճառը այն է, որ այս աշխատանքը կ՛ուսումնասիրուի որպէս թեմա. ուստի ոչ հայ գիտնականները կը զբաղին «սփիւռք», «Հայրենիք» եւ «ցեղասպանութիւն» թեմաներով: Առաւել պէտք է  միջազգայնացնել եւ դիտել տարբեր քաղաքական, կրօնական, մշակութային, հոգեբանական եւ ընկերային տեսանկիւններէ, որովհետեւ երեւոյթները, որոնք կ՛ուսումնասիրուին, հայկականը մէկ շառաւիղն է անոնց, եւ նիւթերը պայման չէ, որ միայն հայ գիտնականները ուսումնասիրեն:

Ինչպէս յայտնի է, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի գործունէութիւնից հիասթափուած, որը, ի դէպ, ինքն է մինչ օրս սաբոտաժի (խափանարարութեան-Խմբ.) ենթարկում, պաշտօնական Բաքուն չէր թաքցնում ադրբեջանա-ղարաբաղեան հակամարտութեան կարգաւորման գործընթացն այլ ատեաններ, մասնաւորապէս՝ ՄԱԿ տեղափոխելու իր մտադրութիւնները: Աւելին, Ադրբեջանն անգամ փորձում էր ռեվիզիայի (վերանայման-Խմն.) ենթարկել հակամարտութեան կարգաւորման մասով ԵԱՀԿ հիմնարարար փաստաթղթերն ու սկզբունքները՝ առաջարկելով հիմնախնդիրը լուծել ՄԱԿի Անվտանգութեան խորհրդի յայտնի չորս բանաձեւերի հիման վրայ, որոնք ընդունուել են 1993թ. Ապրիլից մինչեւ Նոյեմբեր: Պէտք է նկատել՝ արդէն առաջին տարին չէ, որ ալիեւեան ռեժիմը (վարչակարգը-Խմբ.) շահարկում է այս բանաձեւերը՝ չափազանց ընտրովի ձեւով դրանցից պոկելով այն դրոյթները, որոնք բխում են լոկ իր շահերից: Ինչպէս դժուար չէ կռահել՝ ադրբեջանական կողմը շեշտադրում է անում, այսպէս կոչուած՝ գրաւուած տարածքներից հայկական ուժերի դուրսբերման վրայ՝ լիովին անտեսելով ՄԱԿի բանաձեւերի միւս պահանջները:

Մինչդեռ բանաձեւերն իրենցից ներկայացնում են պահանջների համալիր, ուստի դրանց մի մասի կատարումն ու միւսների անտեսումը խաթարում է բանաձեւի կատարումն ընդհանուր առմամբ: Այս կապակցութեամբ անհրաժեշտ է նշել, որ դրանց կարեւորագոյն պահանջը բոլոր տեսակի ռազմական գործողութիւնների եւ թշնամական քայլերի անյապաղ դադարեցումն էր կայուն հրադադար հաստատելու նպատակով: Ինչպէս անհրաժեշտ է նշել եւ միւս՝ ոչ պակաս կարեւորութիւն ունեցող հանգամանքը, այն է՝ ինքնավստահ կերպով յոյսեր կապելով հակամարտութեան ուժային լուծման հետ, հէնց Ադրբեջանն էր հրաժարւում կատարել այդ հրամայական պահանջը, ինչի պատճառով տուեալ դրոյթը «շրջում էր» մի բանաձեւից միւսը:

Աւելորդ չէր լինի նշել, որ անգամ ՄԱԿի ԱԽ վերջին՝ ղարաբաղեան չորրորդ բանաձեւի ընդունումից գրեթէ քառորդ դար անց Բաքուի իշխանութիւնները չեն դադարեցնում ռազմական գործողութիւններն ու թշնամական քայլերը, ինչը հաստատում են հրադադարի ռեժիմի մշտական կոպիտ խախտումներն ու զինուած դիւերսիաները (խոտորեցման յարձակումները-Խմբ.), որոնց գագաթնակէտը դարձաւ անցեալ տարուայ ապրիլեան պատերազմը: Եւ ահա այս համապատկերին Ադրբեջանն իրեն թոյլ է տալիս վիրաւորուածի դիրք ընդունել ու Հայաստանին մեղադրել զօրքերի դուրսբերմանը վերաբերող բանաձեւերի պահանջները չկատարելու, իսկ ողջ քաղաքակիրթ աշխարհին՝ երկակի չափորոշիչներ կիրառելու մէջ: Այն դէպքում, երբ բանաձեւերից Ո՜Չ ՄԷԿԻ ՄԷՋ Երեւանին ուղղուած նման պահանջ չկայ, միայն երկրորդն ու չորրորդն ընդամէնը կոչ են պարունակում Հայաստանի կառավարութեանը՝ օգտագործելու իր ազդեցութիւնը Լեռնային Ղարաբաղի հայերի վրայ՝ բանաձեւերի դրոյթների կատարումն ապահովելու համար:

Արդեօք այս մասին գիտե՞ն Ադրբեջանում: Բնականաբար՝ գիտեն, ինչը, սակայն, Բաքուին չի խանգարում տարէցտարի միջազգային տարբեր ամբիոններից տարածել կեղծիք՝ խեղաթիւրելով ՄԱԿի Անվտանգութեան խորհրդի բանաձեւերի էութիւնը: Բայց գոնէ ՄԱԿում սեփական բանաձեւերին քաջ ծանօթ են: Պատահական չէ, որ Ադրբեջանի կողմից յիշեալ փաստաթղթերի փարիսեցիաբար վկայակոչումը Միաւորուած Ազգերի Կազմակերպութեան կողմից բացարձակապէս որեւէ արձագանգ չի ստանում: Եւ հակառակը՝ Բաքուի իշխանութիւնների համար ՄԱԿի վիրաւորական լռութիւնը յարուցեց Ադրբեջանի ղեկավարութեան ոչ-համարժէք արձագանգը: Ծիծաղելի է թւում, բայց ալիեւեան ռեժիմը, որը մի ժամանակ որոշել էր փոխել կողմնորոշումը եւ ջանքեր չէր խնայում հակամարտութեան կարգաւորման գործընթացը Մինսկի խմբի ձեւաչափից տեղափոխելու ՄԱԿի հովանու ներքոյ, այժմ արդէն չի թաքցնում իր ահաւոր վիրաւորանքը միջազգային այդ կազմակերպութեան հանդէպ:

Հոկտեմբերի 4ին Ադրբեջանի փոխվարչապետ Ալի Հասանովը ՄԱԿի Ժնեւի բաժնի ղեկավար Միխաել Միւլլերի հետ հանդիպմանը սրտնեղած գանգատուել է, որ «ՄԱԿի Անվտանգութեան խորհրդի՝ լեռնայինղարաբաղեան հակամարտութեան հարցով ընդունուած բանաձեւերը մնում են չկատարուած, եւ, դժբախտաբար, միջազգային հանրութիւնը աչք է փակում դրա վրայ»: Ընդսմին, առանց սեփական աչքը թարթելու, չկարողացաւ առաջարկել աւելի լաւ բան, քան… ՄԱԿում կառուցուածքային փոփոխութիւններ եւ բարեփոխումներ անցկացնել Լեռնային Ղարաբաղի հարցով բանաձեւերի կատարման համար: Յեղափոխական գաղափար է, խօսք չկայ: Իսկ եթէ աւելի պարզ արտայայտուենք, ապա Բաքուն բռնկուել է նոր խելառութեամբ՝ բարեփոխումներ ՄԱԿի պատերի ներքոյ:

Միանանք ալիեւեան ռեժիմի համարձակ երեւակայութեանը եւ զուտ ենթադրաբար հնարաւոր համարենք, որ ՄԱԿի նոր ղեկավարութիւնը յօգուտ Ադրբեջանի որոշել է բարեփոխուել, որպէսզի հասնի սեփական բանաձեւերի կատարմանը: Բայց դրա համար որպէս սկիզբ ՄԱԿի պաշտօնեաները ստիպուած կը լինեն վերընթերցել այդ փաստաթղթերի բովանդակութիւնը պարզելու համար՝ ով եւ ինչպէս է կատարել, կամ չի կատարել նրանց պահանջները: Ինչպէս իւր ժամանակ նշել է 1992-1996թթ. Լեռնային Ղարաբաղի հարցով Ռուսաստանի միջնորդական առաքելութեան ղեկավար, հակամարտութեան կարգաւորման գծով ՌԴ նախագահի լիազօր ներկայացուցիչ եւ Մինսկի խմբի համանախագահ Վլադիմիր Կազիմիրովը՝ Անվտանգութեան խորհրդի բանաձեւերը չկատարելու հարցում «առաջնութեան արմաւենին» անվիճելիօրէն պատկանում է ադրբեջանական կողմին: Եւ նման իրավիճակում ի՞նչ կը ներկայացնի Ադրբեջանը որպէս փաստարկ: Վերը շարադրուածի լոյսի ներքոյ, հաւանաբար՝ ոչինչ. նրա յանցաւորութեան հետքերն ակնյայտ են: Բայց ահա ինչը նա հաստատ կարող է ստանալ՝ միջազգային հերթական սկանդալն (գայթակղութիւնը-Խմբ.) է, որը նրա յայտնի «խաւիարային դիւանագիտութեան», Մերձաւոր Արեւելքում ահաբեկչական խմբաւորումներին սպառազինութեան օդային մատակարարումների հետ կապուած պատմութեան եւ աղմուկ հանած կոռուպցիոն (կաշառակերութեան-Խմբ.) «Ադրբեջանական լուացարան»ի հետ մէկտեղ կարող է մի լաւ արատաւորել իշխող ռեժիմի առանց այդ էլ կեղտոտ վարկանիշը: Ու այդ կեղտը հազիւ թէ ի վիճակի է լուանալ անգամ «Ադրբեջանական լուացարան»ը:

Յ. ՊԱԼԵԱՆ

Յոռեգոյն հայրենասիրութիւնը զբօսաշրջութեան մէջ թաղուելու գոհունակութիւնն է, որուն բեմերն են` Երեւանի ճաշարանները,  Տաթեւի վանք տանող ճոպանուղին, մօտակայ Թիֆլիսը, Սեւանը եւ ամէն օր սիրտ ցաւցնող գերի Արարատի պատկերը հորիզոնին վրայ:

Երթալ Մասիս, երթալ Երեւանի մաս կազմող Չարբախ, կամ Արարատեան դաշտի բանաստեղծական անուններով գիւղերը: Հոն է, որ կը լսէք պատմութեան արձագանգները, ոչ միայն Սարդարապատի յուշարձանի զանգերը: Ականջ դրէք հողին, ականջ տուէք հովին եւ ինչե՜ր կը լսէք:  Հայոց պատմութիւնը հոն գրուած է եւ հոն պիտի գրուի, ոչ` մեծ ոստանի վաճառատուներուն եւ զուարճութեան վայրերուն մէջ: Մայրաքաղաքներ: Մշակուած արտեր: Ճամբու եզրին լոլիկ, դեղձ, խաղող, ձմերուկ, ընկոյզ, հոն վաճառող հայ գիւղացիներ:

Այս գինովցնող տպաւորութիւնները այդքան են միայն, մոռցուելու դատապարտուած լուսանկարներու պէս, որոնք անհոգի յիշատակներ պիտի ըլլան: Եթէ ճշմարիտ հայրենասէր ենք, պէտք է գիտնանք անջատուիլ Արարատեան դաշտը հատող ճանապարհէն, եզերել գիւղերը, կանգ առնել ճամբու վրայ յուլօրէն կանգնած հորթի մը դիմաց, որ ի վերջոյ կը բարեհաճի թոյլ տալ, որ ինքնաշարժը յառաջանայ: Գիւղեր` Մրգաշատ, Բամբակաշատ, Ջրաշէն… Տուներ` կիսաքանդ, կողքին` գեղակառոյց առանձնատուներ, ցանկապատուած ընդարձակ կանաչ այգիներ, յամեցող ամրան շոգին տակ հեւացող արտեր:

Հայաստանը Արարատեան դաշտն է: Այսպէս է հայրենակարօտ զբօսաշրջիկի աչքի խրախճանքը, երբ կը դադրի հայաշխարհը զբօսաշրջիկի աչքով դիտելէ:

Բայց այդ գիւղերը սոսկ յուզիչ համայնապատկեր չեն, անոնք տուն են, ուր կ՛ապրին մարդիկ, արտ են` ուր գիւղացիները հողը կը մշակեն, կը հնձեն, կը քաղեն, որպէսզի ապրին իրենք տէր մնալով հողին` ապրեցնեն հայրենիքը: Քաղաքներու գռիհներէն հեռու` բնութեան արժէքին ծարաւ հայրենասէր զբօսաշրջիկը, երբ կը հրէ Մրգաշատի գիւղացիի տան կիսաբաց դուռը, մոռցուած թրիքի հոտը զինք կը բերէ բնութեան մէջ:

Եթէ քաղաքաբնակի մեր հանգիստը խռովէինք, յետմիջօրէ մը նստէինք հինցած, բայց մաքուր աթոռներներուն եւ զրուցէինք գիւղացիին հետ, այր եւ կին, շատ աւելի բան կ՛իմանայինք, քան ինչ որ կ՛ըսեն Հայաստանի եւ սփիւռքներու թերթերը, ձայնասփիւռները, հեռատեսիլի կայանները:

Հոս ոչ ոք պիտի խօսի հազար հոգիով ճաշկերոյթի, Վրաստանի ծովափ երթալով հանգստանալու, Լոս այցելութիւններու եւ մեկնումներու, գերմանական մակնիշով ինքնաշարժներու մասին: Ֆրանսացին, երբ կը խօսի մայրաքաղաքէն հեռու գտնուող գիւղերու եւ աւաններու մասին, կ՛ըսէ` la France profonde, այսինքն խառնարան քաղաքներու ազդեցութենէն զերծ հարազատ հեռու աշխարհը: Այդպէս են նաեւ մեր փոքրիկ երկրի մայրաքաղաքէն քարընկէց մը հեռու գիւղերը եւ շէները:

Զբօսաշրջիկը պիտի մտմտայ եւ խօսի տեսնելիք եւ տեսած վայրերու մասին, իսկ գիւղացին կը խօսի իր չորցած եւ բերք չտուած կեռասենիներուն եւ չաճած լոլիկներուն մասին, քանի որ ջուր չեն տուած, երբ ճամբուն վրայ տեսած էինք հեկտարներու տարածութեամբ ցանկապատուած, խնամուած եւ կանաչ այգիներ: Ջուր չեն տուածի հակասութիւնն իսկ:  Արդէն աշուն է, եւ գիւղացին բերք չէ ունեցած, որ ծախէ եւ ապահովէ իր տունը տաքցնելու համար անհրաժեշտ վառելիքը, քանի մը հարիւր տոլար: Այս մէ՞կն ալ պիտի ստիպուի վաճառել իր արտը, ինչպէս` Մասիսի գիւղացին, որ 2000 քառակուսի մեթրի համար կ՛ակնկալէր միայն 8000 տոլար եւ գնող չէր գտներ:

Կը լսէի: Ռունգերովս կ՛ապրէի պահը: Հարթ տարածութեան մը վրայ փռուած էին մուգ գինեգոյն ծոթրինի խուրձերը` չորնալու համար, մեղմացնելով ճնշող անզօրութեան լռութիւնը: Ինչո՞ւ ջուր տրուած է մեծ այգիներուն, որոնց տէրերը գիւղացի չեն երբեմն հայրենաբնակ ալ չեն, եւ չորնալու դապարտած են գիւղացիին արտը եւ կեռասենիները:

Ի՞նչ կը կշռեն չաճած լոլիկները եւ չորցած կեռասենիները` բաղդատած տօնախմբութիւններու, ճառերու, շքանշաններու տուչութեան… Ի՞նչ կը կարծէք, որ պիտի ընէ գիւղացին, եթէ քանի մը հարիւր տոլար չճարէ ձմրան ցուրտին դէմ պաշտպանելու համար իր զաւակները, կինը, ինքզինք: Թերեւս պիտի հրաժարի հողին տէր ըլլալու առաքինութենէն, պիտի լքէ զայն ու երթայ Մոսկուա` ճամբաները սալայատակելու, կամ ինք ալ ցուցանակ մը պիտի դնէ իր տան եւ արտին վրայ գրելով` «Վաճառւում է»…

Եթէ Հայաստան եկող բազմահազար «հայրենասէր» զբօսաշրջիկները երթային գիւղերը եւ հոն առանց ճաշկերոյթի եւ օղիի հայրենասիրութիւն խաղային, եթէ խորհրդաժողովներու նիստերէն մէկը կամ երկուքը գումարէին Բամբակաշատի, Մրգաշատի կամ Ջրաշէնի քաղաքապետարանի առջեւ գտնուող տարածութեան վրայ, ինչե՜ր կրնային փոխուիլ: Առնուազն մանրուքներով խանդավառուելու փոխարէն` կը ճանչնային Երկիրը, որուն առջեւ կը սիրենք դնել հռետորական «ՄԵՐ»-ը…

Արդէն կ՛անձրեւէ: Գիւղացին ջուր պիտի ունենայ, բայց` ի զուր:

Հիմա պիտի գայ ձմեռը, ինք վառելիք պիտի չունենայ:

Բայց Երեւանի մէջ պիտի կառուցուին երկնաքերներ, որոնք կարծէք պիտի մրցին Մանհաթընի հետ…

Ինչպէ՞ս պիտի լսուի գիւղացին…

Ո՞վ պիտի լսէ Մրգաշատի, Բամբակաշատի, Ջրաշէնի անզօր գիւղացին:

Որո՞ւ դուռը պիտի թակէ` առանց ռազմավարութեան եւ մարտավարութեան բանգիտական ճառ խօսելու:

Եթէ փակէ իր տան դուռը եւ երթայ, ո՞վ տէր պիտի ըլլայ մեր պատմութեան եւ ազգի կենսատու Արարատեան դաշտին…

Որո՞ւ ի՛նչ պիտի յիշեցնեն Սարդարապատի զանգերը…

Հարցումները առանց խօսափողի եւ հրավառութիւններու կանչեր են:

Ի՞նչ կ՛ըսեն անոնք:

Ի՞նչ կը լսենք:

Լսողներ կա՞ն:

3 հոկտեմբեր 2017, Երեւան

ՊՕՂՈՍ ՇԱՀՄԵԼԻՔԵՍՆ

Մանկութեան տարիներուս մեր մայրերը «տանտիկիններ» էին, որ լռելեայն կը նշանակէր կիներ, որոնք կը զբաղին միայն տնային գործերով:

Տունէն դուրս գործի գացող իգականները հազուադէպ էին այդ տարիներուն: Տանտիկիններու պարտականութիւնն էր` ճաշ պատրաստել, տունը կարգի դնել, քիչ մը ձեռագործ, գաւաթ մը սուրճի շուրջ դրացիներով հաւաքուիլ, երբեմն զիրար բամբասել, եւ այդպէս, օրերնին կ՛անցընէին մինչեւ զաւակներուն դպրոցէն արձակուիլը, իսկ երեկոյեան, երբ ամուսինները գործէն տուն վերադառնային, ընթրիքը պատրաստ պէտք էր ըլլար, եւ բոլորը միասին կը նստէին ընթրիքի:

Այր մարդիկը կ՛աշխատէին երկար ժամեր: Ներկայ օրերու նման շաբաթը 40 ժամ աշխատողները հազուադէպ էին: Կը յիշեմ` հայրս գործէն  տուն կը վերադառնար երեկոյեան ժամը 8:00-էն ետք:

Օրն ի բուն աշխատող ամուսին մը, բնականաբար, իր կողակիցին տան գործերուն օգնելու մասին նոյնիսկ չէր մտածեր, ոչ ալ կիները կ’ակնկալէին նման օգնութիւն մը:

Կիրակի օրերը, խորովածի պատրաստութեամբ, հայ այրերուն իրենց կիներուն «օգնելու» սովորութիւնը տակաւին կը շարունակուի, երբ խմիչքի ընկերակցութեամբ միսը խորոված ժամանակ «կը համտեսեն» եւ սեղան կը նստին կշտացած:

Իգականներու աշխատանքի երթալու սովորութիւնը, աւելի ճիշդ` կարիքը, սկսած է մուտք գործել հաւանաբար 60-ականներու վերջաւորութեան: Մինչեւ այդ տարիները` գործի գացող իգականները հազուադէպ էին: Անոնք ընդհանրապէս հայկական վարժարաններու մէջ դասաւանդող ուսուցչուհիներ էին, իսկ քանի մը հատը` վարպետ դերձակուհիներ, որոնք մեծահարուստ կիներու հագուստներ կարելով` կ՛ապահովէին որոշ գումար մը, իսկ աւելի ուշ, երկրորդական վարժարան աւարտած երիտասարդուհիներ սկսան աշխատիլ դրամատուներու կամ ապահովագրական ընկերութիւններու մէջ` որպէս քարտուղարուհիներ: Գրամեքենայ գործածել գիտցողները հազուադէպ էին, եւ այդ օրերուն փնտռուած «մասնագիտութիւն» մըն էր այդ մէկը:

Դարը փոխուած է: Այսօր «տանտիկիններու» գրեթէ չենք հանդիպիր: Այր ու կին` երկուքն ալ տունէն դուրս գործի են ամբողջ օրը: Կիները, գործէն վերադարձին, անմիջապէս կ՛անցնին ճաշի պատրաստութեան, իսկ ամուսինները, մանաւանդ հայ ամուսինները տան մէջ ընելիք շատ չունին: Միջինարեւելեան մտայնութեամբ, այդ բոլորը կիներու պարտականութիւնն է (բացառութիւնները յարգելի են):

Ներկայիս «տանտիկին»-ը այն հազուադէպ իգականն է, որ վստահաբար նիւթապէս ապահով է, գործի չ՛երթար եւ իր ժամանակին մեծ մասը կ՛անցընէ մարզանքի կամ «զումպայի» կեդրոններու մէջ:

Ամերիկացի ամուսինները շատ աւելի «կնամեծար» են: Շատեր կ՛օգնեն իրենց կիներուն` ճաշ եփելով կամ լուացքով ու արդուկով: Վա՜յ եկեր է այն ամուսնոյն, որ կը զլանայ օգնել իր կնոջ: Օտար կինը անմիջապէս կը զգուշացնէ իր ամուսինը:

– Երկուքս ալ կ՛աշխատինք եւ յոգնած տուն կը վերադառնանք: Երկուքիս պարտականութիւնն է զբաղիլ տան գործերով:

* * *

Ընկերներով հաւաքուած էինք եւ երբ յաճախ խօսուած նիւթեր կ՛արծարծէինք, մեր բարեկամներէն մէկը նիւթէն շեղելով` ըսաւ.

– Ձեր մէջ կա՞յ մէկը, որ կ՛օգնէ կամ օգնած է իր կնոջ տան գործերուն: Անցեալները ես բացառաբար  օգնեցի կնոջս, եւ անկարելի է, որ նկարագրեմ ըրած ձախաւերութիւնս:

Գործի բերումով կարեւոր ժամադրութիւն մը ունէի եւ պատշաճ էր, որ պաշտօնական հագուէի: Նկատեցի, որ արդուկիչէն բերած ճերմակ շապիկս դարձեալ արդուկուելու կարիքը ունէր: Կինս տունը չէր: Ստիպուած` պէտք էր, որ արդուկէի: Բան մը, որ նախապէս բնաւ չէի փորձած:

Տաք արդուկը քանի մը անգամ քսեցի շապիկիս վրայ եւ զարմացայ, որ այնքան ալ դժուար բան մը չէր շապիկ մը արդուկելը:

Յանկարծ նստասենեակէն հեռաձայնիս ձայնը լսեցի: Անմիջապէս վազեցի, որ պատասխանեմ: Չեմ գիտեր` որքա՛ն երկարեցաւ հեռաձայնային խօսակցութիւնս, երբ ներսի սենեակէն ծուխի հոտ մը հասաւ քթիս: Վազեցի ներս: Անզգալաբար տաք արդուկը ձգած էի շապիկիս վրայ, որ ամբողջութեամբ փճացած էր: Նեղուած էի, միեւնոյն ժամանակ ինքզինքս կը մխիթարէի: Կրնար շատ աւելի գէշ հետեւանքներ ունենալ:

Նիւթը նիւթ կը բերէ, եւ ուրիշ բարեկամ մը սկսաւ պատմել իր կնոջ  օգնել փորձելու տարբեր դրուագ մը:

– «Ճնշեփը սուլելէն 5 վայրկեան վերջ մարէ՛ կրակը եւ ձգէ՛,  որ հանգչի», ըսաւ կինս, ու աճապարանքով մեկնեցաւ տունէն` քանի մը գնումներ կատարելու եւ շուտով վերադառնալու խոստումով:

Հեռատեսիլէն հետաքրքրական յայտագիր մը կը դիտէի: Լսած էի կնոջս պատուէրը, սակայն նոյն վայրկեանին իսկ մոռցած էի:

Վայրկեանները իրարու յաջորդեցին: 5 վայրկեանը դարձած էր 15 կամ… 25 վայրկեան, ո՞վ գիտէ: Նոյնիսկ չէի լսած ճնշեփի սուլիչին ձայնը, երբ ներս մտաւ կինս ու աճապարեց խոհանոց:

«Աստուա՜ծ իմ, տակաւին չե՞ս մարած կրակը»:

Այդ օրուան եփած ճաշը ամբողջութեամբ գնաց աղբաման, իսկ ես անգամ մը եւս «օգնեցի» կնոջս` վազելով չինական ճաշարան մը եւ այդ օր հայկական ճաշը փոխարինուեցաւ չինականով:

Կծիկը քակուած էր: Մէկուն պատմած ժամանակ ուրիշ մը իրեն պատահած դէպք մը կը յիշէր եւ անհամբեր էր ընկերոջ «արկածախնդրութեան» աւարտին, որպէսզի ինքն ալ իր կարգին պատմէ իր ըրած «հերոսութեան» մասին:

Մէկը կը պատմէ աման լուալիք մեքենայի սխալ գործածութեան պատճառով խոհանոցը «լողաւազանի» մը վերածելը, ուրիշ մը իր կնկան «օգնած» է լուացուած լաթերը զետեղելով չորցնելիքի մէջ, սակայն աւելի ուշ, երբ կինը կը սկսի ծալել չորցած լաթերը, կը նշմարէ, որ իր ամենասիրած կարմիր հագուստը 6 կամ 7 տարեկան աղջնակի մը յարմար չափի վերածուած է:

«Բուրդէ հագուստ մը չորցնելիքին մէջ ԲՆԱՒ չեն դներ: Այս մէկը գոնէ պէտք էր գիտնայիր», ազդարարած էր կինը:

Խօսելու կարգը իմս էր:

– Երեկոյ մը մեծ թիւով հիւրեր ունեցանք: Հիանալի ժամանակ անցուցինք: Ընդհանրապէս մէկ, կամ առաւելագոյնը երկու գաւաթէն աւելի ոգելից ըմպելի խմելու սովորութիւն չունիմ: Տրամադրութիւնները բարձր էին, եւ հիւրերէն մէկը զարմացաւ այդքան քիչ խմելուս:

«Մի՛ մտահոգուիր, խմէ՛, տանդ մէջ ես եւ ինքնաշարժ վարելու մտահոգութիւն չունիս: Երբ մեկնինք,  անմիջապէս մտի՛ր անկողին»:

«Երբ մեկնինք, անմիջապէս մտի՛ր անկողին»: Կարելի՞ բան է նման պարագայի մը օգտակար չհանդիսանալ կնոջս:

Որոշեցի աղտոտ ամաններն ու գաւաթները տանիլ խոհանոց, մինչ կինս կը պատրաստուէր լուալու:

Խմիչքին ազդեցութիւնը փոխանակ նուազելու, աւելցած էր: Ջիղերս թուլցած էին: Նետած քայլերս կարծես գետին չէին հասներ: Քանի մը պնակ տարի խոհանոց եւ անզգալաբար նետեցի կնոջս առջեւ: Որքան, որ կը յիշեմ, քանի մը հատը փշրուեցաւ:

«Յունական քլապի մէջ չենք եւ պէտք չունիս ամաններ կոտրելու» կատակեց կինս:

«Մտի՛ր անկողին, ինծի շատ աւելի օգտակար կ՛ըլլաս… ՉՕԳՆԵԼՈՎ:

Երբ հայ ամուսինները կը փորձեն «օգնել» իրենց կիներուն, յաճախ հակառակ արդիւնք կրնայ տալ: Վկայ` վերը յիշուած դէպքերը:

To be or not to be. «Լինե՞լ, թէ՞ չլինել», Շէյքսփիրի «Համլեթ» թատերախաղի նշանաւոր խօսքը կարելի է փոխել եւ ըսել:

«Օգնե՞լ, թէ՞ չօգնել»:

Լոս Անճելըս, 2017

ԹՈՐԳՈՄ

– Շատ լաւ ըրեր ես տղադ դասախօսութեան բերելով, ա՛ս տարիքին պէտք է վարժեցնել,- ըսաւ բառերը հատիկ-հատիկ հնչելով եւ բաղաձայնները պայթեցնելով: Ապա ափը գլխուս վրայ հանգչեցուց, փաղաքշական շարժումով մը, որ շատ հաճելի թուեցաւ ինծի:

Նստաւ հօրս քով:

Առաջին անգամն էր, որ կը տեսնէի այդպիսի ինքնաբուխ, անմիջական մարդ մը, որուն ձայնը եւ կերպարանքը առասպելական թուեցան ինծի:

1960-ականի սկիզբն էր: Համազգայինի Ճեմարանի «Վասպուրական» սրահին մէջն էինք: Գրական-դասախօսական երեկոյ մըն էր: Ես Սուրբ Նշան վարժարանի նախակրթարանի առաջին կամ երկրորդ դասարանի աշակերտ էի: Հայրս, ինչպէս միշտ, զիս հետը բերած էր ձեռնարկին, թէեւ ես ոչինչ կը հասկնայի: Սրահը լեցուն էր հանդիսատեսներով, որոնք ուշադիր կը հետեւէին դասախօսին: Իմ ուշադրութիւնս սակայն, այս «առասպելանման» մարդուն վրան էր:

Ձեռնարկի աւարտին ուրիշներու նման ինք ալ հարցուց հարցում մը, որ կարծես, թէ դասախօսութենէն երկար տեւեց:

Ի վերջոյ իջանք սրահէն եւ հօրս հետ երբ սկսանք քալել դէպի տուն, ինք ալ միացաւ մեզի, անշուշտ` միշտ խօսելով: Մտածեցի, որ մեզի կու գայ, սակայն մեր տունը չհասած, կանգ առաւ շէնքի մը մուտքին: Հոն եւս տուաւ դասախօսութիւն մը, որուն ընթացքին հայրս քանի մը անգամ «գիշեր բարի» ըսաւ:

Երկրորդ անգամ այդ մարդը տեսայ մեծ սրահի մը բեմին վրայ: Առանց դադարի կ՛արտասանէր: Մտածեցի, որ ինծի երբ  պարտականութիւն մը տան «գոց» սորվելու, այնքան կը դժուարանամ, այս մարդը այսքան երկար գրութիւնը ինչպէ՞ս «գոց» ըրած է:

Հազիւ կը հասկնայի, որ հայոց պատմութիւն մըն է: Մարդը կը տագնապէր, կը տանջուէր, կ՛արտայայտէր հայրենասիրութիւն մը, զոր վարակած էր հանդիսատեսներուն: Ուրեմն մտածեցի, որ  պատմութեան մէջ մեր սորված հայը, այ՛ս մարդն է:

Աւելի ուշ համոզուեցայ, որ այս մարդը հայկական արժէքներով ապրող, տագնապող եւ հաւատացող հայն է, որ իր էութիւնն ու ապրումները դրսեւորած, նիւթականացուցած է զանազան շօշափելի միջոցներով:

Տասնամեակներ ետք: Դասախօսական երեկոյ մը «Վասպուրական» սրահին մէջ: Ձեռնարկը պիտի սկսի եւ միայն քանի մը հոգի ներկայ ենք: Յանկարծ…

– Ո՞ւր են, ո՞ւր են հայերը, – պոռաց, երբ սրահ մտնելով տեսաւ դատարկ աթոռները:

Քանի մը հոգիի բարեւելէ ետք, նստաւ քովս եւ հարցուց.

– Տղա՞դ է քովինդ:

– Այո՛:

– Աստուած պահէ: Շատ լաւ ըրեր ես դասախօսութեան բերելով:

Չգիտցայ, թէ արդեօք յիշե՞ց, որ նոյն խօսքը ժամանակին հօրս ըսած էր:

Շուրջը նայեցաւ, հաշուեց ներկաները եւ ըսաւ.

– Ճիշդ Յիսուսի աշակերտներուն թիւն ենք, միայն Յուդան չէ եկած: Յուդանե՜րը չեն եկած…:

……………………………………………………………………………………………………..

Յակոբ Կիւլոյեանի նման ինքնաբուխ, անմիջական, հաւատաւոր հայերը իւրայատուկ ձեւ մը ունէին ապրելու իրենց հայկականութիւնը, ատով վարակելով իրենց շուրջինները, հարստացնելով, գունագեղ դարձնելով մեր առօրեան: Ազգովին մեր արագ նահանջի թաւագլոր զառիթափին, այդպիսիները այսօր դժբախտաբար կրնան դառնալ ծիծաղելի, մինչ մե՛նք խղճալի ենք, իսկ ազգային կեանքը աղքատ է անոնց բացակայութեամբ:

«Պէ՛տք է փրկել», կը պոռանք, առանց անդրադառնալու, որ այլեւս գոյութիւն չունեցող բանը կարելի չէ փրկել:

Նո՛րը կարելի է ստեղծել, պարզապէս առանց պոռոտախօսութեան եւ մաշած խրատներու:

Այս քանի մը տողերով կ՛ուզեմ խղճի ու պարտականութեան խօսք մը ըսել քեզի նման անձնուրաց ու հաւատաւոր ընկերոջ մը յիշատակին:

Քառասուն օրեր առաջ մահը առյաւէտ հեռացուց մեզմէ Գալուստ Գասպարեանը:

Ցեղասպանութենէն ճողոպրած ընտանիքի զաւակ` իր երիտասարդութեան տարիներուն, աշխատանքի բերումով, յաճախ կը բնակէր մերթ Հալէպ եւ մերթ Լիբանան:

Համեստ էր ան ու պարտաճանաչ: Ամէն ջանք ի գործ կը դնէր մասնակցելու իր ժողովական կեանքին` կորովով ու խանդավառութեամբ:

Ան ծառայասէր էր: Շուտով կը փութար իր շուրջիններու օգնութեան ու սիրուած էր բոլորէն` հայ թէ արաբ շրջանակներէն:

Զաւակ չունէր Գալուստը, բայց բոլորին սիրելի մեծ հայրն էր ան:

Հակառակ իր յառաջացած տարիքին` ան յաճախ կ՛ուզէր այցելել ակումբ, ուր կը գտնէր իր ուրախութիւնն ու կորովը.

«Մեր տղոց քով կ՛երթամ», կ՛ըսէր ան:

Ղարաբաղի թէ ընդհանրապէս ազգային ճգնաժամային պահերուն ան իր շրթներուն տակէն գաղտնաբար կը մրթմրթար.

Կ՛եցցէ՛ դաշնակ կամաւորը…» արտայայտութիւնը.

Ոչ ոք գիտէր, թէ այդ տողերու ետին ան կը պահէր կամաւորական մեր հարուստ պատմութեան մէկ փոքր օղակը…

Հրաման մը կատարած ըլլալու ներքին հոգեկան սփոփումն ու ազգայնական վեհութիւնը:

Գաղափարական հաւատքի ու կուսակցակապաշտ տեսլականի տէր էր Գալուստ Գասպարեանը: Ան խորապէս կը հաւատար, որ դաշնակցական հերթապահի խօսքը ամէն տեսակի դատական ատեաններէ ու կառավարական աթոռներէ բարձր է ու գերիվեր: Ինչո՞ւ զարմանալ. այդ չէ՞ր նաեւ ամբողջ հին սերունդի հաւատքի ու համոզման պտուղ հետեւեալ արտայայտութիւնը. «Եթէ Դաշնակցութիւնը գաւազանն իսկ իբրեւ թեկնածու ներկայացնէ ընտրութեանց, այդ գաւազանը կը շահի ընտրութիւնները…»:

Անհատական ուժերով ան պայքարեցաւ կեանքի անարդարութեանց դէմ ու յաղթեց յաճախ` իր վճռակամութեամբ ու զօրաւոր անհատականութեամբ:

Սակայն ո՞վ կրնայ դէմ դնել մահուան վճիռին…

Վերջին օրերուն, ցաւի առթած տառապանքին տակ, մերթ ժպտալով ու մերթ յուզուելով` ան քանի մը անգամ կրկին երգեց` «Կեցցէ՛ դաշնակ կամաւորը…»:

Կարծէք` դաշնակցական կամաւորի համար մօտալուտ մահն անգամ պէտք է ընդունելի ըլլար:

Յաւերժ մեկնեցար, սիրելի՛ ընկեր, մինակ ձգելով ազնիւ կինդ, բայց կեանքի իրողութիւնն այս է…

Կարեւորը այս ճանապարհէն անցնելով` յիշատակելի ստուեր մը ձգելն է… եւ այդ ստուերը ձգեցիր դուն` քու քաջ խառնուածքովդ եւ խիզախ ու անզիջող գաղափարաբանութեամբդ:

Միշտ պիտի յիշենք քեզ:

ԸՆԿԵՐ ՄԸ

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ
«Քալիֆորնիա Քուրիըր» թերթի
հրատարակիչ եւ խմբագիր

Քանի մը տասնամեակ շարունակ թրքական կառավարութիւնը եւ անոր քարոզիչները կը  յայտարարեն, որ պետական փաստաթուղթերը, մասնաւորապէս` օսմանեան արխիւները, ամբողջովին բաց են եւ հասանելի` ամբողջ աշխարհի ոեւէ հետազօտողի համար:

Սակայն թուրք պաշտօնեաներն ու անոնց կողմնակիցները կը լռեն այն մասին, որ օսմանեան արխիւներու բազմաթիւ փաստաթուղթեր հեռացուած, ոչնչացուած, վաճառուած կամ մշակուած են: Բացի ասկէ, որոշ գաղտնի արխիւներ դեռ փակ կը մնան օտարներու համար:

Անցեալ ամիս թրքուհի լրագրող Ուզայ Պուլութ PhilosProject.org կայքի մէջ բացայայտող յօդուած մը տեղադրեց` «Թուրքիա առանց գրաքննութեան. գրաքննութեան եւ արգելքներու պատմութիւն» վերնագրով, քանի մը հարիւրամեակներու անցեալ ունեցող թրքական արխիւներու եւ փաստաթուղթերու կարգավիճակին վերաբերեալ: Պուլութ ազատ է նման գաղտնիքներ բացայայտելու, քանի որ ան այլեւս չ՛ապրիր Թուրքիա եւ ներկայիս հաստատուած է Ուաշինկթըն:

Այսօր Թուրքիոյ մէջ պետական պատուէրով արգելափակուած է Վիքիփետիայի կայքը, քանի որ Վիքիփետիա հրաժարած է ջնջելէ այն յօդուածները, որոնք կը բացայայտեն, որ թրքական իշխանութիւնները կը զօրակցին «Իսլամական պետութեան» ահաբեկիչներուն: Ասկէ բացի, Թուրքիոյ կողմէ արգելափակուած են 127 հազար կայքեր եւ 95 հազար անհատական web կայքեր, կը տեղեկացնէ լրագրող Պուլութ:

Այսօրուան հազարաւոր կայքերու արգիլումը շարունակութիւնն է օսմանեան սուլթան Պայազիտ Բ.ի 1485-ի հրամանագիրին, որով մահապատիժի կը դատապարտուէին բոլոր անոնք, որոնք գիրքեր կը տպագրէին թրքերէն կամ արաբերէն լեզուներով: Այդ արգելքը մնաց աւելի քան երկու դար, կը յայտնէ Պուլութ: «Այդ արգելքը պատմաբաններու կողմէ լայնօրէն կը վկայակոչուի իբրեւ իսլամութեան մտաւոր եւ գիտական փլուզման հիմնական պատճառներէն մէկը` արդիւնաբերական յեղափոխութեան արշալոյսին»:

Թուրքիոյ Հանրապետութիւնը 1923-էն ի վեր, իր հիմնադիրին` Քեմալ Աթաթուրքի օրօք, շարունակեց գրաքննութեան աւանդոյթը` արգիլելով «առնուազն 130 թերթ, ամսագիր եւ գիրք` ըստ Մուսթաֆա Եըլմազի եւ Եասմին Տորենի «Գրաքննութիւնը հանրապետական ժամանակաշրջանին (1923-1973)» գիրքին»: Պուլութի հաղորդումով, Թուրքիոյ երկրորդ վարչապետ Ատնան Մենտերես 1950-60ական թուականներուն արգիլած է 161 հրատարակութիւն:

Վերադառնալով արխիւային գրաքննութեան` Պուլութ մեջբերած է թուրք հրեայ պատմաբան Ռիֆաթ Պալին, որ` «կը բացատրէ մշակուած կամ ոչնչացուած պետական արխիւներու պատմութիւնը իր 2014 թուականի գիրքով` «Թալանի ոչնչացման պատմութիւնը. տպագրուած կամ գրուած բառեր, մեռած տառեր, արխիւները մէկ կողմ նետած են (կամ վաճառած) որպէս թափօններ»… Շատ մը կուսակցութիւններու, ծերակոյտի եւ քանի մը այլ կառավարական կամ ոչ կառավարական հաստատութիւններու արխիւներ կա՛մ փակ են հանրային օգտագործման համար, կա՛մ այլեւս գոյութիւն չունին»: Ըստ Պալիի, «Թուրքիոյ մէջ կուսակցութիւններու արխիւները փակուած են 1980 սեպտեմբեր 12-ի պետական յեղաշրջման ժամանակ եւ ուղարկուած` SEKA (բուսական (cellulose) եւ թուղթի գործարաններ), որպէս թուղթի թափօն»:

Թուրքիոյ Ժողովրդահանրապետական կուսակցութեան արխիւը ամէնէն կարեւորն է, քանի որ անիկա հանրապետութեան հիմնադրման տարիներու կուսակցութիւնն է: Ինչպէս Պալի կը գրէ` «Ոմանք կ՛ըսեն, որ անիկա [արխիւը] այրած են, իսկ ոմանք, որ անիկա մէկ կողմ նետուած է սեպտեմբեր 12-ին: Քանի մը անձեր ալ կը պնդեն, որ արխիւը չէ շպրտուած, այլ հոս է: Այսպիսով, այսօրուան դրութեամբ այդ մէկը առեղծուած մըն է: Արխիւին մեծ մասը գոյութիւն չունի»:

Ասկէ զատ, Պալի տեղեկացուցած է, որ` «նախագահութեան, Ազգային հետախուզական կազմակերպութեան (MIT) եւ ներքին գործերու նախարարութեան արխիւները փակ են»: Հետաքրքրական է` Պալի գրի առած է տարօրինակ պատմութիւն մը, թէ ինչպէ՛ս «1998 թուականին Անգարայի մէջ արտաքին գործոց նախարարութեան գաղտնի փաստաթուղթերը յայտնաբերուած են թափօններ ծախողի մը մօտ: Նախարարութիւնը անոր վաճառած էր երկաթեայ, չհրկիզուող 15 պահարաններ: Յետոյ պարզուած է, որ նախարարութիւնը այդ պահարանները ծախած էր շէնքին մէջ ազատ տարածքներու բացակայութեան պատճառով, նոյնիսկ` առանց նայելու, թէ ի՛նչ կար ատոնց մէջ»:

Պալի իր գիրքին մէջ կը ներկայացնէ նաեւ կարեւոր փաստաթուղթերու ոչնչացման այլ օրինակներ.

– «Թուրքիոյ պատմութեան հիմնարկի փաստաթուղթերէն շատերը, ներառեալ` Աթաթուրքի մէկ նամակը, ոչնչացուած են»:

–  «1961-ին սահմանադրութեամբ ստեղծուած ծերակոյտի նիստերու բոլոր արձանագրութիւնները, որոնք աշխատունակ էին մինչեւ 1980 սեպտեմբեր 12-ի պետական յեղաշրջումը, ուղարկուած են բուսական եւ թուղթի գործարաններ (SEKA)»:

–  «1965-ին, երբ նոր շէնք մը փոխադրուեցաւ Կրօնական հարցերու (Տիեանեթ) պետական ֆինանսաւորմամբ նախագահութիւնը, անոր ղեկավարութիւնը ըսաւ, որ` «հին փաստաթուղթերը չեն տեղաւորուիր նոր շէնքի մէջ», եւ արխիւի փաստաթուղթերուն մէկ մասը ուղարկեց SEKA»:

–  «Երբ 1980-ական թուականներուն SEKA-ի մէջ թուղթի պակաս յառաջացաւ, պետական կառոյցներուն կոչ եղաւ իրենց հին թուղթերը ուղարկել գործարան: Այսպիսով, մեծ թիւով արխիւներ օրինական մակարդակով ոչնչացուեցան»:

–  2013-ին Թուրքիոյ Ազգային գրադարանի յունարէն, եբրայերէն եւ ասորերէն լեզուներով հին գիրքերը թոներով վաճառուեցան այն պատճառաբանութեամբ, «որ չկային գրադարանավարներ, որոնք կրնային այդ լեզուներով կարդալ»:

Որպէս հետաքննող լրագրող` Ուզայ Պուլութ եզրակացուցած է. «Թրքական հասարակութենէն թաքուն պահուած այսքան շատ տեղեկութեան միջոցով թրքական քարոզչութիւնը ստեղծած է այնպիսի զանգուածներ, որոնք կուրօրէն կը հետեւին որեւէ պետական իշխանութեան, որոնք կորսնցուցած են բարոյական կողմնացոյցը, եւ երբեք չեն առարկած կամ արտայայտուած, նոյնիսկ երբ ականատես եղած են մարդկային իրաւունքներու կոպիտ խախտումներու, որոնք չեն յարգեր հայեացքներու տարբերութիւնը կամ այլակարծութեան իրաւունքը, եւ պէտք է ըսել` որոնք առաջ կը շարժին պատմութեան ծայրայեղ սխալ տարբերակով»:

Յաջորդ անգամ, երբ  թրքական կառավարութեան քարոզիչները գրեն, որ «մեր արխիւները բաց են», դուք կրնաք անոնց յղել այս յօդուածին պատճէնը. հոն գտնուող նշանաւոր թուրք լրագրող Ուզայ Պուլութի բացայայտումները կը փակեն անոնց բերանները…

Արեւելահայերէնի թարգմանեց`
ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆ

Արեւմտահայերէնի վերածեց`
ՍԵԴԱ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ

Յարութիւն քահանայ Շմաւոնեանի նախաձեռնութեամբ Հնդկաստանի Մատրաս քաղաքին մէջ 223 տարի առաջ, 14 հոկտեմբեր 1794-ին, հիմնադրուեցաւ հայկական առաջին տպագիր պարբերականը` «Ազդարար»-ը:

Յարութիւն քահանայ Շմաւոնեան ծնած էր 1750-ին Շիրազ եւ քահանայ ձեռնադրուած 1770-ական տարիներուն: Սորված էր պարսկերէն եւ արաբերէն, գրականութիւն, փիլիսոփայութիւն եւ աստուածաբանութիւն. սորված էր նաեւ արհեստներ: 1784-ին ան իբրեւ քահանայ ղրկուեցաւ Մատրաս, ուր 1789-ին տպարան հիմնեց եւ շարք մը գիրքեր հրատարակեց:

Շմաւոնեան հետագային իր տպարանը օժտեց արաբերէն եւ լատիներէն տառերով:

Շմաւոնեանի եւ անոր տպարանին ամէնէն մեծ երախտիքը եղաւ հայ առաջին պարբերականին` «Ազդարար»-ի հրատարակութիւնը, 1794-ին: Շմաւոնեան «Ազդարար»-ը խմբագրեց գրաբար եւ մասամբ ալ հնդկահայ ու Նոր Ջուղայի բարբառներով: Անոր նպատակն էր հաղորդել ընթացիկ ամսուան կարեւոր լուրերը, մանաւանդ` հնդկահայ եւ մատրասահայ կեանքին անցուդարձերուն մասին. կը տպուէին նաեւ կրօնական, բարոյական, խրատական բովանդակութեամբ բանաստեղծութիւններ, առակներ, զրոյցներ, պատմուածքներ, դաստիարակչական, գրական ու պատմական յօդուածներ: Տպագրուած է երկու գործիչներու` «Հայորդի հայ»-ու եւ «Ազգակից»-ի բանավէճը: «Ազդարար» տարածուած էր Հնդկաստանի եւ նաեւ Պոլսոյ, Նոր Նախիջեւանի, Էջմիածինի եւ այլ շրջաններու մէջ:

«Ազդարար»-ի կարգ մը համարներ տպագրուած են պատկերազարդ, կարմրագոյն տառերով:

«Ազդարար» թղթակցութիւններ կը ստանար Մատրասէն, Կալկաթայէն, Չինաստանէն, Ֆիլիփիններէն եւ Պասրայէն: Նիւթեր կը տպագրուէին նաեւ Երեւանէն եւ Շուշիէն: Հաղորդագրութիւններ` Ռուսիայէն, մասնաւորաբար Եկատերինա Բ. ցարուհիին հրամանագիրը` հայերուն համար Գրիգորոպոլիս քաղաքը հիմնելու մասին: Թերթի աշխատակիցներէն էր հրապարակախօս Սէթ Մամեան: Գրական բաժինին մէջ տպագրուած է Յակոբ Սիմոնեան Այուպեանցի «Հէյտար խանի պատմութիւնը»: Յարութիւն քահանայ թարգմանած է նաեւ ամերիկացի մանկագիր Թովմաս Տէյի «Փոքրիկ Ճէքի պատմութիւն»-ը, Էտիսընի «Միրզայի տեսիլքը» եւ Սթիլլի Սանթոն Պարսիսայի պատմութիւնը: Տպագրուած է նաեւ Խաչատուր Կեսարացիի «Պատմութեան պարսից»-ը:

«Ազդարար» կարեւոր ներդրում ունեցաւ հայ քաղաքական մտքի զարգացման մէջ եւ հայոց ազգային-ազատագրական շարժման գաղափարական ենթահողը պատրաստեց:

«Ազդարար» հրատարակուեցաւ 18 համար, իւրաքանչիւրը` մօտաւորապէս 50 էջ ընդհանուր 956 ծաւալով եւ փակուեցաւ 1796 փետրուարին:

«Ազդարար»-ի փակումէն ետք Շմաւոնեան շարունակեց գիրքերու հրատարակութիւնը:

Շմաւոնեան 1809-ին տպարանը յանձնեց իր աշակերտներուն, եւ անիկա նոր վարչութեան մը հովանաւորութեան տակ անցաւ` յանձին Աղա Սամուէլ Մուրատի եւ Աւետիք Յարութիւն Շերխօսեանի. իսկ 1812-էն սկսեալ տպարանին գործը շարունակեցին Յակոբ եւ Յովսէփ Նազար Շամրեանները, մինչեւ որ 1818-ին տպարանը փակուեցաւ:

Յարութիւն քահանայ Շմաւոնեան այնուհետեւ ինքզինք նուիրեց հնդկահայ գաղութի հասարակական եւ դաստիարակչական կեանքին եւ վախճանեցաւ 1824 յունուար 29-ին (փետրուար 9):

Հայաստանի ազգային գրադարանին մէջ պահպանուած է «Ազդարար»-ի ամբողջական հաւաքածոն:

«Ազդարար»-ի հրատարակութիւնը վերսկսաւ 2007-ին, Կալկաթայի մէջ,  հայ եւ հնդիկ խումբ մը մտաւորականներու նախաձեռնութեամբ եւ ամերիկահայ աստղագէտ Նորա Անդրէասեանի մեկենասութեամբ. խմբագիր` Մարտիկ Սարգսեան: Հայերէն բաժինը կազմած է Կալկաթայի Մարդասիրական ճեմարանի ուսուցչուհի Գրետա Անդրէասեան. անգլերէն բաժինը` Վարդ Անուշ Սահակեան` Ուաշինկթընէն:

ՏՈՔԹ. ՍԱՐԳԻՍ ԱՏԱՄ

Հայ եկեղեցական ու մշակոյթային կեանքի մեծագոյն ու յատկանշանական տօներէն մին Սուրբ Թարգմանչաց տօնն է: Հայ ժողովուրդը այս տօնը կը նուիրէ իր մայրենի լեզուի առաջին ուսուցիչ ու հայ գիրերու գիւտարար Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցի, Ս. Սահակ Պարթեւ կաթողիկոսի ու նաեւ թարգմանիչ վարդապետներուն եւ իր երախտագիտական զգացումները յայտնելով` կը վերյիշէ անոնց անմոռանալի եւ խնկելի յիշատակը:

Այս տօնը, որ Հայ եկեղեցին, հայ մշակոյթը ու հայ պետականութիւնը  զօրաւոր կապերով իրարու կը կապէ, ամէն տարի  հայ կեանքին մէջ կը նշուի յունիս եւ հոկտեմբեր ամիսներուն: Հայ ժողովուրդի թարգմանիչ  վարդապետներու յիշատակը  կը վերյիշէ` «Թարգմանչաց տօն եւ Սուրբ Թարգմանչաց վարդապետներ» խորիմաստ անունին տակ ամփոփելով եւ այս ձեւով կը վերանորոգէ իր ուխտը: Մեսրոպ Մաշտոց, Սահակ Պարթեւ կաթողիկոս, Եղիշէ, պատմահայր Մովսէս Խորենացի, փիլիսոփայ Դաւիթ Անյաղթ, Ներսէս

Շնորհալի, Ներսէս Լամբրոնացի, Կորիւն, աստուածաբան Եզնիկ Կողբացի, Փաւոստոս Բիւզանդ, Ղազար Փարպեցի ,աւելի վերջերը Գրիգոր Տարթեւացի, 7-րդ դարու գիտնական ու մաթեմաթիկոս Անանիա Շիրակացի, աստուածաբան Յովնան Օձնեցի կաթողիկոս, Գրիգոր Նարեկացի ու նաեւ ուրիշներ կը յիշուին որպէս «Սուրբ թարգմանիչ վարդապետներ» խորագիրի տակ:

301 թուականին, երբ քրիստոնէութիւնը որպէս պետական կրօն ընդունեցինք, մեր սեփական գիրը չունէինք, յունարէն եւ կամ ասորիներէն կը գրէինք ու կը կարդայինք. այս պատճառով ալ հայ ժողովուրդը Սուրբ Գիրքը շատ մեծ դժուարութիւններով կը կարդար ու դժուար կը հասկնար, հետեւաբար հայ կեանքի մէջ քրիստոնէութիւնը լաւ ըմբռնելու եւ ամրապնդելու գործընթացին մէջ մեծ դժուարութիւններ կային: Միւս կողմէ ալ ժողովուրդը կրօնական ու քաղաքական մեծ վտանգներու ու սպառնալիքներու դէմ յանդիման էր, երկիրը գրեթէ բաժնուած էր բիւզանդական ու պարսկական պետութիւններուն  միջեւ: Հայ ժողովուրդը կորսնցուցած էր իր անկախութիւնը ու զրկուած էր իր մայրենի լեզուով իր կրօնը հասկնալու հնարաւորութիւններէն ու սեփական միջոցներէն: Հայ ժողովուրդին մէջ քրիստոնէութեան արմատաւորումն ու տարածումը միմիայն կրօնական հարց մը չէր, այլ նաեւ` գոյատեւման ու քաղաքական հարց, որ նպատակ ունէր ժողովուրդի ձուլման ու քայքայման վտանգին դէմ կանգնիլ:

Ահա այս մտահոգիչ պայմաններու լոյսին տակ Մեծն Մեսրոպ կը յանգի այն եզրակացութեան, որ հարցին միակ լուծումն է քրիստոնէութիւնը հայոց աշխարհին մէջ ամրապնդել ու տարածել, որուն համար պայման էր Սուրբ Գիրքի հայացումը:

Միայն այս ձեւն էր, որ հայ ազգին «միաբանութիւն»-ը կարելի պիտի ըլլար ամրապնդել, հետեւաբար` ազգին գոյատեւումը ապահովել:

Մեսրոպ Մաշտոց այս նպատակին իրագործման համար նախ «հայկական սեփական գիրերու գիւտը», ապա Սուրբ Գիրքի հայերէնի թարգմանութեան համար գործի լծուեցաւ եւ տքնաջան աշխատանքէ ետք, 405 թուականին յաջողութեամբ հասաւ իր նպատակին: Հայկական գիրերու գիւտէն ետք, Ս. Մեսրոպի, Ս. Սահակ Պարթեւ կաթողիկոսի եւ անոնց աշակերտներուն գլխաւորութեամբ, կատարուած աշխատանքներով հայ ժողովուրդին կեանքի մէջ զարթօնք մը սկսաւ, Սուրբ Գիրքը «Թագուհի թարգմանութեանց» անունով մկրտուեցաւ, ուսումնական, քաղաքական, ազգային, կրօնական, մշակութային, գիտութեան, ընկերային ոլորտներու մէջ յեղաշրջումներ, բարեփոխութիւն արձանագրուեցան, այլ խօսքով,  «Հայկական վերածնունդ»-ի շրջան մը թեւակոխեց հայութիւնը, եւ այդ շրջանը կոչուեցաւ «Ոսկեդար»:

Հայ ժողովուրդը պատմութեան դաժան ելեւէջներէ անցնելով` ապրած է մեծ փորձանքներ, տառապանքներ, դժուարութիւններ, ողբերգութիւններ, տուած է մեծ կորուստներ, զոհեր, նահատակներ, սակայն տէր կանգնելով իր «Հաւատքի խորան»-ին ու «իմաստութեան տաճար»-ին` դարեր շարունակ կրցած է պահել իր գոյութիւնը` մնալով  միշտ ուժեղ ու պինդ: Հայուն հաւատքի խորանը` եկեղեցին եւ իմաստութեան տաճարը` հայ դպրոցը, հայուն համար եղած են իսկական ապաստանարաններ եւ երկու անբաժան ընկերներ, որոնց շնորհիւ մինչեւ այսօր կ՛ապրինք որպէս հայ ու կը գրենք եւ կը կարդանք հայերէն :

ԵԴՈՒԱՐԴ ՊՈՅԱՃԵԱՆ

Հայոց առաջին մտաւորականը` ամբողջական առումով: Մեր դպրութեան տեսակ մը Հոգին Սուրբը` բառին լիիրաւ տարողութեամբ: Գաղափարապաշտ անձերուն թերեւս ամենամեծն ու ամենաշքեղը մեր մէջ, բազմարդիւ՛նը անկասկած` Տառերու Գիւտին այս ու այն կողմը տարածուող ժամանակներուն մէջ: Հայ մտաւորականութեան ընդհանուրին եւ անոր ընդհանրական խռովքներուն հա՛յրը հետեւաբար` կեանքին մէջ հայր չեղած այս մարդը, զաւակութեան ու խոնարհութեան մէջ իր գոյութիւնը աւարտած այս տարօրինակ միաբանը` տառապակէզ Մեսիայի մը դաւանանքէն ասդին, խորհրդասքանչ ուսմունքի մը ջահակրութեան ամենաբորբ օրերուն:

***

Օրերուն մարդը չեղաւ ան: Տարիներուն մտաւորականը չեղաւ: Ու չեղաւ միայն սերունդի մը տաղանդը, քանի մը յաջորդական սերունդներու հանճարը, միադէմ ու միակողմանի սուրբը: Եղաւ դարերո՛ւն մարդը, դարերուն մտաւորակաը, դարերուն տաղանդն ու դարերուն հանճարը: Ազգային ապրումներուն սուրբը, գրական ու կրթական ապրումներուն սուրբը` Կորիւններուն եւ Եզնիկներուն այս նուիրական դաստիարակը, հայոց առաջին ուսուցիչը:

***

Ու եթէ հիմա գումարէք իր մասին եղած խոշոր բառերը, անոնք խոշոր չեն երեւիր, ինչպէս կ՛երեւին առհասարակ ուրիշ անուններու քով: Եւ այդ գումարէն սուրբ մը ծնելէ առաջ եւ ետք` մա՛րդ մը կը ծնի. գիւտարար մը գոյանալէ առաջ եւ ետք` մա՛րդ մը կը գոյանայ. հանճար մը ի յայտ գալէ նորէն առաջ եւ ետք` նորէն մա՛րդ մը ի յայտ կու գայ: Եւ ոչ մէկ ապրում եւ իմացում զայն կրնայ լիովին ծածկել, քան` հայութեան ապրումին լծորդուած հայութեան իմացումը: Աշխարհներ ոտքի տակ առնող եւ բոլոր ձեւի խոնջէնքներուն իր լուսաւոր մտասեւեռումը հակադրող վտիտ մարմնով, բայց աշխարհաչափ հոգիով այս հայաստանցին` ո՛չ սուրբ բառով կը բացատրուի եւ ո՛չ ալ հանճար բառով: Կը բացատրուի հայութիւն եւ մարդ բառերով:

***

Բարի հայ կին մը ծնաւ Մաշտոցը, կ՛ըսեն, Հացեկացի մէջ: Խորհրդաւոր Վաղարշապատի պարիսպներուն ետին, ծնաւ զինք երկրորդ  ծնունդով մը, քրիստոնէութեան բարձրագոյն դաշնակիցներէն առաջինը, նահանգառատ Հայաստանի բովանդակ հայութիւնը: Ծնաւ զինք այս անգամ Այրարատեան դաշտը, ծնաւ նորէն Տարօնը, ծնաւ Վասպուրականը, ծնաւ Սիւնեաց աշխարհը, Գուգարաց աշխարհը… Օ՜, ծնան զինք մեր երկրին բոլոր հողերը, բոլոր ջուրերը, հողին կանանչներն ու երկնքի կապոյտները… Վանքերը, բերդերը, բիւ՜ր տառապանքները ազգին եւ հայկական անկոտրում յամառութիւնը ծնան զինք:

Հացեկացը ցորեանի հացով կերակրեց զինք. գիւղ մըն էր: Ինք, Հացեկացի տղան, իմացական լուսահացով կերակրեց մեծ ու պզտիկ անհամար հացեկացիներ, հայրենիք մը ամբողջ, ժողովուրդ մը բովանդակ: Օրհնեա՜լ Հացեկաց, քու ցորեաններուդ բարի եղանակներու ընթացքին, օր մըն ալ ամենաճառագայթեալ ցորեանը տուիր ազգին`

Մեսրո՛պը…

Պ. ՍՆԱՊԵԱՆ

Հայոց լեզուի արարիչին հետ ներկայացուցչական դէմքերու խումբ մը կը կազմեն քովի դէմքերը, որոնք իրենց սերնդակիցներուն ու տաղանդակիցներուն հետ անհաւասարելի սիրով ու տքնութեամբ բարձրագոյն ու նրբագոյն կարողութիւններով օժտեցին աստուածարեալ վարդապետին գիւտը:

Դարերու ընթացքին չորս անգամ միայն առաւելագոյն փթթումով եւ ուժգնութեամբ ծաղկեցաւ հայոց լեզուն`

Թարգմանիչներու ջանքերով,
Նարեկացիի շունչով,
900-ական թուականներուն յայտնուած ընտրեալներու երկունքով ու
Չարենցի մօտ եւ Շուշանեանի սերունդին օրօք:

Պահ մը, թէկուզ մտածումով, աչքի առջեւ բերէք յիշեալ դէմքերուն գործերը, այդ գործերուն գործիքը` լեզո՛ւն, ու պիտի տեսնէք շուտով, թէ իւրաքանչիւրին մօտ ի՜նչ զարգացում արձանագրած է ան, ի՜նչ նրբերանգներ, ի՛նչ թափ ու թռիչք նուաճած:

Անոնց անհատականութիւնները մէկ-մէկ դրսեւորելու իր ներգոյակ զօրութենէն ետք, իւրաքանչիւրին անհատականութեան փոխադարձ ազդեցութիւնը կրած է նաեւ ինք` լեզո՛ւն, ճոխացնելով իր հնարաւորութիւնները, ուժը, հմայքը:

Արդարեւ, վարպետներուն գրչով վարդապետին գիւտը բիւրեղացաւ աւելի, ճիւղաւորուեցաւ աւելի, ստացաւ խորութեան նոր չափեր`

Նարեկացիին հետ ներքին բարդութիւններ տարբաղադրելու յորդ կարելիութիւն մը դրսեւորեց,
Զարդարեանէն պերճութիւն մը ժառանգեց,
Սիամանթոն որոտընդոստ շեշտ մը ընծայեց անոր,
Վարուժան` արու գեղեցկութիւն մը,
Օշական կիրքի մը հզօր տարերքով օժտեց զայն,
Չարենցը հողմավար օրերուն շարժումը փոխանցեց անոր,
Ու Շուշանեանը` խռովակոծ հոգիի մը խռովիչ երաժշտականութիւնը:

Պիտի ըսուի հաւանաբար, որ այս տպաւորութիւնները կու գան այդ դէմքերուն մշակած գրականութենէն եւ առաւելաբար կը վերաբերին անոնց գրական ժառանգութեան: Բայց ո՞վ է այն գրագէտը, որ կրցած է նկարագիր կազմել, դէմք ըլլալ, մեծ ըլլալ` առանց, իր գործածած լեզուին տիրապետած ըլլալու, առանց, իր կարգին, բան մը փոխանցած ըլլալու լեզուին:

«Ոչ մէկ արուեստագէտ,- կ՛ըսէ Շուշանեան,- իրապէս կրնայ մեծ ըլլալ` առանց տիրապետելու իր գործիքին, որ հոս լեզուն է»:

Լեզուն, որ բառ չէ իր խորագոյն առումին մէջ, բառերու դասաւորում չէ, հաւատքի մը, բաղձանքի մը, մեծ տարփանքի մը կամ նուաճուած երազի մը խտացումն է, յուշարարը, ոգեղինացումը, նոր կոչը, լինելութիւն մը: Բառերուն մէջ եռուզեռող այս կեանքը, այս ամբողջութիւնը զգացող, այս ամբողջին դիմաց տրոփելու հակամէտ անձին արիւնն է, որ կ՛որոտայ, երգ կ՛ըլլայ, լոյս, մեծութիւն, մեծագործութիւն:

Այսպէս ապրեցան, վարուեցան ու վաստակ  կուտակեցին մեծերը` խորազգալով ցեղին յուռութքը եւ ժառանգութիւնը հարստացնելու համար այրելով շարունակ: Յափշտակուեցան նախ եւ ապա կիրքով ու «հաւատքի հրով վառուած» տքնեցան ու գումարեցին ամբողջական զոհաբերութեան մը փառքով կնքաւոր իրենց երկունքը ցեղին յաւերժատրոփ վաստակին: Մեծերը մեծցան ա՛յս եղանակով, ա՛յս ճամբուն վրայ:

ԸՆԿԱԼ քաղցրութեամբ, Տէր Աստուած հզօր,
Զդառնացողիս զաղաչանս,
Մատիր գթութեամբ առ պատկառեալս դիմօք,
Փարատեա, ամենապարգեւ, զամօթական տխրութիւնս
Բարձ յինէն, ողորմած, զանկրելի ծանրութիւնս,
Անջրպետեա, հնարաւոր, զմահացու կրթութիւնս,
Աւետեա, միշտ յաղթող, զխաբողին հաճութիւնս,
Բացատրեա, վերնային, զմոլելոյն մառախուղս,
Կնքեա, կեցուցիչ, զկորուսչին ընթացմունս,
Ցրուեա, ծածկատես, զըմբռնողին չար գտմունս,
Խորտակեա, անքնին, զմարտողին դիմեցմունս:

ԳՐ. ՆԱՐԵԿԱՑԻ

«Վա՜յ այն հոգիներուն` որ իրենց Սուլթանները չունին, վա՜յ այն սիրտերուն` որոնց մէջ արքայական պալատներ չկան:
«Վա՜յ այն հոգիներուն` որ գահակալներ չեն, լի ճոխութեամբ ու պերճանքով, ինքնիշխան ու աշխարհակալ:
«Վա՜յ այն սիրտերուն` որոնց մէջ չկայ ո՛չ գահ, ո՛չ մեծութիւն, ոչ փառքի պատուանդան…
«Այն հոգին որ գահազուրկ է, կը նմանի առագաստի անկողնի մը` որուն փեսան չկայ, այն սիրտը որ թագազուրկ է, կը նմանի մատանիի մը` որուն վրայէն թանկագին գոհարը ինկած է:

Ռ. ԶԱՐԴԱՐԵԱՆ

Ո՜վ հրաշալիք, ո՜վ հաւատքի աննիւթական հուր,
Ո՜վ զարմանագործ զօրութիւն,
Ո՜վ բոցեղէն բժժանք, ով անլոյծ խորհուրդ,
Ահաւասիկ քերովբէ մը մրափին մէջ Մեսրոպին,
Իր աջ ձեռքովն լուսագիծ`
Ակնթարթ մը` մենաստանին որմին վրայ
Հայկազնեան Այբբենարանը տառագրեց…:
Յանկարծ` Սուրբը, մեծ Տեսիլքէն ցնորաշարժ`
Մեռեալի մը պէս ընդոստ ոտքի,
Փետուր գրիչն եւ տախտակն ի ձեռին,
Հրաշքին տակ արտասուելով`
Որմին առջեւ անհունօրէն ծնրադրեց…:

ՍԻԱՄԱՆԹՕ

Իր ծոցին մէջ կը ծընին
Մռայլ Տանթէներն ու Հոմերները հըսկայ,
Իր ծոցին մէջ իմաստութիւնը երգ մ՛է`
Զոր գիշերուան մէջ խորին
Բանաստեղծները կը խմեն աստղերէն`
Որ նուագեն ցերեկուան մէջ` Մարդերուն:
Ան ամէնո՜ւն զինքը կու տայ, ամէնո՜ւն
Կը բաժնուի, եւ կը մնայ անբաժան
Նշխարհքին պէս.- ան նշխարհքն է` որ կ՛իջնէ
Ամէն առտու, սեղաններուն վրայ մեր,
Մարդեղութեան արիւնլուայ խորհուրդին:
Ու ես կ՛երթամ դէպի աղբի՜ւրը լոյսին…

 ԴԱՆԻԷԼ ՎԱՐՈՒԺԱՆ

Հայ ժողովուրդ,
Դուն մարդկութեան տարեգրութեանց յանձնեցիր Ոճիր մը, որուն համար բոլոր ազգերու բառերը, չեմ կարծեր ունենան արդար որակում մը, դուն ապրեցար անանկ դժոխք մը, որուն քով բանաստեղծներուն երեւակայութիւնը կ՛աղօտի մեռնող լուսնկայի մը նման:

Այսօր…

Այսօր կա՛ս դուն նորէն: Կա՛ս դուն նորէն թերեւս ամէնէն աւելի անոնց հոգիին մէջ, որոնք աւազներու ովկէան մը լողալով կտրելու հրաշքը գործեցին, որոնք գերեզմաններու կափարիչը մեռելութիւնով խորտակեցին:

Կա՛ս դուն: Փա՜ռք քեզի ու բոլոր ապրողներուն:

Յ. ՕՇԱԿԱՆ

Ինչ ունեցել է ժողովուրդը քո
Հնում, անցեալում – լուսաւոր ու վեհ,
Ինչ ունի այսօր, ի՛նչ ցնորք ու խոհ –
Ո՛ղջը հաւաքել եւ քե՛զ է տուել:

Տուել է, որ դու այդ ամէնը այս
Օրերին խառնած, խոր հաւատքով լի`
Պարզես գալիքի ցնորքին անհաս –
Եւ ընդմի՛շտ մնաս մեծ ու սիրելի: –

Ե. ՉԱՐԵՆՑ

Հայոց լեզու, որքա՜ն կը սիրեմ քեզ: Ոչ մէկ աղջիկ երկրի վրայ կրնայ պարծենալ, թէ այդքան խանդաղատանք, այդքան գորով, այդքան աղապատանք ստացած է ինձմէ: Հաւատարմութիւնը, որ կը զգամ քեզի հանդէպ` աւելի զօրաւոր է քան մեր այս եղկելի կեանքը: Կ՛ուզէի քեզ սորվիլ, մինչեւ վերջին վայրկեանը, – քու յետին շեշտերդ ու քու յետին բառերդ: Քու ներքին երաժշտութիւնդ ու քու գծած ճամբադ` պատմութեան մէջ: Դուն, որ աղօթքն ես ու մեր հաճոյքը,- Հայոց լեզու, կը սիրեմ քեզ:

Վ. ՇՈՒՇԱՆԵԱՆ

ՀԱՄԲԻԿ ՊԻԼԱԼԵԱՆ

… Անոնք յեղափոխեցի՛ն հայ կեանքը, յեղափոխեցի՛ն մեր պատմութիւնը:

ԶԱՐԵՀ ԱՐՔ. ԱԶՆԱՒՈՐԵԱՆ

Տիեզերահունչ աստուածութիւններու քաջահմուտ եւ սրտամօտ սրբազանին սա քանի մը բառերը, որոնք լոյս տեսած են անոր «Զաստուած տեսնել» պատկառելի հատորին մէջ, իրենց խորքով եւ անպաճոյճ տեսքով արդէն կը բնորոշեն Գիրերու գիւտին եւ Թարգմանչաց տօնին խտացուած խորհուրդն ու ապագայակերտ իմաստը:

Փաստօրէն, հայ կեանքի ու տեսիլքի ամենավառ ու անփոխարինելի երկու տօներուն մասին է խօսքը: Տօներ, որոնք կ՛իմաստաւորուին իրարմով, կը բիւրեղանան եւ կը շնչաւորուին զիրար սիրելով, ողջագուրուելով եւ յափշտակուելով: Տօներ, որոնք հիմք հանդիսացած են ազգի մը քաղաքակրթական նուաճումներուն, ազգային  պատկանելիութեան եւ արժանապատուութեան խարսխումին:

Ահա հրաշափառ գաղտնիքը հայութեան գոյատեւման ու պահպանման: Գաղտնիք, որ պայծառ ու թափանցիկ է արեւու ճառագայթներու նման, ունի ուժեղ  ներքին կառուցուածք` դարեր ապրելու եւ հզօր կարողականութիւն` յարատեւ ու յամառօրէն ստեղծագործելու:

Հոկտեմբերի առաջին շաբաթ. կրթական կեանքի, հոգեմտաւոր լոյսի ու հայեցի դաստիարակութեան վերամուտ: Սկիզբ` հայ դպրոցի զանգին ու նաեւ ահազանգին:

Այո՛, վերամուտի զանգին, որուն ղօղանջները կ՛արձագանգեն Ոսկեդարէն, 405 թուականէն, երբ Ս. Մեսրոպ ու անոր աշակերտները, ապաւինելով իրենց գիտական մտքին, մարդկային վսեմ կոչումին ու հայրենապաշտի կազմաւորումին, տիւ եւ գիշեր տքնեցան, հետազօտեցին, աներկիւղ ու վճռակամ աշխատեցան` յանուն հայ դիմագիծի ու տիպարի բիւրեղացման, յանուն տեսլապաշտ ու յառաջադէմ ազգի մը կերտումին:

Անոնք յեղաշրջեցին օրուան տկլոր ու տխեղծ մտայնութիւնն ու ինքնասպան ապրելակերպ վարելու մօտեցումները եւ ցոյց տուին հայակերտումի ճշմարիտ ուղին:

Անոնք, շնորհիւ իրենց նորարար ու յեղափոխաշունչ մտքին, նախաձեռնող ու ազատատենչ ոգիին դարձան ազգի մը յառաջամարտիկները, որոնց վիճակուած էր գիտակցիլ դարու հրամայական պահանջներուն, նետուիլ հոգեմտաւոր գուպարին մէջ եւ ապահովել հայութեան շարունակականութիւնը:

Արդար է ըսել, որ հայ գիրերու գիւտին շնորհիւ Արարատն անգամ հայացաւ ու զգեցաւ յարատեւութեան խորհրդանիշ պատմուճանը:

Ու դարեր շարունակ հայութիւնը ըմբռնեց մեսրոպաշունչ ոգիին մեծութիւնը ու հաւատարմօրէն քալեց անոր ճանապարհէն: Հայը հաւատարիմ մնաց հայոց մեծաց հոգեմտաւոր կողմնացոյցին, տոկաց` հակառակ տառապանքի ու հալածանքի, մութ ու խաւար դարերուն, եւ պաշտամունքի արժանացուց հայոց լեզուն, ազգի մեծասքանչն ու անփոխարինելի ոսկեղինիկը:

Ինչո՞ւ պէտք է ընդգծեցինք նաեւ վերամուտի ահազանգը:

Որովհետեւ քաջ գիտենք, որ սփիւռքացած հայը տակաւ կը կորսնցնէ իր դիմագիծը, կամովին կ՛օտարանայ հայ մշակոյթէն, կ՛ուրանայ հայ եկեղեցւոյ ուժին ու շարականին հրապոյրը, հայ մայրը` զուարթութեամբ յագեցած, իր զաւակը կը յանձնէ օտար վարժարան գիտակցաբար կ՛անարգէ հայեցի դաստիարակութիւնը, չ՛ուզեր լսել հայաշունչ որեւէ երգ ու պար, հայ ընտանիքի հայրը` տուրք տալով օտարամոլի մտայնութեան, կ՛արհամարհէ հայոց լեզուն անգամ` պէս-պէս պատճառաբանութիւն հրամցնելով ասդին ու անդին:

Որքանո՞վ արդարանալի եւ ըմբռնելի է, որ հայ դպրոցի մը տնօրէնը իր զաւակները յանձնէ օտար վարժարան ու բեմերէն կը ճարէ հայեցի դաստիարակութեան մասին:

Իսկ ահազանգին միւս երեսը կ՛առնչուի հայ իրականութեան, հայ մարդուն, հոգեւոր ու քաղաքական գործիչին, պատասխանատու ու ղեկավար շրջանակներու, որոնք կոչուած են ստանձնելու հայ կեանքի առաջնորդութիւնը:

Ու այս պատեհ առիթին, կրկին ու բարձրագոռ հարկ է ըսել, որ շատ անգամ ականատես կ՛ըլլանք այնպիսի ոչ հայավայել աշխատելաոճերու, տրամադրութիւններու եւ մօտեցումներու,  ի հեճուկս ասոր կամ անոր, որոնց իբրեւ հետեւանք ազգային տուեալ կառոյց(ներու) հիմերն անգամ կը խարխլին, կը մաշին ու կ՛անշքանան:

Փաստօրէն, ի՜նչ կ՛արժէ Թարգմանչաց տօնին առիթով կազմակեպուած հանդէս(ներ) մը, որ չի փոխանցեր հայոց նուիրեալ մեծերու շունչն ու ոգին, կամքն ու տեսլականը: Արդեօք սոսկ ճարե՞ր արտասանելով, ինքնագոհ ժպիտներ բաշխելով, այսպէս ասած, մտածողի ու տագնապողի շպար հանդերձելով` հաւաքական կեանքը պիտի կարենա՞յ վերականգնիլ, որակաւորուիլ ու առաւել հայանալ:

Ու հաւաքաբար, առանց դոյզն խղճմտանքի, ժպտերես ու անհոգաբար կը շարունակենք մեր կեանքը, դէպի քաոս ու յստակ կործանում: Ինչո՞ւ կամովին կ՛անգիտանանք ստեղծուած ահաւոր վիճակներն ու ապառողջ կացութիւնները, որոնք պատուհաս են հայ իրականութեան, իսկ անոնց յամեցումը` ուղղակի կործանարար:

Յայտնապէս, երբ գաղութահայ կեանքի տարբեր կռուաններ, առաւելաբար կրթականի ու դաստիարակչականի առնչուող, տակաւ կը կորսնցնեն իրենց իմաստն ու կոչումը, կը դառնան անարդիւնաւէտ ու ինքնանպատակ, երբ հայ վարժարանի մը փակումը կ՛ընկալուի որպէս սովորական երեւոյթ, երբ հայոց լեզուի նահանջն ու աղաւաղումը կը դիտուի որպէս բնական ընթացք, երբ հայ մամուլի էջերը զիջած են փառքի ու ցուցամոլական հանդէսներու, երբ հայ գրողի ու մտաւորականի, լեզուաբանն ու քերականագէտի, յօդուածագիրի ու հրապարակախօսի լուրջ, խոհուն եւ հայաբոյր պատգամներն անգամ կ՛անտեսուին, ալ ինչ խօսք պէտք է ըսել նորահաս սերունդին, Թարգմանչաց տօնին առիթով:

Միանշանակ յայտնել է պէտք, որ հայ լեզուն ու վարժարանը ի հայրենիք ու սփիւռս աշխարհի կ՛ապրին օրհասի օրեր` զանազան պատճառներով:

Հոկտեմբերի երկրորդ շաբաթ. հայոց պատուաբեր գիրերու գիւտին ու անոր շունչ ու ոգի սերմանած` վեհափառ թարգմանիչներու յիշատակին նուիրուած տօնն է:

Այո՛, մեր սրբազան թարգմանիչները, որոնք օժտուած էին տուեալ ժամանակի գիտական ու բարոյահոգեբանական արժանիքներով, եւ տիրապետելով բազում լեզուներու ամենանուրբ արտայայտութիւններուն, պարզապէս հանդիսացան այն ապառաժեայ բարձունքը, քաղաքակրթական պատուանդանը, որուն վրայ հայ ազգը կրցաւ արձանագրել իր հաւաքական յիշողութիւնն ու ամրագրել աստուածահաճոյ տաղանդը:

Երբեմնի Վաղարշապատը, հայ ինքնութեան ու ստեղծագործ ոգիի օրրան էր հանդիսացեր: Հայոց Վռամշապուհ թագաւորը, քաղաքական փայլուն յաղթանակի եւ ազգային հպարտութեան դրօշը բարձրացուցած` թեւ ու թիկունք էր հայ գիրի ու ոգիի ստեղծիչ Մեսրոպ Մաշտոցի: Հապա՞ հայոց կաթողիկոս Սահակ Պարթեւ, իբրեւ հայ հոգեւոր ու ազգային արժէքներու պահապան ու գիտակից կղերական, արդէն իր խոր աջակցութիւնն ու հովանաւորութիւնը փոխանցած էր բոլոր անոնց, որոնք կը հաւատային լուսաւոր աշխատանքին ու հայեցի դաստիարակութեան:

Եւ դարեր շարունակ, հայ ինքնութեան, դիմագիծի ու պատկանելիութեան առաւել հարստացման եւ յառաջդիմութեան հիմքը հանդիսացաւ Թարգմանչաց սերունդը, որուն գիտական ու քաղաքակրթական իւրաքանչիւր նուաճում ազգային հոգեմտաւոր անգնահատելի գանձարանին մաս կազմեց` ցոյց տալով հայ հանճարի գերազանց փայլատակումը` քաղաքակրթական հին թէ նոր աշխարհի խորապատկերին մէջ:

Ու այսօր, կրնա՞նք քաջաբար յայտարարել, թէ մենք ժառանգորդն ենք Թարգմանչաց սերունդին, անոնց եզակի կամքին ու հայրենապաշտի ոգիին հաւատարի՞մ ենք, անոնց սրբատաշ հոգիի կանչին ականջալո՞ւր ենք, գիտակի՞ց ենք անոնց գործած սխրանքին ու յեղափոխաշունչ մտայնութեան:

Անոնք, 16 դարեր առաջ, տիրապետեցին  քաղաքակրթական յաջողութիւններու ամենահզօր զէնքին` մայրենի լեզուին ու ինքնութեան, բայց մանաւանդ հաւատացին ազգային ինքնուրոյն դիմագիծի ու հանճարի զօրութեան: Անմնացորդ գործեցին ու նուիրումով յաղթեցին խաւարի մտայնութեան, գերազանցեցին իրենք զիրենք եւ դարձան ուխտապահը դարերու խորերէն ճառագայթող արժեհամակարգի:

Անոնք` սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց, Սահակ Պարթեւ, Մովսէս Խորենացի, Եղիշէ, Ղազար Փարպեցի, Փաւստոս Բիւզանդ ու բազում հրաշք տիտաններ, եղան լոյսի ու յոյսի փարոսներ, հոգեկերտման ու հայակերտումի ամրոցներ:

Անոնք սիրեցին հայոց լեզուն, պաշտեցին ոսկեղինիկը, ըմբռնեցին գիրի ու գրականութեան անփոխարինելի արժէքը, պեղեցին պատմութիւնն ու անգիր բանահիւսութիւնը, եղան քերթողահայր ու պատմագիր, եղան մղիչ ուժն ու ոգեւորող միտքը` Նարեկացիի, Շնորհալիի ու Մխիթարեան հայրերու, եղան սրբազան հայեր ու արարատապաշտ նուիրեալներ, եղան հազարաւոր մագաղաթներու կերտիչը, մանրանկարիչներու սնուցիչը, բայց մանաւանդ` հայ հանճարի բոցավառումին նպաստող ամենահզօր պատուանդանը:

Անոնք հայացուցին Արարատը: Մենք ի՞նչ կ՛ընենք:

ՎԱՉԷ ԲՐՈՒՏԵԱՆ

Մինչեւ մօտաւորապէս մէկուկէս տասնամեակ առաջ, լրատուական աշխարհէն ներս մենաշնորհ հաստատած էր դասական մամուլը՝ տպագիր, ձայնասփռուող, հեռատեսիլային կամ կայքէջի ձեւով։
Թերթի մը, կայքէջի մը, կամ լրատու այլ տեսակի հաստատութեան մը տէրը (անհատ, ընկերութիւն, թէ կազմակերպութիւն), ինք կը ճշդէր, թէ տուեալ հաստատութեան խմբագիրը ո՞վ պէտք է ըլլայ, հիմնուելով ենթակային մասնագիտական կարողութեան վրայ։ Իսկ խմբագիրը (կամ պատասխանատուն), իր կարգին գործի կը հրաւիրէ լրագրական մասնագիտութեան տէր անձեր։ Ճիշդ այնպէս, ինչպէս ինքնաշարժի նորոգութեան խանութի տէրը աշխատանքի կը հրաւիրէ արհեստաւորներ. ինքնաշարժի մեքենայ նորոգող մը բնականաբար գործի պիտի չհրաւիրէ… խոհարար մը։
Հետեւաբար, երբ մէկու մը ինքնաշարժը խանգարուի, զայն չի տանիր դերձակի մը, այլ՝ ինքնաշարժի մասնագէտի մը։

Նոյնն է պարագան լրատուական աշխարհին։ Երբ մարդիկ ուզեն գիտնալ, թէ ի՞նչ պատահած է երկրին մէջ, մսագործի խանութ կամ «մոլ» չեն երթար տեղեկութիւն հաւաքելու համար։ Այլ՝ կը բանան թերթ մը, կամ ձայնասփիւռի, հեռատեսիլի կայան մը, եւայլն, որպէսզի լրատու աղբիւրէն առնեն իրենց տեղեկութիւնը, քաջ գիտնալով, որ այդ աղբիւրը կը ղեկավարուի արհեստավարժ, այդ գործին մասնագէտ անձերով, լրագրողներով։

Մէկ խօսքով, շատ տարրական բաներ կ’ըսենք. մեծ գիւտեր չկան մինչեւ հոս։

Այսպէս էր… մինչեւ մէկուկէս տասնամեակ առաջ, երբ յանկարծ Մարք Զիւքըրպըրկ անունով երիտասարդ ամերիկացի մը աշխարհին յայտարարեց՝ «Ժողովուրդ, գիտէ՞ք ինչ, ես ձեզմէ ամէն մէկուդ ձեր սեփական թերթը, կայքէջը, հեռատեսիլի կամ ձայնասփիւռի կայանը ունենալու գործիքը պիտի տամ։ Լրատուութեան բնագաւառի մասնագէտ ըլլաք կամ ոչ՝ կարեւոր չէ»։

Եւ ստեղծուեցաւ դիմատետրը (Facebook)։

Մարդիկ սկսան իրենց հեռաւոր հարազատներուն հետ անմիջական կապի մէջ ըլլալ, գրելով, լուսանկարներ բաժնեկցելով, ընտանեկան պահեր ու յիշատակներ, նորութիւններ կիսելով («Գոհարը յղի է, Սագոն ալ նշանեցինք»), մէկ խօսքով՝ տեղեկութիւններ փոխանցելով։ Ուրիշներ սկսան իրենց մտածումները, կարծիքները, մինչեւ իսկ անձնական ապրումները կիսել դիմատետրով։ Ուրիշ մը՝ մամուլին մէջ հրապարակուած նիւթ մը կիսելով դիմատետրի իր «ընկերային» միջավայրէն ներս. մէկ ուրիշը՝ թէ ճիշդ այս պահուս ինչ կ’ուտէ եւ ո՞ր ճաշարանին մէջ. մէկ ուրիշը՝ թէ այս նկարին մէջ երեւցող հարսին հագուստը սիրա՞ծ է, թէ ոչ, կամ՝ այս պահուս ո՞ր օդակայանն է կամ ո՞ւր է։ Մէկ խօսքով, ամէն մարդ կը կատարէ իր սեփական «քարոզչութիւնը», իր «սեփական» թերթին՝ դիմատետրին միջոցով։ Ուշադիր՝ սխալի, կամ ճիշդի հարց չենք դներ, այլ պարզապէս կը փորձենք իրականութիւնը պարզել։

Այս յօդուածագիրը եւս կը գործածէ դիմատետրը ընկերային կապերու, ինչպէս նաեւ յօդուածները եւ տեսակէտները աւելի եւս տարածելու նպատակով։

Այս բոլորին մէջ, բնականաբար կայ մեզ ամենաշատ շահագրգռող մասը՝ քաղաքական երեսը։ Տրուած ըլլալով, որ պրն. Զիւքըրպըրկը զինք խմբագիր կարգած է իր «սեփական թերթին», տուեալ անձ մը կը սկսի քաղաքական լրատուութիւն կատարել (կամ բաժնեկցիլ նման նիւթեր), առանց որ լրագրութեան բնագաւառէ հասկցող մը ըլլայ։

Գանք հայկական իրականութեան։

Տալով քանի մը օրինակներ՝ «Նիւ Եորք թայմզ»ը, «Իքոնիմիսթ»ը, «Տեր Շփիկըլ»ը, «Ֆաքս նիւզ»ը, կամ «Լը Մոնտ»ը իւրաքանչիւրը ունի իր առաջնահերթութիւնները։ Անոնցմէ իւրաքանչիւրը կը պաշտպանէ տուեալ խաւի մը (դասակարգ, պետութիւն եւայլն) շահերը։ Հարցերը կը դիտէ, կը վերլուծէ, կամ կը ներկայացնէ ա՛յդ շահերուն տեսանկիւնէն։ Կը մերժէ հակառակ տեսակէտները տարածել։ Օրինակի համար, 2003ին Իրաքի դէմ շղթայազրծուած պատերազմի նախօրեակին, «Նիւ Եորք թայմզ»ը վերածուած էր պատերազմի ջատագով թմբկահարի, կրկնելով ու տարածելով այն կեղծ լուրը, որ Իրաքը ունի զանգուածային քանդումի զէնքեր եւ ուրեմն՝ պէտք է չէզոքացնել այդ «վտանգը». կարեւոր չէին հակառակ տեսակէտը փաստացի տուեալներով ներկայացնող ՄԱԿի համապատասխան յանձնախումբի մասնագէտ անդամներուն կարծիքները (ներառեալ ամերիկացի Սքաթ Ռիթըրի)։ Այդ օրերու ամերիկեան վարչակազմին շահերը կը պահանջէին Իրաքի վրայ յարձակիլ եւ ամերիկեան մամուլը ծառայեց այդ նպատակին համար նպաստաւոր հանրային կարծիք ստեղծելու գործին։ Այս երեւոյթը անշուշտ մերօրեայ համաշխարհային մամուլին տագնապն է, որ ուրիշ նիւթ է, որուն կը խոստանանք անդրադառնալ այլ առիթով մը։ Բայց հիմակուհիմա մնանք կառչած դիմատետրի երեւոյթին։

Գանք հայկական իրականութեան, ուր (գէթ սկզբունքով եւ մեր կարծիքով) մամուլին դերը պէտք է ըլլայ ամէն բանէ առաջ պաշտպանել ու առաջ մղել Հայաստանի ու հայութեան շահերը։ Նախ՝ չտարածել թշնամիին համար նպաստաւոր տեղեկութիւններ կամ վերլուծումներ, ապա՝ Հայաստանի ու հայութեան համար նպաստաւոր տեղեկութիւնները, տեսակէտները տարածել ու այս ձեւով հայկական ընդհանուր «պաշտպանական համակարգ»ին մէջ դերակատարութիւն ստանձնել։

Գալով հայկական ներքին հարցերուն, հասկնալի է, որ տուեալ լրատուամիջոց մը կրնայ պաշտպանել, կամ քննադատել Հայաստանի ու հայկական միջավայրէն ներս պարզուած երեւոյթ մը։ Թերթ մը կրնայ պաշտպանել իշխանութիւնները, ուրիշ մը իրաւունքը ունի քննադատաբար վերաբերելու։ Անիշխանութիւնը եւ աւերը կը սկսի հոն, երբ տուեալ լրատուամիջոց մը կը սկսի առաջնորդուելու «ամէն ինչ սեւ է», կամ «ամէն ինչ վարդագոյն է» սկզբունքով։ Կը յիշեմ անցեալ Ապրիլի պատերազմէն քանի մը ամիս վերջ, Հայաստանի «օլիկարխներէն» մէկուն պատկանող «սուփըրմարքէթները» սկսան յաւելեալ այսքան դրամ գանձել յաճախորդներէն՝ իւրաքանչիւր փլասթիք տոպրակի համար (բան մը, որ տարիներէ ի վեր կը կիրարկուի գէթ Ամերիկայի տարածքին՝ կենսոլորտային մտահոգութիւններէ թելադրուած). պէտք էր տեսնել «ընդդիմադիր» կոչուած մամուլին աղմուկը, թէ՝ «տեսէ՛ք, ժողովուրդը կողոպտելու ինչ նոր հնարքներ են գտել», փոխանակ քաջալերելու, որ երեւոյթը ընդհանրանայ՝ ի շահ երկրի կենսոլորտի մաքրութեան։ Կամ՝ իշխանամէտ մամուլին քար լռութիւնը, ի տես նոյն այդ ընչաքաղց խաւին կառուցած եւ բազմամիլիոն տոլար արժող դղեակներուն։ Բարձրացէք Երեւանի Զէյթուն, կամ Մոնումենտ թաղամասերը եւ միայն սիրտխառնուք պիտի ունենաք, ի տես դղեակներու տեսքով ցուցաբերուող լկտիութեան։ Այս մասին, հայաստանաբնակ մեր եղբայրները թրքերէն բառ մը գործածեն, որ այս պարագային շատ տեղին է. ներեցէք որ ես ալ գործածեմ՝ «կէօրմէմիշ» (չտես)։

Երբ «արհեստավարժ» ու գործին «մասնագէտ» համարուած շրջանակներն են այս էապէս կողմնակալ ու վնասակար վարքագիծին հեղինակները, ալ ի՞նչ սպասել դիմատետրը գործածող պարզ անհատներէն, որոնք լրագրողական ասպարէզին հեռուէն կամ մօտէն առնչութիւն չեն ունեցած։ Հանրութեան հասցէին մեղադրանքի շեշտադրումով չենք ըսեր ասիկա, այլ պարզապէս ցոյց տալու, որ երբ «մասնագէտ» նկատուածը շեղած է, ինչպէ՞ս կրնայ չշեղիլ իրապէ՛ս ոչ մասնագէտը։

Բայց եւ այնպէս, աւեր կը գործուի հայկական ընկերային ցանցերուն մէջ։ Չէ՞ որ մարդիկ ազատ են իրենց կարծիքներուն մէջ. այս սկզբունքը նուիրական է բնականաբար։ Սակայն կարծիք յայտնողը պիտի վստահ ըլլայ, որ տուեալ նիւթին կը տիրապետէ։ Կարելի չէ կարծիք յայտնել նիւթի մը մասին, որմէ գաղափար չունի ենթական. կամ՝ յայտնել այդ կարծիքը միայն իր ունեցած տեղեկութիւններուն չափով։ Օրինակի համար, անցեալ տարուան ապրիլեան պատերազմէն ետք, ապշելու բան էր երբ նկատեցինք, որ դիմատետրի վրայ բազմահարիւր անձեր սկսան «հեղինակաւոր» կարծիքներ յայտնել զինուորական, ռազմագիտական ու զինուորական մարտավարութեան այնպիսի խրթին հարցերու մասին, որոնք հասու են միայն մասնագէտ զինուորականներու։ Բազմահարիւր (կամ՝ բազմահազար) անձեր ալ, առանց մտածելու, թէ հայկական իրականութեան մէջ ինչպիսի՛ վնասակար մթնոլորտ ու հանրային կարծիք կրնայ ստեղծուիլ հայկական միջավայրէն ներս, առանց երկմտանքի, իրենց դիմատետրի էջերով տարածեցին այդ էապէս վնասակար տեսակէտները։ Պահ մը տարուեցանք մտածելու, որ այսքան ռազմագէտ եւ զինուորական արուեստի հմուտ մարդիկ կան եղեր մեր մէջ եւ ոչ ոք լուր ունի…

Աւելի՛ վտանգաւորը սակայն այս պարագային այն է, որ մեր թշնամիները կը հետեւին հայկական ընկերային ցանցերուն, կը նշմարեն ու կ’արձանագրեն այս երեւոյթները։ Ոչ միայն այդ, այլեւ կեղծ հայկական անուններով դիմատետրի էջեր կը բանան ու կը փորձեն թափանցել հայկական ընկերային ցանցերէն ներս, հոն իրենց սեւ գործը ընելու համար։

Մեր կարծիքով, իւրաքանչիւր հայորդի, որ դիմատետր կը գործածէ, գէթ Հայաստանի ու հայութեան դիմագրաւած արտաքին քաղաքական խնդիրներու պարագային, անհրաժեշտ գիտակցութիւնը ցուցաբերելու պարտաւորութեան տակ պիտի զգայ ինքզինք, որպէսզի ակամայ զոհ չդառնայ թիւրիմացութիւններու, կամ անտեղեակութեան։ Այս գիտակցութիւնը բաղձալի է, որ տարածուի հայկական ընկերային ցանցերուն մէջ։

ՍԵԴՕ ՊՈՅԱՃԵԱՆ

1913 թուականի Հոկտեմբեր 15ին, իր բնակարանէն դէպի «Ազատամարտ» օրաթերթի խմբագրատան ճամբուն վրայ, Պոլսոյ Աշխատանքի Տան առջեւ յանկարծամահ ինկաւ մեծ հայ մը, անզուգական յեղափոխական մը եւ բարոյակեդրոն Դաշնակցական մը։ Ան կը կրէր մեր մեծագոյն սերունդի օրհասական մաքառումներու, տառապանքի եւ նահատակութեան ամէնէն հնչեղ, ամէնէն սիրուած եւ ամէնէն նուիրական անունը՝ ՍԻՄՈՆ ԶԱՒԱՐԵԱՆ։

Հնչեղ անուն մը, որուն միակ հոմանիշները հանդիսացան ու կը շարունակեն հանդիսանալ գործ եւ աշխատանք, գաղափարականութիւն եւ նուիրում։

«Խօսքը առանց գործի մեռեալ է»։ Այս խորագրութեամբ կը գրէր ան իր վերջին յօդուածը «Ազատամարտ»ի մէջ, իր եղերական մահէն ուղիղ երեք օր առաջ։ Ապա կը շարունակէր,

«Ոչ մի տեղ, կարծեմ, հանդէսները, ճառերը, թափօրները, ցոյցերը, արտաքինը՝ չեն խաղում այն դերը, ին՜չ որ մեր հայերի մէջ…։ Չափը, կշիռը, հետեւողականութիւնը եւ իրական արժէքի գնահատութիւն չունին մեզի համար, այլ օրուայ տրամադրութիւնը, նայելով, թէ ո՞վ աւելի ճարպիկ է այս կամ այն ձեւի հանդէս, ճառախօսութիւն, թմբկահարութիւն կազմակերպելու։»

Ահաւասիկ այդ օրուան մեր հաւաքական կեանքի մասին Զաւարեանական խորաթափանց ախտաճանաչում մը, որ կը մնայ ի զօրու եւ այժմէական նաեւ ներկայիս։

Իր անհուն հայասիրութեան, անկեղծ ընկերասիրութեան, բարոյականի խոր հասկացողութեան, յեղափոխականի աննկուն նկարագրին եւ անհատնում նուիրումին համար մեր ժողովուրդը, իր գաղափարական ընկերները ու նաեւ հակառակորդները իրեն անուանեցին «աշխարհիկ սուրբ»ը։

Սակայն, Սիմոն Զաւարեան միայն «աշխարհիկ սուրբ» չէր։ Ան տիպար մտաւորականն էր, հայու կատարելատիպը, որ խորհելու, խորհրդածելու եւ զգալու իր բնական տարերքին հետ կը ձգտէր ու կը գործէր։

Ան նաեւ «զինուոր սուրբ»ն էր։ Ինքզինք քարացած սկզբունքներով կամ քրիստոնէական սին խոնարհութեամբ չէր սնուցանէր։ Ան կռուող էր, մարտնչող ու գործող միանգամայն։ Ան «զինուոր սուրբ»ն էր յեղափոխութեան եւ հայութեան ազգային ազատագրական պայքարին։

Իր հետեւողական աշխատանքով եւ մանաւանդ իր բարոյականով, Հայկական Յեղափոխութեան երկունքի օրերէն սկսեալ Սիմոն Զաւարեան հմայք ու կորով ներմուծեց հայ գաղափարական երիտասարդներու սրտին։ Մարգարէական իր ներշնչումներովն ու անձնուիրութեամբ, համեստ եւ անշահախնդիր ոգիով, ան կը ներկայանար շարունակ անտէր ու անտիրական հայութեան, կը վազէր դէպի գիւղն ու հիւղակը, կը բոցավառէր մեր ազգային ազատագրական պայքարը, միշտ իր հոգին փոթորկող միեւնոյն նշանաբանով՝ «Խօսքը առանց գործի մեռեալ է»։

Իր բեղմնաւոր, անհանդարտ եւ անսպառ կորովով զեղուն կեանքը կը ձգտէր արդարութեան եւ ազատութեան գաղափարի իրագործման։ Այս կեանքը սէր եւ պաշտամունք կը տածէր ճնշուածին, զրկեալին եւ հարստահարեալին։

Սիմոն Զաւարեան Հ. Յ. Դաշնակցութեան հիմնադիր մէկ անդամը չէր միայն։ Միայն Դաշնակցութեան խիղճը չէր։ Աւելին էր։ Ան հայ ժողովուրդի խիղճն էր։ Ինչպէս Արշակ Չօպանեան կը նկարագրէ, «Զաւարեան ուրիշ ոչինչ էր, եթէ ոչ նոյնինքն հայ ժողովուրդը իր բարոյական լաւագոյն տարրերուն մէջ խտացած, համադրուած, խորհրդանկարուած։ Ծայրայեղ զգայնութիւն, պարզ ու խորին անկեղծութիւն, ժողովրդասիրութիւն, ազատասիրութիւն, առաջդիմասիրութիւն, անվհատ եւ անխոնջ աշխատասիրութիւն, գաղափարի մը համար յօժարակամ յանձն առնուած չարաչար ու անվերջ զոհաբերութիւն, ասոնք էին Զաւարեանի յատկութիւնները։»

Կա՛մ կատարեալ կամ երբեք։ Այս եղաւ հիմնական յատկանիշը Զաւարեանի գաղափարական հանգանակին եւ գործունէութեան ուղեգծին։ Չկայ միջին ճամբայ, կա՛մ կատարեալ կամ երբեք։ Ինչպէս նաեւ չկան ներելի խոտորումներ եւ վրիպումներ անոնց համար, որոնք կը հաւատան արդարութեան իտէալին եւ այդ իտէալին համար հասարակութեան առաջնորդները կը հանդիսանան։

Այդ իտէալին հաւատացողը, քարոզիչը եւ գործիչն էր Զաւարեան։ Ամէնէն առաջ ի՛նք կը գործադրէր իր պաշտպանած սկզբունքները, իր անձին օրինակով։ Այսպէս էր որ ինքզինք ենթարկեց զրկանքներու եւ ընծայեց զոհողութեան ասպարէզին։ Համեստ ու անփառասէր էր, ատելով հարստութիւնը իբրեւ ընկերութեան ու անհատի անբարոյականացման փորձիչ միջոցը։ Նուիրեց ինչ որ կրնար, իր բոլոր մտածումները, իր լաւագոյն կարողութիւնները, ե՛ւ իր գործը եւ իր կեանքը՝ իր սիրած ժողովուրդին, իր պաշտած հայրենիքին։ Իրեն համար ժողովուրդին ծառայելը դրամով չէ, ճիշդ այնպէս ինչպէս իր իսկ բառերով «յեղափոխութիւնը դրամով չէ»։

Այս իրողութեան գիտակցութեամբ, Երուանդ Օտեան կը հաստատէր, «… Զաւարեան Դաշնակցականէ աւելի Հայ մըն էր եւ Հայէ մը աւելի մարդ մը, միայն այն Տիպար Մարդերէն, որ բնութիւնը կը ստեղծէ, իբրեւ օրինակ ծառայելու համար մեզի եւ որոնցմէ, ափսոս, չենք կրնար օգտուիլ յաճախ»։

Զաւարեան գործի մարդ էր։ Քառորդ դար ան եղաւ կեդրոնական դէմքերէն մեր ազատագրական պայքարի գաղափարականացման, տարածման, ծրագրման եւ գործադրման։
Այս իմաստով, Հայկական Յեղափոխութեան «զինուոր սուրբը» բարոյականի եւ խղճի մարմնացումը չէր միայն, այլեւ գործի։ Կը հաւատար գործին անհունօրէն եւ առ այդ ինքզինք խօսքէ աւելի նուիրած էր գործին, աշխատանքին։

Ըլլալով յայտնի գիւղատնտես, Կովկասի մէջ Զաւարեան կը վայելէր մեծ հեղինակութիւն։ Դիւրութեամբ կարող էր ստանձնել որեւէ պետական կամ հասարակական պաշտօն։ Սակայն, հակառակ իր այս գիտական կարողութեան, ան երկրորդական համարեց պաշտօնը, որպէսզի կամաւորաբար կարողանար ծառայել իր սիրած ազգին՝ գիտութեան ճամբով, ի հարկին յեղափոխական կռիւի ուղիով։

Զաւարեան ամէնէ շատ հակում ունէր դէպի գիւղն ու դպրոցը։ Ուր որ երթար, գիւղի ուսումնասիրութեան կողքին իր հոգածութեան գլխաւոր առարկան կը դարձնէր աշակերտութիւնը եւ ուսանողութիւնը։ Իր գաւառի գիւղացիները զինք կը կոչէին «սուրբ Զաւարեան»։ Երբ Ակնունի բեմերէն կոչ կ՚ուղղէր երթալ «Դէպի Երկիր», իսկ Սիամանթօ իր քերթուածներով կ՚երգէր «Հայրենի Երկրէն» հրաւէրը, Զաւարեան կը գործադրէր երթը «Դէպի Երկիր», կ՚ընդառաջէր «Հայրենի Երկրէն» ղրկուած հրաւէրի կանչին։ Իրեն իբրեւ նշանաբան ընտրած էր երթալ ժողովուրդին, բացուիլ անոր, օգնել գիւղացիին, մշակին, բանուորին, ռենջպէրին։ Եւ օգնել ժողովուրդին ոչ միայն իր գիտելիքներով, այլ ազգային ազատագրական
պայքարի ճամբով։

Զաւարեանի հոգատարութիւնը անսահման էր դէպի չարքաշ գիւղացիի կեանքին։ Կը սիրէր գիւղացին, գիւղը։ Կը պաշտէր հայկական բարձրաւանդակի բնութիւնը։ Կը հաւատար, անհունօրէն կը հաւատար, հայ գիւղացիի եւ հայրենի աշխարհի ազատագրման ու ազատ ինքնավարութեան։

Այս հաւատքէն մեկնելով ան կը հաստատէր, «Քանի կանգուն է Մասիսը, կանգուն կը մնայ հայ ժողովուրդը, անսասան, անխորտակելի»։

Հայութեան յաւերժական ապագայի մասին այս հաստատումը միայն կրնար կատարել իր մարգարէական կշռոյթով մեր ժողովուրդի «աշխարհիկ սուրբը»՝ ՍԻՄՈՆ ԶԱՒԱՐԵԱՆը։

Լոս Անճելըս,
Հոկտեմբեր 12, 2017

ԹԱՄԱՐ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Արուեստագիտութեան դոկտոր

Ազգային եւ մարդկային խորին մտահոգութեամբ ու տագնապով հետեւում ենք հայոց սփիւռքի կեդրոններից մէկի` Սիրիայի կացութեանը: Անցած երկար տասնամեակների ընթացքում Սիրիայի հայութիւնը ջանասիրաբար եւ նուիրուածօրէն կատարել է իր ազգային առաքելութիւնը: Պահել, պահպանել, գործնականօրէն սատար է եղել, զարգացրել է հայ ժողովուրդի արարչաստեղծ միտքը, ոգին, մշակոյթը:

Այս օրերին պատերազմական վիճակի որոշակի նահանջով յուսադրուած, բաւականին քանակի գաղթած սիրիահայեր վերադառնում են եւ ծրագրում են մօտալուտ ժամանակում վերադառնալ Հալէպ, Դամասկոս:

Այս ամէնի ընդհանուր համայնապատկերի մէջ բնաւ աւելորդ չէ, եւ պատեհ է չմոռանալ, յիշել եւ ձօնաբանել անցած երկար տասնամեակների ընթացքում սիրիահայութեան ազգանուէր եռանդուն կեցութեան ուշագրաւ դէպքեր, փաստեր, իրադարձութիւններ: Եւ դրանով իսկ իւր տեսակի մէջ սատար լինել նրանց: Զի գործն է անմահ, եւ մանաւանդ` այն գործը, որ ունի շարունակութիւն եւ բարի յիշատակում:

1994 թուին ես մի քանի ամիս ապրեցի Հալէպում: Հարուստ է սփիւռքի ճանաչողութեամբ յուշապատումներիս ժողովածուն: Արդ, մեր ընթերցողին ներկայացնում ենք դրանցից մէկը:

Սփիւռքը` Հայաստանցու Աչքերով
 («Հալէպեան Պրակներ») Շարքից

Հայրենիքի իւրաքանչիւր արուեստագէտի այցելութիւնը Հալէպ` իրադարձութիւն է: Շրջապատում են ընդգծուած հոգատարութեամբ: Հայեացքներում` անվերջանալի հարցականներով համեմուած տագնապ, կարեկցանք… Մտովի վայրկենապէս բաղդատելով ապրելու գերմարդկային ճիգեր պահանջող ներկայիս ցուրտ-մութ-սով (չէ որ 1994 թուականն է) Հայաստանի այսօրուայ ընկերային-տնտեսական իրականութիւնը` Սիրիայի համայնքի բարւոք ու կենցաղային փթթուն վիճակի հետ, նրբանկատօրէն հասկացնում են. «Ուրախ ենք, որ եկեր էք, հոս վայելեցէք ջերմութիւնն ու առատութիւնը, իսկ մենք ձեզի կը վայելենք: Մենք իրարու պէտք ենք»:

Այո՛, մենք միմեանց պէտք ենք, ինչպէս հողը` արմատին:

Համայնքը, Կաղանդի զուարթ օրերի եռուզեռը թօթափած, մտնում է իր առօրեայ հունի մէջ: Ինձ հրաւիրում են «Աւետիս Ահարոնեան» սրահ, Արցախին նուիրուած ՍՕԽ-ի (Սիրիայի օգնութեան խաչ) միջոցառմանը, որի նշանաբանն է. «Զօրակցինք հայրենիքի օժանդակութեան ֆոնտին»:

Առաջին օրերն են Սիրիայի հողի վրայ, սակայն քեզ զգում ես վաղուց ծանօթ միջավայրում: Մտնում ես «Ահարոնեան» սրահ եւ հանդիպում հարազատ հայեացքների, որոնք պատերի չորս բոլոր զետեղուած լուսանկարներից ասում են. «Տե՛ս, այստեղ էլ հանդիպեցինք, դու մեզանից ոչ մի տեղ չես գնայ, զի ես քո արեան կանչն եմ եւ քո խիղճը…»:

Յանուն Արցախի զոհուած տղաներ… Յանուն ինձ եւ յանուն քեզ, սփիւռքահա՛յ իմ ընկեր, որ հրաւիրել ես ինձ քո ձեռնարկին` ակնկալելով հայաստանցուս կարծիքն ու վերաբերմունքը արածիդ-մտածածիդ նկատմամբ. արդեօք ճի՞շդ կ՛ընկալուի, արդեօ՞ք քիչ է, թէ՞ շատ, արդեօ՞ք կը հասկանամ, որ դու էլ այստեղ, Հայաստանից դուրս, սակայն ծագումնաբանական անտեսանելի բիւր հիւլէներով կապուած նրան, անմասն չես կարող մնալ հայրենիքիդ ցաւին: Սրահիդ մէջ ամփոփելով ազգիդ պայծառ զաւակներիդ պատկերները` դու գրել ես. «Մեր գոյութեան արդարացումը նրանց գիտակցական մահն է»:

Այո՛: Բայց այդ «արդարացումը» պէտք է ջանալ վաստակել սեփական ճիգերով ու զոհաբերումներով: Կեանք` ուրիշի զոհաբերած կեանքի դիմաց: Կռիւ, եթէ ոչ զէնքով, ապա` գործով, գրչով, երգով: Եւ գործ, որն լուսամուտ բացի վաղուայ օրուայ լոյսին ընդառաջ: Եւ գիր, որ դարեր յետոյ էլ պատմի ընթերցողին այս օրերի մասին: Եւ եթէ երգ, այնպիսին, որ ալիքուի մարդկանց հոգում հայեցի մաքրամաքուր ելեւէջներով…

Երեկոյի բացման արարողութեանը, Սիրիայի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան օրհներգերը ունկնդրելուն պէս դու, հրաւիրելով լեցուն սրահի ուշադրութիւնը, բեմահարթակից կը գոչես. «Ինչպէ՞ս անտեսենք, մոռնանք մեր զոհերը… Երբ Հայաստանը ու Արցախը կը պայքարին, մեզի կը մնայ նախ աւելի արթուն մնալ, աւելի հայ մնալ»:

«Ոչինչ խնայենք նիւթապէս,- կ՛ասես դու,- դա ամենահեշտ օգնութիւնն է»:

Ես հասկանում եմ, որ «ամենահեշտ» բառը քեզ դիւրին չի տրւում: Այսօր, այս իսկ պահին, երբ մենք քեզ հետ այստեղ «վայելում ենք ջերմութիւնն ու առատութիւնը», Արցախի համար հեղուող արիւնը եւ Հայաստանում տառապալից ցուրտ-մութ-սով ձմեռն անցկացնող մեր մտերիմների ամէն մէկ օրը անգին են: Ոչ մի հանգանակութեամբ հնարաւոր չի փոխարինել այն, ինչ կոչւում է կորսուած կեանք, չծնուած զաւակ, անաւարտ գիրք…

Այսօր, ազգի գոյատեւման պայքարի յիրաւի օրհասական ժամին, հայրենիքից դուրս ապրող հայութիւնը առաւելապէս պիտի զօրանայ ազգային պատկանելիութեան գիտակցութեամբ: Սփիւռքը, որ տարիներ շարունակ, որպէս սրբութեան մասունք եւ գոյատեւման ճշմարիտ միջոց, կանգուն է պահել Հայոց եկեղեցին ու դպրոցը, գիրն ու երգը, տասնամեակների գոյապայքարի իր փորձն ի մի բերած, այսօր պիտի գտնուի սեփական ազգի ճակատագրային պարուրագծի պատմականօրէն նոր բարձրակէտում: Գիտակցի ու ներկայանայ էապէս նոր որակով:

Արդ, հասունացել է ժամանակը` ի սպառ մերժելու նախորդ տասնամեակների քաղաքական ճիրաններում շնչասպառ եղած սփիւռք-հայրենիք փոխյարաբերութիւնների վարագոյրափակ եղելութիւնը:

Հայաստանցին, որ տասնամեակների ընթացքում ստեղծել ու կառուցել, ծաղկեցրել ու շենացրել է «քարերի երկիր» իր մի բուռ հողը, այսօր սեփական տան մէջ գրեթէ զրկուած է հոգեւոր, մտաւոր, գիտական, մշակութային ու որեւէ այլ գործունէութիւն ծաւալելու հնարաւորութիւնից, եւ յաճախակի ստիպուա՛ծ թողնում է իր հայրենիքը` մշտապէս կամ անյայտ ժամանակով: Ուստի եւ սփիւռքը լրջօրէն պիտի ստանձնի գոնէ ազգային հոգեւոր-մշակութային մարզի (այսօր Հայաստանում կործանման եզրին են նաեւ արդիւնաբերութիւնն ու գիւղատնտեսութիւն) պահպանման եւ զարգացման հայրենանուէր ու ոչ դիւրին համախնդիրները:

… Արցախին նուիրուած երեկոյ: Մէկ շաբաթ յետոյ ես ականատես կը լինեմ, թէ ինչպիսի՛ պատկառելի նիւթական հանգանակութեամբ պսակուեցին քո` նաեւ Հայաստանին նուիրուած ողջ եօթնօրեակի այլազան ձեռնարկներ… Կը լսեմ, թէ Համազգայինի «Մեսրոպ Մաշտոց» մանկապատանեկան երգչախումբդ ինչպիսի զուլալ հայերէնով, խանդավառ եւ զգացմունքային կատարում է մայրենի երգերը, կը ձայնակցեմ հայրենիքիս լաւագոյն երգահանների ստեղծագործութիւնները իր կատարողացանկում ընդգրկած, 25 տարուայ պատմութիւն ունեցող քո «Զուարթնոց» երգչախումբին, կ՛այցելեմ հայ նկարիչների ցուցահանդէսներիդ, կը թերթեմ հայ պարբերականդ, կը տեղեկանամ, որ դու սովորոյթ ունես զաւակներիդ կոչելու հայկական անուններով, որ ուրախութեան սեղանիդ պարտադիր կերպով խմում ես հայրենիքիդ ու Մասիսի կենացը, մոմ կը վառեմ ուրիշի հողի վրայ խնկարկող քո եկեղեցում…

… Դու հարցումով կը նայես աչքերիս, եւ ես կը պատասխանեմ. լա՛ւ է, սակայն… քիչ է, այսօր: Իսկ թէ ի՞նչ է պէտք, որ այդ քիչը լրանայ, եկ` միասին մտածենք, անշտապ, բայց եւ` առանց յապաղելու, քանզի երբ անցնում է հիւանդին դեղամիջոց հասցնելու ճիշդ պահը, ապա…

Ասում են. «Հայաստանը կործանւում է»: Չե՛մ հաւատում: Դու էլ մի՛ հաւատա: Աւելի ճշմարիտ ախտորոշում կայ. ծանր հիւանդ է: Եկ` չկորցնենք հայրենիքը ապաքինելու պահը, մտածենք ու գործենք:

Երբ «Մէկ ազգ, մէկ մշակոյթ»` այսօր բոլորի համար միակ ընդունելի գիտակցութիւնը լիովին, եւ թէ՛ խորութեամբ եւ թէ՛ լայնածաւալօրէն թափանցի քո գոյի բոլոր ոլորտները, երբ «Զօրակցինք Հայրենիքին» կարգախօսը դու իմաստաւորես ոչ միայն նիւթապէս, այլեւ` հայրենիքիդ ցայսօր զօրաւոր հոգեւոր եւ մտաւոր կարողութիւնը իւրացնելու, ինչպէս` միս եւ արիւն քոնը դարձնելու ձգտումով, երբ մտածես, թէ այն, ինչին հասել էք օտար հողի վրայ ու երէկ դեռ բաւարար էր, իսկ այսօր ոչ միայն բաւարար չէ, այլ մեծապէս կարիք ունի նոր, կենսատու ակունքներից սնուելու, երբ անվարանօրէն եւ յստակ գիտակցես, որ այդ կենսաբեր աղբիւրը, որ էապէս եւ որակապէս զատ է նրանից, ինչը այս պահին աշխարհագրօրէն քեզ աւելի մօտ է ու ընկալելու համար առաւել դիւրին` քո հայրենիքն է, այնժամ ազգային մտածողութիւնդ նոր փուլ թեւակոխելով` յուսալի հեռանկարներ կը բացի երկուսիս ընդհանուր ապագայի համար:

Այս մտորումներով էի պաշարուած եւ չզգացի, թէ ինչպէ՛ս արագօրէն ընթացաւ երեկոն, որի ծրագրում հայրենակոչ ելոյթներից բացի` ցուցադրուեցին վաւերագրական ժապաւէններ` Արցախի եւ երկրաշարժի գօտու մասին, հրամցուեց գեղարուեստական գողտրիկ ծրագիր: Միջոցառումը պսակուեց հայոց Բերիոյ թեմի առաջնորդ, արքեպիսկոպոս, սրբազան Սուրէն Գաթարոյեանի խօսքերով. «Հայրենասիրութիւնը պիտի ըլլայ հայ դպրոցով, հայ եկեղեցիով, հայ խօսքով ու գրչով, նիւթական նուիրատուութեամբ, բայց ամենաճշմարիտ հայրենանուիրութիւնը` գնալ Հայաստան եւ տեսնել, թէ ինչպէ՛ս են հայրենակիցներդ կառչած մնում իրենց հողին, գնալ Արցախ եւ տեսնել, թէ ինչպէ՛ս են հայրենակիցներդ զոհաբերում կեանքը իրենց հողի համար: Ես եղայ Հայաստանում եւ Արցախում ու հասկացայ, որ ամենամեծ հայրենասիրութիւնը Հայրենիքին ընծայաբերած կեանքն է»:

Երեկոն աւարտելուն պէս, կազմակերպիչները ցանկութիւն յայտնեցին ներկայացնել ինձ իրենց միութիւնը, որով իրաւամբ պարծենում են: Բոլորը կանայք էին, եւ անմիջապէս միտք յղացաւ իրենց գործունէութեան մասին նիւթ գրել եւ ուղարկել Հայաստանի «Առագաստ» թերթին, որի մասին ներկաներից ոմանք քաջատեղեակ էին:

ՍՕԽ-ը որպէս կանանց միութիւն` գոյութիւն ունի շուրջ 74 տարի: Այսօր նրա Շրջանային վարչութիւնը ունի 9 մասնաճիւղ, 6 միաւոր, 2 յանձնախումբ: Համակիր է Համազգայինին: Նրան է պատկանում Սիրիայի ամենախոշոր ծերանոցներից մէկը` Ազգային պատսպարանը, մի շարք մանկամսուրներ, դպրոցներ: Անդրադառնալով ՍՕԽ-ի գործունէութեանը, Բերիոյ թեմի Ազգային առաջնորդարանի «Գանձասար» պաշտօնաթերթը իր ամէնօրեայ բացառիկ (արտահերթ) համարում գրել է. «ՍՕԽ-ը ներկայացած է որպէս ուժեղ կանացի կազմակերպութիւն եւ միշտ յաջողութեամբ պսակած է բազմաբնոյթ աշխատանքները` ազգային, մարդասիրական, մշակութային, կրթական, դաստիարակչական մարզերու մէջ: ՍՕԽ-ը շնորհիւ իր հաւատաւոր կառոյցին, 74 տարիներ կը շարունակէ իր առաքելութիւնը` ծառայելով հայ որբին, կարօտեալին, անկարին ու անպատսպարին, տալով անոնց տուն, սնունդ, գուրգուրանք, կրթութիւն, ազգային առողջ նկարագիր` նախանձախնդիր մեր ազգային սրբութիւններուն ու մշակոյթին: Ան եղաւ բծախնդիր հայ կնոջ բարոյականի կերտումին եւ պատրաստեց ապագայ պատուաւոր, հայրենանուէր հայ կինը եւ հայ մարդը: ՍՕԽ-ը կնոջական միակ կազմակերպութիւնն է, որ մնաց միշտ բարձր դիրքի վրայ` իրագործելու նոր ծրագիրներ յօգուտ տարագիր ժողովրդի տնտեսական կեանքի բարօրութեան եւ հայապահպանման»:

Կանանց այս կազմակերպութիւնը զգալի ներդրում ունի նաեւ մեծ երկրաշարժին եւ Արցախին ընծայաբերած ողջ համայնքի նախաձեռնութիւնների մէջ: Անցած տարի Արցախին նուիրուած ՍՕԽ-ի կարեւոր միջոցառումներից էին փետրուարի 3-17-ը յայտարարուած «Արցախի զօրակցութեան շաբաթ»-ը: Ձեռնարկ, որ յիշարժան է իր բովանդակալից ծրագրով եւ Արցախ ուղարկուած նիւթական զգալի նպաստով: Հալէպահայերը սիրով եւ բացառիկ հետաքրքրութեամբ ունկնդրեցին դասախօսութիւնների շարք` «Արցախի աշխարհագրութիւնը», «Արցախի մշակոյթը», «Քաղաքական իրադարձութիւններ», որոնք տեղի ունեցան «Արամ Մանուկեան» Ժողորվրդային Տան երեք սրահների մէջ: Այդ օրերին ձեռնարկուել էր նաեւ սննդահաւաք եւ հանդերձահաւաք, ճաշերի եւ անուշեղէնների վաճառք` «Սպիտակ տանը», ուսանողների ուժերով` «Լեւոն Շանթ» սրահում ցուցադրուել էին Յ. Պարոնեանի «Մեծապատիւ մուրացկանները»: Շաբաթը համայնքի համար յիշարժան եղաւ Հայաստանից` Սօս Սարգսեանի եւ «Մատենադարան» ֆիլմաշարի անձնակազմի ներկայութեամբ: Արցախին նուիրուած բոլոր միջոցառումներին անմասն չմնացին նաեւ ՍՕԽ-ի Քեսապի եւ Լաթաքիայի մասնաճիւղերը:

Հայրենանուէր այս գործունէութիւնից բացի` ՍՕԽ-ը յաճախակի ձեռնարկում է հանդիպումներ պէյրութահայ կանանց հետ, կազմակերպում «Նիկոլ Աղբալեան» մասնաճիւղի Արշիլ Կորքու անուան ակադեմիայի սաների ցուցահանդէսներ:

«Խնդիրներ շատ ունենք,- մտահոգուած ասում է ՍՕԽ-ի վարչութեան անդամ Ալիս Գաթրճեանը: Կ՛ուզենք համայնքը հայ պահել, կ՛ուզենք կրցածնուս չափ օգտակար ըլլալ հայրենիքին, կը ցաւինք անոր այսօրուայ ծանր վիճակին համար, կը ջանանք ընել ձեռքերնէս եկածը, ահա Նոր տարին բացինք դարձեալ Արցախին նուիրուած ձեռնարկով»:

Հրաժեշտ տալուց առաջ նոյնը հաւաստում են ինձ շրջապատող ՍՕԽ-ի անդամագրուած կանայք եւ տեղեկանալով, որ մտադրութիւն ունեմ գրուելիք յօդուածը Երեւան ուղարկել «Առագաստ»-ին, սէր, խաղաղութիւն եւ կորով են մաղթում Երեւանի իրենց հայրենակցուհիներին:

… Կիրակնօրեայ վաղ առաւօտ էր, երբ ինձ արթնացրեց դրան զանգը:

– Եկել ենք ձեզ եկեղեցի տանելու, պատարագ է,- ասացին նոր բարեկամներս:

Եղել եմ Հալէպի բոլոր եկեղեցիներում, բայց, երբ օրդ պատարագով է սկսւում, լաւ է: Ուրախութեամբ ընդունեցի առաջարկը: Երբ մեր մեքենան կանգնեց սովորական մի շէնքի առջեւ եւ ինձ դուրս գալ հրաւիրեցին, թէ «հասել ենք», զարմացայ, «Հապա եկեղեցի՞ն»: «Այստեղ է», ժպտալով պատասխանեցին ուղեկիցներս` մատնացոյց անելով շէնքի ցուցատախտակը` «Հայ ազգային ծերանոց»:

Այն, ինչ տեսայ, աւելի քան անսպասելի էր. ընդարձակ, լուսաւոր սրահ, դաշնամուր, շարք-շարք աթոռներ, խորքում… եկեղեցու խորան, մոմասեղաններ, սրբերի պատկերներ…

– Մեր ծերունիները եկեղեցի գնալ դժուարանում են, շատերի առողջութիւնը չի ներում, մենք էլ որոշեցինք այնպէս անել, որ եկեղեցին «գայ» իրենց մօտ: Այս սրահում, ըստ հայ կրօնական օրացոյցի եւ կանոնների, կատարւում են բոլոր եկեղեցական ծիսակատարութիւնները: Եւ գիտէք, այն օրուանից, երբ սկիզբ դրուեց այս աւանդոյթին, ծերունիները, ասես, իրենց աւելի լաւ են զգում, աւելի խաղաղուած… Գրեթէ բոլորն էլ միշտ իջնում են այս առաջի յարկի սրահը` պատարագի, ով չի կարողանում քայլել, բերում են շարժաթոռով:

… Նրանք եկան. բոլորի աչքերում` Յաւերժութեան ճանապարհի սկիզբը բռնած ճամբորդի ափսոսանք ու անմեկնելի մի… հանդարտուածութիւն, որն ասես վերջին օրհնանքը լինէր իրենց շրջապատող մարդկանց, աշխարհին, արեւի լոյսին…

Սրահը լցուել էր կենդանի, անշշուկ ստուերներով: Եւ արթնացող քաղաքի բիւր ու այլազան ձայների միջից ջինջ եւ անխառնակ ձայնով առ երկինք խոյացաւ Եկմալեանի սուրբ մեղեդին:

Մինչ տեւում էր պատարագը, ծերանոցի տնօրէն Անդրանիկ Ինճեճիկեանը ծանօթացրեց ինձ նրա պատմութեանը, նիստ ու կացին: Նկատելով դէմքիս փոխուած արտայայտութիւնն` ասաց. «Տեսնել այս ամէնը` մարդկայնօրէն ծանր, հոգեկան լարում է պահանջում: Գիտէք` կան ծերունիներ, ովքեր լի եւ բարեկեցիկ կեանքով ապրող զաւակներ, թոռներ ունեն, սակայն եւ ոչ մէկը դրանցից չի գալիս այստեղ այցելութեան: Շատերին հարազատները պարզապէս ջնջել են իրենց յիշողութիւնից, շատերի համար նրանք արդէն… մեռած են: Կան, ի հարկէ, եւ մարդիկ, որոնք ոչ ոք չունեն»:

Ես լսում եմ, հլու-հնազանդ հետեւում նրան` բարձրանալով յարկից յարկ, իջնելով նկուղ, մտնելով բոլոր տաքուկ սենեակները, ուր ապրում են ծերուկները, ճաշասրահը, մի պահ հայեացքս բեւեռում եմ պէս-պէս ուտեստներով լի խոհանոցին, նկատում բժիշկների սենեակների պահարաններում շարան-շարան տեղաւորուած դեղորայքը, ամէնուր ականատես լինելով մաքրութեանը, բծախնդրութեանը, օրինակելի կարգ ու կանոնին:

Այս Ազգային ծերանոցը Մարաշից Հալէպ է տեղափոխուել 1923-ին` որպէս հետեւանք Կիլիկիայի ջարդի, եւ իր գոյութիւնը  պահպանել է`  շնորհիւ ազնիւ հայորդու եւ մեծ բարերար Ահարոն Շիրաճեանի: 1935-ին, երբ հայ որբ ծերունիների ապրելակերպի խնդիրը առաւել դժուարացաւ նիւթական պայմաններից դրդուած, Հալէպում գտնուող բարերարուհի Էտիթ Ռափսթին իր վրայ վերցրեց ծերանոցի պահպանման օժանդակութիւնը: Իսկ 1984-ից ցայսօր ծերանոցի գործակից գլխաւոր կազմակերպութիւններից երկուսը` «Ճինիշեան յիշատակի ձեռնարկը» եւ «Գարակէօզեան» բարեսիրական կազմակերպութիւնը պահում են այն իրենց մեծաքանակ ներդրումների, օժանդակութիւնների, նուիրատուութիւնների միջոցով: Բացի այդ` այն ծերանոցը գոյատեւում է համայնքի յայտնի նուիրաբերումների շնորհիւ, սատար է նաեւ եկեղեցին:

… Շարունակում եմ թերթել տպաւորութիւնների մատեանը: Հայեացքս կանգ է առնում կանացի գեղեցիկ ձեռագրի վրայ. «Աիդա Այտինեան` երիտասարդ բանաստեղծուհի, Գիւմրիիից, 8.01.1993թ»:

Ցաւս նոր գոյն ու երանգ է ստանում, քանզի նա, Գիւմրիի այդ երիտասարդ բանաստեղծուհին, որին մենք Երեւանում, ցաւօք, դեռ չգիտենք, բոլորիս հասկնալի յատուկ յուզմունքով պիտի տեսնէր եւ զգար այս ամէնը: Շտապում եմ ընթերցել Աիդայի գրառումը. «Այս ծերանոցը ինձ թուաց որպէս խղճի, գթութեան մի օճախ, որի տնօրինութիւնն, ինչպէս հասկացայ, ապրելու մի սկզբունք ունի, որը որդեգրել է մեր պապերից.

Եթէ ես չայրուեմ,
Եթէ դու չայրուես,
Եթէ մենք չայրուենք,
Էլ ո՞վ կցրի խաւարը:

Հանում եմ ծոցատետրս ու արտագրում գիւմրեցի Աիդայի բանաստեղծութեան տողերը: Աշխարհը փոքր տուն է: Այսօր ես Հալէպում եմ, վաղը կը լինեմ Երեւանում: Աիդան երէկ Հալէպում էր, հիմա` իր Գիւմրիում, բայց մենք բոլորս մէկ-միեւնոյն տեղում ենք, որտեղ խտանում, մակարդւում են մեր ընդհանուր ցաւն ու կարօտը, մեր իղձերը, սպասելիքները եւ հաւատը.

Խիղճը`հայերի համար մի անմար օճախ է, կրակ,
Որից ամէն հայի մի ջահ պիտի վառի,
Որ բռնկուի ու բորբոքուի արեւը հայ արշալոյսի,
Որ մեր թախծոտ, տխուր հոգին|
Ողջ աշխարհին լոյս արարի…

– Մենք պարծենում ենք ծերանոցով, բայց ջանք չենք խնայում նաեւ պատսպարանի համար: Չէ՞ որ երեխաները մեր ժողովրդի ապագան են: Ի՞նչ խղճով մենք, կանայք, մայրերը պիտի անտէր ձգենք հայ մանչուկներին, այն էլ` ուրիշի հողի վրայ: Մենք բոլորս գրեթէ մեր ամբողջ օրը այստեղ ենք անցկացնում, մենք բոլորս ոչ թէ 2-3, այլ շա՜տ-շա՛տ երեխաներ ունենք, հարազատ,- ասացին սիրիացիները: Պատսպարանից մէկը ինձ հրամցրեց «Գանձասար»-ի (Բերիոյ թեմի Ազգային առաջնորդարանի պաշտօնաթերթ) համարներից մէկը, ուր աչքիս ընկաւ «Մենք պիտի չմոռնանք պատսպարանը» խորագրով ծաւալուն յօդուածը: Նրա հեղինակը, Հուրի Ազեզեանը, գրում է. «Այս տարի Ազգային պատսպարանի Ամանորի բացիկների վրայ զետեղուած էր սովորական, բայց էութեամբ ուշագրաւ լուսանկար` Ազգային պատսպարանի նորահաստատ սերտարանի լուսանկարը: Ակամա հետաքրքրութեանս սլաքը ուղղեցի ազգային այն աննկուն հաստատութեանը, որն ի պատիւ հալէպահայութեան, ամբողջ տասնամեակներ աներեր կանգնեց մարդասիրական իր առաքելութեան պատուանդանի վրայ, տաքուկ երդիկ ապահովելով կեանքի դառնութիւնները վաղահասօրէն ճաշակած ծնողազուրկ մեր ձագուկներին, միաժամանակ նրանց մէջ կերտելով մարդը` իրաւ հայը»:

Ինձ շրջապատեցին պատսպարանի բնակիչները: Անկեղծօրէն այլ բան էի սպասում տեսնել, քանի որ հակառակ այն բանի, որ Հայաստանի ծերանոցները չեմ տեսել, բայց առիթներ եմ ունեցել մի քանի որբանոց այցելելու եւ յատկապէս «լճացման» տարիներին մեծ տարածում ստացած մեր «շեֆական» համերգների հոգամաշ տպաւորութիւնները գիտակցութեանս մէջ հոմանիշ են դարձրել չքաւորութեան, ցաւի, մոռացութեանը մատնուած լինելու երեխաների ողբերգութեանը:

Այստեղ կողքիս կանգնած երեխաները, պատանիները եւ պարմանուհիները ոչնչով չէին զանազանւում մինչ այդ քաղաքում, շրջապատում իմ տեսած իրենց տարեկիցներից: Եւ խնդիրը այն չէ, որ նրանք, անշուշտ, քաղցած չէին, եւ` վայելուչ, գեղեցիկ հանգնուած ու յարդարուած, այլ այն, որ առողջ էր նրանց հայեացքը, կեցուածքը` ոչ նուաստացած, շարժ ու ձեւը` մարդկային շփումներին սովոր, առանց ծնողազուրկ մանկամարդու բարդոյթների:

Ինձ մանրակրկիտօրէն ցոյց տուեցին պատսպարանի շէնքը, բոլոր սենեակները, երեխաների հիանալի ձեռքի աշխատանքերն ու գեղանկարները: «Ցերեկը մեր երեխաները դպրոց` ճեմարան են գնում, երեկոյեան կազմակերպում ենք հետաքրքիր ժամանցներ, տարիքով մեծերի համար ստեղծուած են բոլոր պայմանները` աշխատելու, սեփական ձեռքերով դրամ վաստկելու, մասնագիտութիւն ձեռք բերելու, աղջիկները լաւ կարում են, ասեղնագործում, տղաների մէջ ատաղձագործներ կան եւ այլ շնորհքների տիրապետողներ: Պատսպարանից դուրս եկողները կարող են շարունակել ուսումը պետական հաստատութիւններում: Ստեղծուած են նաեւ պատսպարանից դուրս տարեկիցների հետ շփուելու հնարաւորութիւններ (ի հարկէ` մեր գիտութեամբ), չէ՞ որ երեխաները մեծանում են, մեծ կեանք դուրս պիտի գան, ամուսնանան, ունենան սեփական ընտանիք: Մենք արդէն ոչ միայն հարսներ ունենք, այլ նաեւ` թոռնիկներ», պատմում է օր. Համալեանը: Արդարեւ, այստեղ ոչ մի երեխայ որբ չէ, այլ պատսպարուած` աշխարհի եւ մարդկանց դաժանութիւնից, չարութիւնից (չէ՞ որ ծնողազուրկ երեխաներից բացի` այստեղ կան նաեւ ծնողալքուած երեխաներ): Արդարեւ, այստեղ հրաշքներ են կատարւում, ամէնօրեայ, ոչ դիւրին տրուող, անձնական զոհաբերութիւն պահանջող, փոքրիկ-փոքրիկ հրաշքներ:

Արդարեւ, Ազգային պատսպարանը, ինչպէս եւ` Ազգային ծերանոցը, օրինակ է հայրենիքից դուրս ապրող, սակայն ազգային արժանապատուութիւնը բարձր պահող, մասնաւորապէս հայ կնոջ առաքելութեանը: Այն հիմնուել է 1920-ին, «Օրիորդաց պսակ միութեան կողմից, որը հետագայում դարձել է Ազգային առաջնորդարանի հովանու ներքոյ գործող «Հայ օրիորդաց միութիւն» եւ 1928-ին միացել «Հայ կարմիր խաչ»-ին: Ազգային պատսպարանի խնամատարութիւնը, հետեւաբար, փոխանցուած է եղել վերջինին, իսկ աւելի ուշ` ՍՕԽ-ին (Սիրիահայ օգնութեան խաչին, որի մասին որոշ տեղեկութիւններ էինք յայտնել մեր ընթերցողներին «Առագաստ»-ի էջերից մէկում): Ազգային պատսպարանի ներսում հայկական տոհմիկ աւանդական օրէնքներին համաձայն, նշւում են եկեղեցական բոլոր տօները` պարտադիր ներկայութեամբ հովանաւորների, Բերիոյ թեմի բարեջան առաջնորդի, ազգային իշխանութիւնների ներկայացուցիչների, ՍՕԽ-ի Շրջանային վարչութեան եւ բարերար հայորդիների:

Յատուկ կերպով իւրաքանչիւր տարի նշւում է մայիսի 28-ը:

Ամառնային արձակուրդներին պատսպարանցիներն 5-7 շաբաթով մեկնում են Քեսապ` ՍՕԽ-ի Կազդուրման կայանը, ճամբարներում հանգստանալու, ինչին նիւթապէս օժանդակում է «Ճինիշեան յիշատակի ձեռնարկ»-ը:

Պատսպարան յաճախակի այցելում են հայրենի մշակոյթի ներկայացուցիչներ: Կայ բաւականաչափ հարուստ գրադարան, ուր զետեղուած են Յ. Շիրազի, Պ. Սեւակի, Ս. Կապուտիկեանի, Ս. Խանզադեանի, Մ. Գալշոյեանի, Հ. Մաթեւոսեանի, Ռ. Դաւոյեանի հատորները:

… Անկարելի է` տեսնելով այս ամէնը խորին երախտիքի սրտաբուխ խօսք չասել, չգրել սփիւռքի այս մարդկային ու ազգանուէր առաքելութեան մասին: Ու նաեւ, վերադառնալով Հայաստան, չպատմել, չխօսել այս մասին հայրենակիցներիդ հետ: Այս իրականութիւնը պէտք է հաւաստիօրէն իմանալ ու գնահատել, քանզի, այո՛, մենք պէտք ենք միմեանց, ինչպէս` արմատը ծառին եւ ծառը արմատին:

Հալէպ, 1994 թ.

ԶԱՌԱ ԱՅՐՈՒՄԵԱՆ
Արուեստաբան

Նախաձեռնութեամբ «Բարձր արուեստ» կեդրոնի, Հայաստանի մէջ ծնունդ առած է «Հայ հաւաքորդներու ակումբ»-ը, որ կը նպատակադրէ ըստ արժանւոյն գնահատել, արժեւորել ու տարածել հայ կերպարուեստը, նախ հայկական շրջանակներէ ներս եւ ապա նաեւ` միջազգային բեմերու վրայ: Իբրեւ առաջին ձեռնարկ` անոնք կազմակերպեցին բարձրորակ ցուցահանդէս մը Կոմիտասի անուան թանգարանին մէջ, սեպտեմբեր ամսուան ընթացքին, «Ընտրանի» ընդհանուր խորագիրին տակ: Ներկայացուած արուեստագէտներու անուններն իսկ կ՛արդարացնեն «Ընտրանի» որակումը, ինչպէս` Յովհաննէս Այվազովսկի, Արշիլ Կորքի, Եր. Քոչար, Գառզու, Ժանսեմ, Վահրամ Գայֆեճեան, Մ. Սարեան, Լ. Թիւթիւնճեան, Գէորգ Բաղինջազեան, Վարդգէս Սուրէնեանց, Ց. Մախոխեան, Եղ. Թաթեւոսեան, Յ. Յակոբեան, Վրոյր, Սէյրան Խալթամաջեան, Վարուժան Վարդանեան, Այվազ Աւոյեան, Ռ. Էլիբեկեան, Մինաս Աւետիսեան, եւ այլք:

Ցուցադրութեան դրուած ստեղծագործութիւնները աճուրդի պիտի դրուին «Բարձր արուեստ» կեդրոնի «Շետեվր» սրահին մէջ, դեկտեմբերի 2-ին, ժամը 17:00-ին:

Այս առիթով հրատարակուած է նաեւ պատկերագիրք մը, որուն յառաջաբանին հեղինակը` արուեստաբան Զառա Այրումեան, ընդհանուր գաղափար մը կու տայ ներկայացուած արուեստագէտներու ինքնութեան ու բնոյթի մասին: Ստորեւ կու տանք յառաջաբանը ամբողջութեամբ:

Այվազ Աւոյեան «Կոմպոզիցիա»

Հայ ժողովուրդն իր մշակոյթը կերտել է հազարամեակների ընթացքում: Այն դարձել է համաշխարհային քաղաքակրթութեան կարեւոր ու անբաժանելի մի մասը:

Ընդունելով այդ մեծ ժառանգութիւնը` մենք պէտք է գիտակցենք նաեւ մեծ պատասխանատուութիւն` պահպանել եւ ըստ արժանւոյնս գնահատել: Գնահատել` բառի բոլոր իմաստներով:

Հէնց այդ խնդիրն է հետապնդում «Հայ կոլեկցիոներների (հաւաքորդներ – Ա..) ակումբ»-ի կողմից կազմակերպուած աճուրդը, որը ներկայացնում է հայ նկարիչների ընտրանին` 19-րդ դարի երկրորդ կէսից մինչեւ մեր օրերը:

19-րդ դարի սկզբից հայկական արուեստի պատմութեան մէջ սկսւում է նոր փուլ, որի ընթացքում տեղի է ունենում վերջինիս մերձեցումը ռուս եւ եւրոպական արուեստների հետ:

Հայ նկարիչների մեծ մասը կրթութիւն է ստանում Փեթերպուրկի, Փարիզի, Միւնիխի, ակադեմիաներում: Ազգային արուեստը ձեռք է բերում ժանրային բազմազանութիւն եւ արտայայտչական նոր ձեւեր:

Հէնց այդ ժամանակ է, որ գեղարուեստական ասպարէզ է գալիս հռչակաւոր ծովանկարիչ Յովհաննէս Այվազովսկին (1817-1900 թթ.), որի հանճարեղ ստեղծագործութիւնները հետագայում նուաճեցին ողջ աշխարհը:

Այվազովսկու ստեղծագործութեան ազդեցութիւնը, անկասկած, մեծ դեր է ունեցել հայ ծովանկարչական դպրոցի ներկայացուցիչների` Էմանուէլ Մաղդէսեանի, Վարդան Մախոխեանի, Արսէն Շաբանեանի, Կարապետ (Շարլ) Ադամեանի ստեղծագործական առաջընթացի մէջ:

Աճուրդում ներկայացուած Գէորգ Բաշինջաղեանը (1857-1925 թթ.) լիիրաւ համարւում է հայկական բնանկարի հիմնադիրը: Նրա վրձինին են պատկանում Կովկասի եւ մասնաւորապէս Հայաստանի բնութիւնը գովերգող բազմաթիւ գլուխգործոցներ:

19-րդ դարում հայկական գեղանկարչութեան մէջ ձեւաւորւում է նաեւ պատմական ժանրը, որի հիմնադիրը դարձաւ Վարդգէս Սուրէնեանցը (1860-1921 թթ.): Հայեացք նետելով հայ պատմութեան դրամատիկ դրուագներին` իր կտաւներում Սուրէնեանցը հաստատում է հայրենասիրութեան գաղափարը:

Այդ շրջանի դասականներից է նաեւ Եղիշէ Թադեւոսեանը (1870-1936 թթ.): Նրա ստեղծագործութիւնն տպաւորապաշտական մեթոտի իւրացման եւ իւրովի կիրառման առաջընթաց քայլ էր ազգային գեղանկարչութեան մէջ:

Վահրամ Գայֆեճեան «Ծառի ստուերի տակ»

Այդ նոյն հունով զարգանում է նաեւ Վահրամ Գայֆեճեանի (1879-1960 թթ.) արուեստը: Բացառիկ նուրբ ճաշակով կատարուած կտաւները, արտայայտելով ամենաանկեղծ զգացմունքները դառնում են ազգային նկարչութեան կարեւոր էջերից:

Երուանդ Քոչար «Ժան Ռիգոյի դիմանկարը»

Երուանդ Քոչարը (1899-1979) առանձնայատուկ տեղ է զբաղեցնում 20-րդ դարի արուեստի պատմութեան մէջ: Իր աշխատանքներում խաչաձեււում են թիֆլիսեան տիպաժը, խորանարդապաշտութեան տարրերը եւ դասական գծանկարը: Մշտապէս գտնուելով համարձակ, նորարար որոնումների մէջ` նա փորձում էր գտնել եւ իր ստեղծագործութեանը յաւելել չորրորդ չափումը` ժամանակը: Այսպիսով, նա ստացաւ այն, ինչ կոչւում է «Նկարչութիւն տարածութեան մէջ», որը դարձաւ քանդակի եւ գեղանկարչութեան համադրումը: Քոչարի գործերը միշտ գտել են իրենց տեղն աշխարհի լաւագոյն թանգարաններում` Փիքասոյի, Միրոյի, Տալիի գործերի հետ մէկտեղ:

Համաշխարհային ճանաչում է վայելում Արշիլ Կորքին (Ոստանիկ Ադոյեան, 1905-1945): Ճակատագրի կամոք 1920 թ.-ին նա յայտնուեց Ամերիկայում եւ հետագայում դարձաւ վերացական գերիրապաշտութեան հիմնադիրն ամերիկեան արուեստի մէջ: Իր աշխատանքները մինչ օրս զբաղեցնում են իրենց ուրոյն տեղը Եւրոպայի եւ Միացեալ Նահանգների թանգարաններում:

Համաշխարհային համբաւ ձեռք բերեց նաեւ մեծագոյն գերիրապաշտ Լեւոն Թութունճեանը (1905-1968 թ.): Նրա «Դեղին դիմակ» կտաւը դարձաւ 20-րդ դարի գլուխգործոցներից մէկը: Եւրոպայի լաւագոյն թանգարաններում եւ պատկերասրահներում ցուցադրուելով 20-րդ դարի ամենանշանաւոր նկարիչների շարքում: Թութունճեանի աշխատանքները միշտ աչքի են ընկնում իւրայատուկ նրբաճաշակութեամբ եւ բազմանշանակ նուազապաշտութեամբ:

Խօսելով ծնունդով հայ, սակայն եւրոպական մակարդակի առաջնակարգ վարպետների մասին` չենք կարող չնշել Գառզուի (Գառնիկ Զուլումեան, 1907-2000 թթ.) եւ Ժանսեմի (Յովհաննէս Սեմերճեան, 1920-2013թթ.) անունները:

Վարպետներ, որոնց տաղանդաւոր եւ ինքնատիպ արուեստն արդէն վաղուց նուաճել է իր ուրոյն տեղը հայկական եւ եւրոպական արուեստի մէջ:

Ժամանակակից հայ նկարչութեան պատրիարք Մարտիրոս Սարեանը (1880-1972 թթ.), հաստատելով 20-րդ դարի առաջին կէսի հայ արուեստի հիմնական դրոյթները, դարձաւ մէկ ուրիշ հայ հանճարի` Մինաս Աւետիսեանի (1928-1975 թթ.) հոգեւոր հայրը:

Ինչպէս բնորոշեց ինքը` Սարեանը, Մինասը դարձաւ այն նոր եւ անկրկնելի անձնաւորութիւնը, որը քայլ արեց դէպի արեւի աշխարհ եւ ձեւաւորեց այն նոր սկզբունքները, որոնց հիման վրայ շարունակուեց հայ գեղանկարչութեան հետագայ զարգացումը 20-րդ դարի 60-ական թթ.: Մինասի արուեստի հետ զուգահեռ, զարգանում էր նաեւ Աշոտ Յովհաննիսեան (1929-1997 թթ.) հանճարը: Նրա ստեղծագործութիւնները ոչ միայն նոր որակ հաղորդեցին ազգային արուեստին, այլեւ կարող են համահունչ դիտուել եւրոպական ցանկացած ընդհանուր պարունակի մէջ: Եւ չմոռանանք Վրոյր Գալստեանին` միշտ տաղանդաւոր եւ յաճախ անսպասելի:

Յակոբ Յակոբեան «Ախթալա»

Յակոբ Յակոբեանը (1923-2013 թթ.), ծնուելով օտարութեան մէջ, ստանալով եւրոպական կրթութիւն, եկաւ Հայաստան` լինելով կայացած վարպետ:

Պահպանելով իր զուսպ գունապնակը եւ յստակ կառուցուածքը` նա առաջարկեց ազգային նկարչութեան իր ուրոյն տարբերակը: Չժխտելով իր գործընկերների նախորդ նուաճումները` նա հայ արուեստին հաղորդեց նոր որակ:

Աճուրդում ներկայացուած են նաեւ հայ մոտեռնի դասականներ դարձած Սէյրան Խաթլամաճեանը (1937-1994 թթ.), Ռոպերթ Էլիբեկեանը (1941), Վարուժան Վարդանեանը (1948-2010): Այս վարպետները, որոնցից իւրաքանչիւրն իր ոճով եւ աշխարհընկալմամբ, նուաճեցին իրենց տեղը 20-րդ դարի գունապնակին մէջ:

Վարուժան Վարդանեան «Հեծեալը»

Արուեստագէտների ցանկը շարունակում են Լաուրա Աւետիսեանը (1941), Համլեթ Յովսէփեանը (1950), Այվազ Աւոյեանը (1955-2011 թթ), ներկայումս Միացեալ Նահանգներում բնակուող Քիքին (Գրիգոր Միքայէլեանը, 1956), որը դիտողի դատին է առաջարկում իր յայտնի «Պոպօ» թեմայի նորանոր տարբերակները եւ Ներսէս Մելիքեանը (1957):

Ժամանակագրութիւնն աւարտում են Տիգրան Ասատրեանը (1968) եւ Սուրէն Համբարձումեանը (1977)` աւելի երիտասարդ սերնդի ներկայացուցիչները, որոնք, սակայն, արդէն ձեւաւորել են իրենց ստեղծագործական սկզբունքները:

Յուսով ենք, որ «Հայ հաւաքորդների ակումբի» այս նոր նախաձեռնութիւնն առիթ կը դառնայ հայ արուեստի գոհարների ճիշդ գնահատմանը եւ նրանց հետագայ հանրահռչակմանը միջազգային շուկայում:

Դմիտրի Նալբանդեան «Հայկական հովիտ»

Թարգմանչաց տօնը ազգային տօն, մշակոյթի ու լեզուի տօն ըլլալէ անդին` աստուածային իմաստութիւնը ընկալելու եւ հանճարեղին լոյսին հասնելու հրաւէր մըն է:

Հայ եկեղեցին, քրիստոնէութիւնը իբրեւ պետական կրօն ընդունելով մէկտեղ, մինչեւ 5-րդ դար տակաւին չէր հայացած, որովհետեւ չունէր հայ գիր ու գրականութիւն: Աստուածաշունչը կը կարդացուէր օտար լեզուով, չկար հայուն միտքն ու հոգին սնուցանող գրականութիւն: Խաւարի մէջ կ՛ապրէր մեր ժողովուրդը:

Հայ գիրերու գիւտին շնորհիւ` Ս. Մեսրոպ Մաշտոցը, Ս. Սահակ Պարթեւն ու անոնց աշակերտները նախ թարգմանեցին Աստուածաշունչը, հայացուցին զայն, որպէսզի աստուածային իմաստութիւնը իջնէր հայ հոգիներուն մէջ, հայ դպրութեան հիմը դրուէր, ու մեր ժողովուրդը Ոսկեդար ապրէր` ունենալով մշակոյթ, դպրոց, զարկ տալով թարգմանական գրականութեան եւ, վերջապէս, աշխարհին բացուելով` ձերբազատուէր մեկուսացումէ:

Թարգմանութիւնը միայն գրականութիւնը լեզուէ մը այլ լեզուի փոխադրել չէ` բառին պարզ իմաստով: Թարգմանուած գրականութեան շնորհիւ` կարելի է հասկնալ ժողովուրդներու, ազգերու պատմութիւնը, քաղաքակրթութիւնը, մշակոյթն ու իմաստութիւնը:

Թարգմանչաց վարդապետները հայ գիրն ու գրականութիւնը ստեղծելով չբաւարարուեցան, անոնք մէկական հանճարներ էին ու լաւ գիտէին թարգմանական աշխատանքին կարեւորութիւնը` աշխարհը ըմբռնելու, հասկնալու ու հասկցուելու համար:

Թարգմանչաց վարդապետներուն շնորհիւ` մեր ժողովուրդը տարիներու ընթացքին ձեռք բերաւ հոգեւոր հարուստ ժառանգութիւն: Այս ժառանգութիւնը ե՛ւ ինքնապաշտպանութեան, ե՛ւ յառաջդիմութեան ազդակ հանդիսացաւ հայութեան համար:

Ինքնապաշտպանութիւնը միայն զէնքով ու պատերազմով չէր, մեր ինքնութեան պահպանումով էր նաեւ. իսկ յառաջդիմութիւնը միայն տնտեսական աճով ու ճարտարագիտական զարգացումով չէր, մշակութային մեր հարստութեամբ ու քաղաքակրթութեամբ ժողովուրդներու հետ հաղորդակցելով ու աշխարհին բացուելով էր նաեւ:

Պահ մը աչք նետենք մեզ շրջապատող ազգերուն ու ցեղերուն վրայ եւ պիտի տեսնենք, որ քաղաքակիրթ ու յառաջադէմ են այն ազգերը, որոնք ունեցած են գիր, գրականութիւն եւ մշակոյթ, հարստացած ու հարստացուցած են աշխարհն ու իրենց ներդրումը բերած ժողովուրդներու բարգաւաճումին ու մերձեցումին` ըմբոշխնելով ազգերու իմաստութիւնը, փորձառութիւնը, տարածելով նաեւ իրենց մշակոյթն ու քաղաքակրթութիւնը:

Իսկ որո՞նք կը սպառնան քաղաքակիրթ հաւաքականութիւններուն, մարդկային յարաբերութիւններուն, խաղաղութեան ու համերաշխութեան® որո՞նք են այլամերժները, լարուածութիւն հրահրողներն ու մշակութային կոթողներ քանդողները® Անոնք, որոնք փակուած են իրենք իրենց մէջ, չեն ունեցած ինքնուրոյն մշակոյթ, չեն յաջողած հաղորդուիլ այլ ազգերու մշակոյթով ու քաղաքակրթութեամբ, որպէսզի ըստ այնմ զարգանան, կարենան ընդունիլ այլոց գոյութիւնը եւ ըմբռնել համակեցութիւնը:

Թարգմանչաց խորհուրդը, ուրեմն, կը թելադրէ մեր հոգեւոր ժառանգութեան վարագոյրը բաց պահել նոր սերունդին առջեւ, որովհետեւ այդ ժառանգութիւնն է  մեր գոյութեան ու յառաջընթացին միակ երաշխիքը, որ յաւիտենական է, հետեւաբար սերունդէ սերունդ պէտք է փոխանցուի եւ յաւերժօրէն ապրի:

ՍԻԼՎԻ ՍՐԲՈՒՀԻ ՄԱՐԱԶԵԱՆ

Այբուբեն բիւրեղեայ,
Կաթնաղբիւր կենարար,
Բալասան ցաւերու,
Անուշ բոյր ծաղիկներու,
Աղօթք, սէր ու նշխար
Մանկանց սուրբ աշխարհ:

Մեղրածորան մի վտակ,
Յորդառատ ու կենսունակ,
Հմայիչ դաշնակութիւն,
Փառք, պատիւ ու մեծարանք.
Ժանեակի հիւսուածք,
Գոհարները ընդելուզուած,
Ոսկեղինիկ զուտ բարբառ,
Հայոց լեզու գեղատառ:

Բառամթերք փառաւոր,
Նորակերտ ու հինաւուրց,
Ճամբորդութիւն յաւերժական,
Տաղ, երգ, արձակ ու զրոյց:
Հրաշագեղ մի աշխարհ,
Երկարաշունչ մի պտոյտ,
Առինքնող մի գեղօն,
Հայոց լեզո՛ւն անձանձրո՛յթ:

Պատի՛ւ, յարգա՛նք, ակնածա՛նք,
Քեզ վառ պահող քերթողին,
Ծաղկող, գրող, մշակող,
Ուշիմ արհեստաւորին:
Խօսող, լսող, կարդացող,
Մտաւոր, շինականին.
Դասախօս, դպրոցական,
Տատիկ, պապիկ, քաւորին:

Մնաս անթառամ, անպարոյր,
Նման աստղերու ոսկեթոյր.
Ապրիս յաւե՜րժ, ժառանգ որդւոց,
Լինե՛ս անշէջ, կրակի բո՛ց.
Շնորհաշա՜տ սիրոյ հնոց:

11-10-2017 Փարիզ

ԵՍԱՅԻ ՀԱՒԱԹԵԱՆ

Տարօրինակ է մեր ժողովուրդը. Շա՜տ տարօրինակ ենք նաեւ մենք` լիբանանահայերս: Մոռացկոտ դարձած ենք եւ` շատ արագօրէն:

Կը յիշէ՞ք` քանի մը տարի առաջ Պէյրութ-Երեւան օդանաւային տոմսերու սղութեան մասին որքա՜ն դժգոհութիւն կար: Օրին տոմսերուն գինը կը տարուբերէր 600-800 ամերիկեան տոլարի միջեւ: Արդար էր ժողովուրդին ընդվզումը: Մամուլին մէջ լոյս տեսան անթիւ յօդուածներ, որոնք հայրենի «Արմաւիա» օդանաւային ընկերութեան մասին ինչե՜ր ըսես` չգրեցին: Իրերայաջորդ, անթիւ, բերանացի եւ գրաւոր բողոքներ` խիստ եւ նոյնիսկ վիրաւորական: Ատենին ես ալ մասնակից դարձայ` այդ մասին գրելով:

Յանկարծ կացութիւնը փոխուեցաւ: Լիբանանեան օդանաւային ընկերութիւնը (MEA) սկսաւ Պէյրութ-Երեւան ուղղակի թռիչքներու եւ դիւրացուց հայրենիք երթուդարձը: Դժբախտաբար, սակայն,  տոմսերու գիները գրեթէ նոյնը մնացին եւ զարմանալիօրէն այս անգամ դժգոհութիւններ եւ բողոքներ չկային…

Չխորհիք, որ մեր տարօրինակութիւնը այսքանով կը սահմանափակուի: Կայ աւելին. Գնահատանքով չարձագանգեցինք այս դրական զարգացումին: Մոռցանք  մեր գնահատանքը արտայայտել մեր հայ նախարարին, երեսփոխաններուն եւ Հայաստանի դեսպանին,  որոնց «ճնշում»-ին շնորհիւ էր, որ բացուեցաւ օդանաւային այս գիծը: Գիծ մը, որ շահաբեր էր Լիբանանի օդանաւային ընկերութեան համար` նկատի ունենալով ճամբորդներու մեծ թիւը:

Աւելի դրական զարգացումով մը` հայրենի նոր ընկերութիւն մը (Air Armenia) սկսաւ Երեւան-Պէյրութ  թռիչքներ կազմակերպել: Արդիւնքը եղաւ այն, որ շաբաթական քանի մը թռիչքներ սկսան կազմակերպուիլ, եւ տոմսերուն գիները մեծ նահանջ արձանագրեցին: Ճամբորդական գրասենեակներ սկսան աւելի յարմար գիներով  եւ լաւ սպասարկութեամբ տոմսեր առաջարկել: Մրցակցութիւնը նուազեցուց տոմսերուն գիները`   հասցնելով 300 տոլարի սահմաններուն…

Դրակա՞ն է այս փոփոխութիւնը: Անշո՛ւշտ դրական է, շա՜տ դրական: Նկատած ըլլալու էք, որ շատ աւելի մեծ թիւով լիբանանահայեր հայրենիք կ՛այցելեն: «Կարճցած» է դէպի Երեւան ճանապարհը, այնքան մը, որ բազմաթիւ արաբ  լիբանանցիներ նաեւ Հայաստան կ՛այցելեն ծանօթանալու համար մեր չքնաղ հայրենիքին:

Այս շատ դրական երեւոյթին մասին պիտի խօսի՞նք, պիտի գրե՞նք, թէ՞ արգիլուած է:

Անցեալ սեպտեմբերին Հայաստանի մէջ կազմակերպուած համահայկական ժողովին մեծագոյն պատուիրակութիւններէն էր լիբանանահայութեան պատուիրակութիւնը:

Հայրենիքի մէջ կազմակերպուած Մուսա Լերան հերոսամարտի 102-րդ տարեդարձի ձեռնարկներուն զգալի թիւ էին այնճարցիները: Անոնց մասնակցութիւնը տօնակատարութեան` աւելիով խանդավառեց ժողովուրդը:

Հիմա դուք ըսէք` տարօրինակ չե՞նք:

Ձեզմէ ոմանք կրնան ըսել, թէ ի՛նչ ընենք, այսպէս է մեր ժողովուրդը: Աւելին մուսալեռցին կ՛ըսէ` «Ատ թապահաթ ի, գապահաթ չի»: Այսինքն այդ մէկը յանցանք չէ, այլ` բնաւորութիւն: Համոզուեցա՞ք, որ իսկապէս տարօրինակ ենք: Մաղթենք, որ այս յատկանիշը ժառանգական չէ հայութեան մէջ, եւ զայն կարելի է սրբագրել…

Կարեւորը` կարճցած է Երեւանի ճանապարհը,  սիրելի՛ ժողովուրդ. աչքերնիդ լոյս:

25 սեպտեմբեր 2017                                           
Երեւան