Ամէն ոք իր մասին է մտածում: Իր երկրի սահմաններից այն կողմ եթէ նայող կայ, նայում է միայն յանուն իր շահերի: Եթէ ընդհանուր ուժերով ճակատ պահելու խօսք է լինում, դա խօսք է` զուրկ իրական հիմքից ու անկեղծութիւնից: Հայերով ոչ ոք չի հետաքրքրւում, շօշափելի օգնութիւն հասցնելու մտքով: Դրա հակառակը, կայ դաւադրական վերաբերմունք: Մենակ ենք եւ պէտք է ապաւինենք միա՛յն մեր ուժերին` թէ՛ ճակատը պաշտպանելու, թէ՛ երկրի ներսը կարգ հաստատելու համար:
ԱՐԱՄ
Դաշնակցութիւնը մի հատուածի կուսակցութիւն չէ, այլ հայ ժողովրդի ներքին պահանջների, անոր իղձերի ամփոփումը: Ով հայ է, թէկուզ նա լինի իր մտքով ու գործքով թշնամի Դաշնակցութեան, բայց իր ինքնագիտակցութեամբ նա Դաշնակցութիւնը կը համարի արտայայտիչը հայութեան: Հայութիւնը սպաննելով` կարելի է Դաշնակցութենէն ազատիլ եւ, փոխադարձաբար, Դաշնակցութիւնը սպաննելով` կարելի է հայութիւնը անկենդան մի դիակ դարձնել. այդպէս կը մտածէր Թալէաթը, որ փորձեց եւ ձախողեցաւ` իր անձը վրայ տալով:
ՌՈՒԲԷՆ
Դաշնակցութիւնը, երբ մահապատիժի է դատապարտում ոեւէ դաւաճանի, հարուածը տալիս է առանց դրամի եւ առանց միջնորդի: Նրա բազուկը այնքան ուժեղ է, որ մահապարտին տապալելու համար ուրիշի օգնութեան երբեք պէտք չէ ունեցել:
ԴՐՕ
Հանգիստ խղճով եւ պայծառ հայեացքով նայում եմ կուսակցութեանս անցեալին: Կորած ու մոլորած մի ժողովուրդ դարձնել ռազմունակ մի ազգ եւ քաղաքական կեանքով ապրեցնել ծխականին, տալ նրան հայադէմ հայրենիք ու պետութիւն, դնել նրա ապագայ մշակոյթի հիմնաքարերը,- սրանք գործեր են, որ կատարեց Դաշնակցութիւնը յամառօրէն եւ անթիւ զոհերի գնով:
Ն. ԱՂԲԱԼԵԱՆ
Դաշնակցութիւնը հսկայ մի փորձ էր` կանգնեցնելու հայութեան անկման անիւը. մի փորձ` ի մի ձուլելու հայ էութեան միմեանց լրացնող բեւեռները – Մամիկոնեան ռազմունակութիւնը եւ Բագրատունեաց կուլտուրական ոգին: Նա մի վճռական ճիգ էր` համադրելու մեր ժողովրդի կամքն ու ստեղծագործ հանճարը. մի ճիգ` կրօնական համայնքը – որին բռնութեան քմահաճոյքով վերածուած էր հայութիւնը – վերստին դարձնելու պետութիւն եւ պատմութիւն կերտող մի ազգ:
ԳԱՐԵԳԻՆ ՆԺԴԵՀ
ՀՅԴ 125-Ամեայ Ուղին`
125-Ամեայ Դրուագով
66.- 1 նոյեմբեր 1918-ին, Պոլսոյ մէջ, նախաձեռնութեամբ դաշնակցական կամ դաշնակցականամիտ գործիչներ Շ. Քրիսեանի, Գ. Յակոբեանի, Յ. Հինդլեանի եւ այլոց, հիմնուեցաւ Հայ մարմնակրթական ընդհանուր միութիւնը (ՀՄԸՄ), որ հետագային պիտի դառնար արտերկրի հայութեան ամէնէն ժողովրդական եւ ծաւալուն կազմակերպութիւններէն մէկը, որ ամբողջ սերունդներու հայեցի առողջ կազմաւորման սատարեց` Դաշնակցութեան շունչով ու անոր բիւրեղացուցած ազգային-քաղաքական հանգանակով:
67.- 1919 սեպտեմբեր-հոկտեմբերին, ազատ Երեւանի մէջ կը գումարուի, ՀՅԴ 9-րդ Ընդհ. ժողովը, ուր բազմաթիւ այլ հարցերու կողքին կ՛առնուին երկու կարեւոր որոշումներ.- ա) ՀՅԴ Ծրագրին մէջ նուիրագործել Ազատ, Անկախ, Միացեալ Հայաստանը` իբրեւ գերագոյն նպատակ, բ) կազմակերպել Մեծ եղեռնի գլխաւոր պատասխանատուներու ահաբեկումը:
68.- Անկախութեան օրերուն, Սասնոյ եւ Տարօնի զինեալ գունդերը մասնակցեցան թուրք-թաթարական ապստամբութեանց զսպումին եւ էապէս նպաստեցին Հայաստանի հայութեան ապահովութեան եւ գաղթականներու տեղաւորման գործին: Անոնք ուղղակի կապի մէջ էին Ռուբէն Տէր Մինասեանի եւ ներքին գործոց նախարար Արամ Մանուկեանի հետ, եւ կը շարժէին անոնց ցուցմունքներով: Հիմնական եղաւ անոնց նպաստը` Հայաստանի Հանրապետութեան հայացման մէջ:
69.- Կարսի, Ալեքսանդրապոլի, Նոր Պայազիտի, Դիլիջանի եւ Իջեւանի շրջաններուն մէջ, պոլշեւիկեան խլրտումները ապստամբութեան մը բնոյթը ստացան 1920 մայիսի սկիզբը, երբ Ազրպէյճանը դարձած էր արդէն խորհրդային եւ պոլշեւիկ-քեմալական համաձայնութիւնը` բացայայտուած: Հայրենիքը վտանգուած էր: Մայիս 5-ին Խորհրդարանը մէկ ամիսով ցրուեցաւ եւ ՀՅԴ Բիւրոն, ամբողջական լիազօրութիւններով, ձեռք առաւ Հայաստանի իշխանութիւնը` զսպելու համար պոլշեւիկեան եւ թուրք-թաթարական ապստամբական համակարգուած շարժումները: Զօրաշարժի ենթարկուեցան ոչ միայն բանակի օրինապահ միաւորները, այլեւ դաշնակցական զինեալ ուժերը: Կազմուեցան ժողովրդական միլիսներ:
70.- Անմիջական ու հրամայական հարց էր` ամէն գնով համաձայնիլ ռուսերուն հետ, Քարապեքիրի անողոք պայմաններէն ազատելու համար ինչ որ տակաւին կարելի էր փրկել Հանրապետութեան հողային տարածքէն ու անոր ժողովուրդէն: Եւ 2 դեկտեմբեր 1921-ին, քանի մը ժամի տարբերութեամբ, Դրօ եւ Հ. Տէրտէրեան, Լըկրանի հետ կը ստորագրէին Հայաստանի խորհրդայնացման համաձայնագիրը, եւ Խատիսեանի պատուիրակութիւնը, թուրքերուն հետ` Ալեքսանդրապոլի դաշնագիրը: Լքուած ու մոռցուած իր «Մեծ դաշնակիցներէն», ենթակայ թուրքերու եւ պոլշեւիկներու համադրուած դաւերուն, Հայաստանի անկախ Հանրապետութիւնը վերջ կը գտնէր: