ՅԱՐՈՒԹ ՉԷՔԻՃԵԱՆ
Հայաստանի Հանրապետութեան վարչակազմին մասին վերլուծում կատարող մտաւորական, որ ծանօթ է ՀՅ Դաշնակցութեան փիլիսոփայութեան վերլուծական իր հատորով, փիլիսոփայութեան դոկտոր Ե. (Երուանդ) Ֆրանգեան (1878-1928) հետեւեալ ուշագրաւ ու այժմէական, ուսանելի յօդուածը գրած է «Յառաջ»-ի 30 նոյեմբեր 1919-ի թիւին մէջ (1), արեւմտահայերէնի վերածուած:
Երուանդ Ֆրանգեան
«Յառաջ» 30-11-1919
«Հայաստանի Հանրապետութիւնը կ՛որակեն իբրեւ հայ ուսուցիչներու հանրապետութիւն:
«Բնորոշումը ճիշդ է, բայց ասոր մէջ հեգնական կամ վարկաբեկիչ բան չկայ, ինչ շեշտումով, որ կ՛ուզեն ատիկա հաղորդել մեր հասարակութեան որոշ տարրերը, որոնք անբարեացակամ վերաբերում ունին դէպի Հայաստանի Հանրապետութիւնը, մանաւանդ` դէպի ներկայ կառավարութիւնը (Ալեքսանտր Խատիսեանի, 7 օգոստոս 1919-էն 5 մայիս1920):
«Ճիշդ է, որ այսօր Հայաստանի Հանրապետութեան ղեկավարները երէկուան ուսուցիչներն են, կառավարութեան գլուխը կանգնած են ուսուցիչներ, խորհրդարանին մէջ նստած են ուսուցիչներ, նախարարութիւններուն մէջ կարեւոր պաշտօններ կը վարեն ուսուցիչներ… Մէկ խօսքով, Հայաստանի Հանրապետութեան բովանդակ հասարակական եւ քաղաքական-պետական կեանքը կը գտնուի երբեմնի ուսուցիչին ձեռքը:
«Այս երեւոյթը ամէն տեսակէտներով բնական է, անխուսափելի եւ իրերու զարգացման տրամաբանական հետեւութիւն:
«Այս երեւոյթը հասկնալու եւ գնահատելու համար անհրաժեշտ է լուրջ ուշադրութեան յանձնել մէկ իրողութիւն` այն, որ հին կարգերուն, ռուսական միապետական դրութեան միջոցին հայ մտաւորականութեան, մանաւանդ անոր լաւագոյն եւ յեղափոխական տարրին համար բոլորովին անմատչելի էին պետական պաշտօնները: Հայ գաղափարական մտաւորականին համար գործունէութեան այլ ասպարէզ քան ուսուցչութիւնը` գոյութիւն չունէր: Վերյիշեցէք մեր քաղաքական եւ մտաւոր-հասարակական վերածնիչներու` վերազարթնողներու անունները, աչքէ անցուցէք հայ ականաւոր վիպասաններու եւ թատերագիրներու, բանաստեղծներու եւ հրապարակագիրներու, գաղափարական իրաւաբաններու եւ բժիշկներու շարքերը, եւ դուք կը համոզուիք, որ անոնց մեծ մասը` գրեթէ 95 տոկոսը ուսուցիչ եղած է: Հազիւ թէ կարողանաք մատնանշել գաղափարական մտաւորական մը, որ բնաւ ուսուցիչ չէ եղած:
«Հայ կեանքի առանձնայատուկ կողմերէն մէկն է այս:
«Այս հանգամանքն է ահա, որ միշտ պէտք է նկատի առնենք, երբ կը քննենք եւ կը գնահատենք մեր իրականութեան այս կամ այն երեւոյթը:
«Այստեղ անպայման պէտք է ուշադրութիւն դարձնել նախ մէկ այլ պարագայի` խնդիրի ամբողջական լուսաբանութեան տեսակէտէն. Հայաստանի Հանրապետութիւնը հայ աշխատաւորութեան պետութիւնն է, եւ ինքնին հասկնալի է, որ նման պետութեան մէջ պէտք է ներգործօն, ստեղծագործական եւ ղեկավար դերը պատկանէր հայ աշխատաւոր եւ յեղափոխական մտաւորականութեան:
«Իսկ աշխատաւոր մտաւորականութիւնը, որ ցարդ կը կազմէ հայ մտաւորականութեան միջին եւ ստորին խաւը, կամ, ինչպէս ըսի, կը գործէր հայ դպրոցին մէջ կամ կը կատարէր ստորերկրեայ յեղափոխական աշխատանք: Հայ բարձր մտաւորականութիւնը տարբեր ուղղութեամբ գացած եւ այլ ձգտումներ փայփայած է, եւ այսօր ան չէր կրնար ըլլալ նոր կարգերու եւ արժէքներու կրողը: Այս ալ յամենայն դէպս հասկնալի է, եւ բնաւ կարիք չկայ յուզուելու եւ ջղաձգութիւններ կատարելու:
«Այս տարրերը կամայ ակամայ պէտք է հաշտուին այն հանգամանքին հետ, որ այսօր մեր իրականութեան տէրը կրնային ըլլալ միայն աշխատաւորութիւնը եւ անոր գաղափարները ձեւակերպող աշխատաւոր մտաւորականութիւնը:
«Անշուշտ ան պետական անհրաժեշտ փորձառութիւն չունի եւ անխուսափելի են որոշ սայթաքումներ, թերութիւններ եւ սխալներ: Բայց այդ բոլորը էական արժէք չունին: Մարդկութիւնը միշտ աշխատանքներու ընդմէջէն հասած է ճշմարտութեան: Այլ ուղի չկայ: Այդ սխալներն ալ անխուսափելի են: Այս է պատմութեան վկայութիւնը:
«Մարդիկ ծնունդով պատրաստի պետական պաշտօնեաներ չեն, անոնք կը մարզուին գործին ընդմէջէն: Մեր պետական կեանքի այս կարճ ժամանակաշրջանը լաւագոյն ապացոյցն է, որ մեր աշխատաւոր մտաւորականութիւնը, Հայաստանի Հանրապետութեան ներկայ ղեկավարները ընդունակ են եւ կարող` պետութեան մը մեքենան խելացի կերպով վարելու:
«Ժամանակամիջոցը շատ փոքր է, իսկ անոնց ձեռք բերած փորձը` անհամեմատ հարուստ: Իսկ այս ամենամեծ եւ հաստատուն երաշխիքն է»:
Ֆրանգեան կը խօսի հազիւ մէկ տարուան ժամանակամիջոցի մը մասին, երբ երկիրը սովահար էր եւ` համաճարակներով վարակուած, հարիւր հազարաւոր գաղթականներուն բնակութիւն եւ ապրուստ կ՛ապահովէր, 50 հազարէ աւելի որբեր կը պատսպարէր եւ հողահաւաք կը կատարէր` ազատագրելով բռնագրաւուած տարածքները: Իսկ այժմու Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ 27 տարիները նոյնիսկ բաւարար չեղան կայացած ու բոլոր ենթակառոյցներով ամբողջական` գործող ու բարգաւաճ «պետութեան մը մեքենան խելացի կերպով վարելու» եւ, ընդհակառակը, պատճառ դարձան աւելի քան կէս միլիոն հայրենիքը լքող գաղթականներու:
22 Հոկտեմբեր 2018
———————————
(1).- «Յառաջ» օրաթերթ, Երեւան, Ա. տարի, թիւ 59, 3 նոյեմբեր 1919, էջ 1, 2:
(2).- http://am.hayazg.info/ Ֆրանգեան Երուանդ
(3).- http://www.aztagdaily.com/archives/367747տես` Նաթան Պետրոսեանի «Գաղափարական հարցեր. Երուանդ Ֆրանգեան եւ ներկայիս Հայ պատմափիլիսոփայական մտածողութեան մէջ տիրող դատարկութիւնը»: